Split (1)

train · 1.61M rows

id stringlengths 1 7	url stringlengths 31 408	title stringlengths 1 239	text stringlengths 1 345k
710	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bona%20Sforza	Bona Sforza	Bona Sforza d’Aragona (ur. 2 lutego 1494 w Vigevano, zm. 19 listopada 1557 w Bari) – od 1518 królowa Polski i wielka księżna litewska, księżna Rusi, Prus i Mazowsza itd., księżna Bari i Rosano, spadkobierczyni pretensji do Królestwa Jerozolimy od 1524. Żona Zygmunta Starego, matka Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki. Pełna tytulatura królowej: Bona Dei gratia regina Poloniae, magna dux Lithuaniae, Barique princeps Rossani, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. domina. (Bona, z Bożej łaski królowa Polski, wielka księżna Litwy, księżna Bari i Rossano, pani Rusi, Prus, Mazowsza itd.). Tytulatura skrócona: Bona Sfortia Dei gratia regina Poloniae (Bona Sforza, z Bożej łaski królowa Polski), Bona Sphortia regina Poloniae (Bona Sforza, królowa Polski), Bona Sfortia de Arragonia Regina Poloniae (Bona Sforza d’Aragona, królowa Polski). Życiorys Pochodziła z możnego włoskiego rodu książąt Mediolanu – Sforzów. Była córką Giana Galeazza Sforzy i Izabeli Aragońskiej. Mimo iż jej ojcu należała się władza w Księstwie Mediolanu, został on odsunięty przez Ludovica il Moro, który sprawował władzę w imieniu młodego księcia aż do jego śmierci w 1494 na zamku w Pawii. Wkrótce po tym księżna Izabela, matka Bony. wraz z córkami wyjechała do Bari. Chcąc odzyskać znaczenie polityczne i swe dawne posiadłości, dążyła do jak najkorzystniejszego wydania za mąż Bony (jej siostra Ippolita zmarła wcześniej podczas rocznego pobytu na wyspie Ischia). Pierwsze próby zakończyły się niepowodzeniem ze względu na niekorzystne położenie polityczne Izabeli, ale dzięki wsparciu Habsburgów udało się doprowadzić do jej małżeństwa z owdowiałym królem polskim Zygmuntem Starym. Uroczystości zaślubin i koronacji Bony odbyły się w Krakowie 18 kwietnia 1518. W młodości Bona odebrała staranne wykształcenie. Jej nauczycielem był Crisostomo Colonna, członek Akademii Pontana, a nad jej wychowaniem czuwał również Antonio Galateo. Bona poznała dzięki nim dzieła Wergiliusza, Cycerona i ojców Kościoła, nauczyła się wypowiadać w uczony sposób, posiadła również wiedzę z zakresu historii, prawa, administracji i teologii. Była osobą gospodarną, oszczędną, a jednocześnie potrafiącą wywierać wpływ na ludzi. Wykazywała przy tym ambicję we wszystkich swoich działaniach. Czasem zbytnio uwypuklane jest znaczenie Bony, które na polu kultury było niewielkie. Niemal od początku swego pobytu w Polsce królowa Bona starała się zdobyć silną pozycję polityczną. Tworzyła własne stronnictwo i jednocześnie korzystała z wpływu, jaki miała na króla. Popierali ją między innymi Piotr Kmita, Andrzej Krzycki i Piotr Gamrat, którzy zawdzięczali jej swoje urzędy, tworząc tzw. triumwirat. Zdołała również uzyskać od papieża Leona X prawo decydowania o obsadzie piętnastu beneficjów kościelnych o bardzo dużym znaczeniu (m.in. w Krakowie, Gnieźnie, Poznaniu, Włocławku i Fromborku). Bona wychodziła z przekonania, że jedną z najważniejszych rzeczy, potrzebnych do skutecznej realizacji planów politycznych i wzmocnienia władzy królewskiej, jest dostęp do odpowiednio wysokich środków finansowych. Postawiła więc sobie za cel powiększenie domeny dynastycznej i zgromadzenie jak największego majątku, co dawałoby Jagiellonom niezależność finansową. Do 1524 Bona posiadała już, jako nadania królewskie, księstwa pińskie i kobryńskie, dobra sieluckie i bardzo duży pas puszczy w okolicach Narwi, a jej następnym celem była rewindykacja królewszczyzn na Podlasiu. Później skupowała także liczne posiadłości na Litwie, by w latach 1536–1546 przejąć nadzór nad komorami celnymi na terenie całego Wielkiego Księstwa Litewskiego, co przynosiło ogromne dochody. W 1527, w wyniku upadku z konia, królowa przedwcześnie urodziła swego drugiego syna Olbrachta, który zmarł w dniu narodzin. Po tym wydarzeniu królowa nie mogła mieć więcej dzieci. Bona, chcąc zapewnić ciągłość dynastii Jagiellonów na tronie polskim, postanowiła zmusić szlachtę i magnatów do koronacji jedynego syna, małoletniego Zygmunta Augusta. Najpierw, po długich układach i rozdaniu wielu stanowisk i intratnych beneficjów, szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego oddała mu tron wielkoksiążęcy (ok. 1527–1528). Następnie w 1530 roku koronowano Zygmunta II Augusta na króla Polski. Wywołało to ogromny sprzeciw panów polskich, co doprowadziło do uchwalenia ustawy, że następna koronacja odbędzie się dopiero po śmierci Zygmunta Augusta i to za zgodą całej braci szlacheckiej. W polityce zagranicznej była zażartą przeciwniczką Habsburgów i zwolenniczką zacieśnienia sojuszu z Francją. Na Węgrzech, w czasie wojen, które miały miejsce po bitwie pod Mohaczem (1526), poparła – przeciwko Habsburgom – Jana Zapolyę, za którego wydała swą najstarszą córkę Izabelę. Bona starała się także o utrzymywanie dobrych stosunków z Portą Osmańską i kontaktowała się z Roksolaną, najważniejszą żoną Sulejmana Wspaniałego. Chciała ona również ostatecznego rozwiązania sprawy Prus Książęcych poprzez ich inkorporację (bezpośrednie włączenie) do Korony. Nie udało się jej zrealizować tego projektu, ale cały czas walczyła z rosnącymi wpływami Hohenzollernów w Polsce. Bona była też rzeczniczką przyłączenia Śląska do Korony w zamian za swoje dziedziczne księstwo Bari i Rossano, ale Zygmunt Stary nie poparł tego pomysłu i całe przedsięwzięcie upadło. W latach trzydziestych udało jej się również przeprowadzić na Litwie reformy podatkowe i rolne (m.in. ujednolicenie powinności chłopskich i jednostki powierzchni – pomiara włóczna). W 1544 r. Zygmunt II August objął samodzielną władzę na Litwie i w związku z tym tam się przeniósł. Było to przyczyną znacznego osłabienia władzy królowej, która nie chciała jego wyjazdu. Ten konflikt interesów, a następnie sprawa związku Zygmunta II Augusta z Barbarą Radziwiłłówną, doprowadziły ostatecznie, po śmierci króla Zygmunta I Starego, do przeniesienia się Bony wraz z córkami na Mazowsze. Przebywała tam 8 lat. Gdy zrozumiała, że porozumienie z synem nie będzie możliwe, zdecydowała się na wyjazd z Polski do Bari, co uczyniła w 1556. Musiała przy tym, na żądanie szlachty, zrzec się wszystkich posiadanych w Polsce dóbr ziemskich. Mimo wielkiego poczucia odpowiedzialności za los i pomyślność dynastii i państwa Bona nie zadbała o zamążpójście swych młodszych córek, które dożywszy wieku uznanego za staropanieński straciły szanse na świetniejsze mariaże. Była też niechętna wszystkim mariażom syna – zarówno z kolejnymi Habsburżankami, jak i przede wszystkim przeciw małżeństwu Zygmunta II Augusta z Barbarą Radziwiłłówną, które słusznie uznawała za szkodliwe dla dynastii. W tej kwestii opinia szlachecka w Polsce była zresztą wyjątkowo zgodna z opinią królowej. Od samego początku Bona niechętna była rosnącej potędze Radziwiłłów herbu Trąby za co była później bezpodstawnie posądzana przez niektórych o otrucie przedwcześnie zmarłej Barbary Radziwiłłówny. W rok po powrocie do księstwa Bari Bona Sforza została otruta przez swego zaufanego dworzanina Jana Wawrzyńca Pappacodę. Inicjatorami zabójstwa byli Habsburgowie, którzy mieli zyskać na sfałszowaniu jej testamentu, a jednocześnie unikali konieczności spłaty pożyczki w wysokości 430 tys. dukatów, jakiej Bona udzieliła księciu Alby, namiestnikowi króla Hiszpanii, Filipa II (sumy neapolitańskie). Pomimo starań ze strony polskiej dobra przejęte na podstawie sfałszowanego testamentu nigdy nie wróciły do prawowitych właścicieli. Królową pochowano, wbrew jej woli, nie w Neapolu, a w bazylice św. Mikołaja w Bari w bardzo skromny sposób. Dopiero jej córka, Anna Jagiellonka, zleciła mistrzowi florenckiemu Santiemu Gucciemu wykonanie odpowiedniego nagrobka. Wykonany w 1593 nagrobek w stylu manierystycznym przetrwał do dnia dzisiejszego. Opinie o królowej Opinie współczesnych o królowej były podzielone. Jedni zwracali uwagę na jej zasługi, drudzy zarzucali jej intryganctwo, chciwość, przekupstwo, oskarżając ją nawet o trucicielstwo. Była podejrzana o zatrucie książąt mazowieckich – Stanisława i Janusza III, oraz synowej Barbary Radziwiłłówny. Obdarzona była nieprzeciętną inteligencją, była dumna i bezwzględna wobec możnych, broniła biednych i słabych przed uciskiem. Była sprytna, skłonna do obrażania się, łatwo ulegała chorobliwym wybuchom gniewu. W oczach nienawidzącej jej opozycji, w wyniku nieprzychylnej jej propagandy habsburskiej stała się symbolem zła, gubiącego Polskę. Bona Sforza zaszczepiła na gruncie polskim intrygi i przekupstwo, sprzedawała urzędy świeckie i wyższe godności duchowne. Historiografia katolicka uważa, że rozstrój wewnętrzny państwa, spowodowany przez królową wzmacniał opozycję przeciwko Kościołowi katolickiemu. Była mecenasem kulturalnym młodzieży polskiej, wysyłając chętnych na studia zagraniczne (było to tym bardziej cenne, że Akademia Krakowska przeżywała wówczas regres). Dzięki niej również na polskie stoły trafiło wiele nieznanych wcześniej warzyw, tzw. włoszczyzna: kalafior, karczochy, fasola szparagowa, brokuły, kapusta, marchew, sałata czy szpinak. Również dzięki niej w Polsce pojawiły się makarony włoskie i przyprawy korzenne, które królowa uwielbiała. . Królowa Bona nie była lubiana, bo też żadna królowa wcześniej nie wtrącała się do polityki tak otwarcie. Przez kronikarzy nazywana chciwą, podstępną i żądną władzy, zrobiła jednak wiele dobrego dla Polski. Zagospodarowała wielkie połacie nieużytków, zaludniała pustki, budowała mosty, młyny, tartaki. Rozbudowywała miasta nadane jej jako „Oprawa Polskich Królowych”. Budowała twierdze warowne, np. Bar. Rozbudowała miasta Mazowsza, gdzie osiadła pod koniec życia. Królowa Bona często mawiała: „U was dukaty leżą na gościńcach, schylić się jeno, ażeby je zebrać. Nikt nie chce? Tym lepiej dla mnie”. Wyjeżdżając z Polski pozostawiła po sobie doskonale zagospodarowane dobra królewskie, przynoszące ogromne dochody. Jej syn, a później i inni królowie nie potrafili utrzymać tego stanu i większość tych dóbr rozdali magnatom, aby kupić ich lojalność. Jak na ironię postąpiono w myśl ulubionej maksymy Bony: „Przekupstwo nie zostało wymyślone dla przyjaciół”. Potomstwo Bony Sforzy i Zygmunta Starego Rodowód Odniesienia w kulturze Dwie królowe – powieść historyczna Józefa Ignacego Kraszewskiego z cyklu Dzieje Polski wydana po raz pierwszy w 1884 roku. Barbara Radziwiłłówna – polski film historyczny z 1936. W rolę Bony Sforzy wcieliła się Leokadia Pancewiczowa. Królowa Bona – polski serial telewizyjny z 1980. W rolę Bony Sforzy wcieliła się Aleksandra Śląska. Jarosław Iwaszkiewicz: Pogrzeb królowej. Oprac. R. Papieski. „Fabrica Litterarum Polono-Italica” 2020, nr 1. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 129–158. Jan Matejko, obraz „Otrucie Królowej Bony”, 1859 r. Muzeum Narodowe w Krakowie. Przypisy Bibliografia Bibliografia podstawowa Jan Baszkiewicz: Historia Francji. Ossolineum, 1978, s. 87. . Dziedzictwo Bony Sforzy. „Fabrica Litterarum Polono-Italica” 2020, nr 1. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 238. Bibliografia dodatkowa Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, . Linki zewnętrzne Czarna legenda królowej Bony (audycja Programu 2 Polskiego Radia z cyklu „Kobiety na tronach świata” z dnia 28 października 2011 – rozmowa Hanny Marii Gizy z prof. Jolantą Choińską-Miką) Bona Sforza Władcy Polski koronowani w katedrze wawelskiej Fundatorzy miast I Rzeczypospolitej Ludzie związani z Ciechanowem Ludzie związani z Sanokiem Ofiary zabójstw Bona Sforza Bona Sforza Urodzeni w 1494 Zmarli w 1557 Biografie kanonu polskiej Wikipedii
712	https://pl.wikipedia.org/wiki/Brandmajster	Brandmajster	Brandmajster to stopień oficerski w dawnych, zawodowych strażach pożarnych (ogniowych). Odpowiadał on stopniowi kapitana w wojsku. Przypisy Bibliografia B. Nowowiejski, W sprawie wpływów języka niemieckiego na polszczyznę, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”, 17, 2010, s. 118. Stopnie strażackie
713	https://pl.wikipedia.org/wiki/Czechizm	Czechizm	Czechizm, bohemizm (od Bohemia – łacińskiej nazwy Czech) – element językowy zapożyczony z języka czeskiego i funkcjonujący stale w obrębie innego języka. Słowo „czechizm” może też oznaczać doraźne wprowadzenie elementów języka czeskiego do tekstu, np. w celach artystycznych lub stylizacyjnych. Do czechizmów międzynarodowych należy słowo „robot”, czeski neologizm ze sztuki science fiction Karla Čapka R.U.R., które upowszechniło się w wielu językach świata, w tym polskim. Innym czechizmem międzynarodowym jest słowo „polka” (czeski taniec narodowy, dosł. kółko) lub „pistolet” (ang. „pistol”, niem. „Pistole”, hiszp. „pistola”) od czeskiego píšťala – „gwizdek”. Czechizmy w języku polskim Szczególnie dużo zapożyczeń językowych za pośrednictwem języka czeskiego pojawiło się w języku polskim w średniowieczu (od X wieku), co wiąże się głównie z przyjęciem chrześcijaństwa za pośrednictwem czeskim. Są to głównie słowa związane z działalnością kościelną, takie jak „ołtarz”, „msza”, „kościół”. Niekiedy słowa zapożyczone z języka czeskiego mają swój rdzenny rodowód w łacinie, jak w przypadku słów „ołtarz” – łac. altare, „msza” – łac. missa, „kościół” – od łac. castellum – „twierdza” (zdrobnienie od łac. castra „obóz”; od castellum pochodzą także polski kasztel i kasztelan oraz ang. castle – „zamek”). W takim wypadku jest to zapożyczenie z łaciny za pośrednictwem czeskiego. Jednocześnie, wyrazy łacińskie pojawiły się w czeszczyźnie często za pośrednictwem języka niemieckiego (np. polski „klasztor” pochodzi od czeskiego klášter, ten zaś od staroniemieckiego kloster, który w końcu wywodzi się od łacińskiego claustrum). W wieku XIV-XVI istniała intensywna wymiana kulturowa pomiędzy Polską a Czechami, co znalazło swój wyraz w polskim słownictwie i w ortografii. Przenikanie do polszczyzny bohemizmów miało miejsce m.in. w związku z przekładami Psałterza i całej Biblii. Wpływy z czeskiego pojawiają się m.in. w nazwach miejscowości przygranicznych – m.in. „Głubczyce” zamiast „Głąbczyce” (nazwa patronimiczna „potomkowie Głąbka”), „Prudnik” zamiast „Prądnik” (nazwa utworzona od rzeczownika „prąd” [prąd rzeczny], czeski „proud”). Wpływy czeskie ustają po XVI w. Język czeski był też często arbitrem podczas współzawodnictwa różnych formantów językowych, np. przy konkurencji „na-” z „naj-” w stopniu najwyższym przymiotnika lub przysłówka wpłynęły na ostateczne zwycięstwo przyrostka naj-. Zaś polskie słowo „brona”, pierwotnie oznaczające ‘wejście do grodu’, zostało zastąpione czeską „bramą” (czeskie „brána”). Co więcej, średniopolskie ‘wiesiele’ zostało zastąpione czeskim ‘weselem’, a kolor ‘czerwiony’ – dzisiejszym ‘czerwonym’ (po. czeskie „červený”), jak również dzisiejsza ‘hańba’ zamiast dialektalnej ‘gańby’. Także w onomastyce znaleźć można ślady czechizmów, na przykład czeskie imię Władysław zastąpiło polskiego Włodzisława, zaś Wacław – Więcysława. Podobnie z czeskiego w czasach najnowszych zapożyczone zostało słowo „lustracja” (czeskie „lustrace”) na oznaczanie prześwietlania tajnych współpracowników dawnych służb bezpieczeństwa. W dawnej polszczyźnie lustracja oznaczała po prostu przegląd (np. lustracja dóbr koronnych) albo wizytację. Zobacz też słowacyzm Przypisy Bibliografia Encyklopedia języka polskiego pod red. Stanisława Urbańczyka. Wrocław i.in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992. Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1995 Współczesny język polski pod red. Jerzego Bartmińskiego. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2001. Języki słowiańskie Zapożyczenia językowe Kontakty językowe
714	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bohemia%20%28jaskinia%29	Bohemia (jaskinia)	Bohemia – ósma pod względem głębokości jaskinia Nowej Zelandii. Znajduje się w północnej części Wyspy Południowej, w krasowym rejonie góry Mount Owen. Jaskinia została odkryta w 1990 przez członków czeskiego klubu speleologicznego Alberice. Przy długości wynoszącej 11 230 m, Bohemia jest 8. pod względem długości jaskinią w Nowej Zelandii. Jej górne wejście położone jest na wysokości 1432 m n.p.m. Licząc od tego punktu, jaskinia liczy 713 m głębokości. Jeden z pokoi jaskini, Dream of Alberice Cavers, ma wymiary 80 na 650 m i złożony jest głównie z aragonitu z domieszką hydromagnezytu. Przypisy Linki zewnętrzne Jaskinie w Nowej Zelandii
715	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bebop	Bebop	Bebop (również rebop, lub po prostu bop) – styl jazzowy z początków lat 40. XX wieku. Powstał na wschodnim wybrzeżu USA. Główni twórcy: Charlie Parker (ps. Bird), Dizzy Gillespie, Thelonious Monk, Fats Navarro, Bud Powell. W porównaniu z wcześniejszymi stylami muzyki jazzowej, np. swingiem, charakteryzował się dużą swobodą interpretacyjną, improwizacją, bogatą rytmiką, skokowo rozwijaną melodią i przyspieszeniem frazy. Dał początek jazzowi nowoczesnemu. Początki Początki bebopu wiążą się z barem Minton’s Playhouse w Harlemie. Henry Minton, jego właściciel, popadł w kłopoty finansowe i w październiku 1940 roku musiał powierzyć go jazzmanowi Teddy’emu Hillowi. Niedługo potem Hill stworzył zespół jazzowy, w skład którego weszli: Kenny Clarke (bębny), Thelonious Monk (fortepian), Nick Fenton (kontrabas) i Joe Guy (trąbka). Później dołączył do nich Dizzy Gillespie grający na trąbce. Fani jazzu szybko dostrzegli grupę Hilla. Bar zdobywał coraz większą popularność, m.in. dzięki pojedynkom muzycznym, które się w nim odbywały. Wkrótce bebop zaczęto grać również w wielu innych miejscach Nowego Jorku, skąd rozprzestrzenił się na cały świat. Zobacz też Charlie Parker Thelonious Monk Przypisy Style jazzowe
716	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20pod%20Grunwaldem	Bitwa pod Grunwaldem	Bitwa pod Grunwaldem (zwana w języku niemieckim pierwszą bitwą pod Tannenbergiem „Schlacht bei Tannenberg”, a w języku litewskim bitwą pod Żalgirisem „Žalgirio mūšis”) – jedna z największych bitew w historii średniowiecznej Europy (pod względem liczby uczestników), stoczona na polach pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku, w czasie trwania wielkiej wojny między siłami zakonu krzyżackiego, wspomaganego przez rycerstwo zachodnioeuropejskie (głównie z Czech, z wielu księstw śląskich, z Pomorza Zachodniego i z pozostałych państw Świętego Cesarstwa Rzymskiego) oraz Prusów pod dowództwem wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena, a połączonymi siłami polskimi i litewskimi (złożonymi głównie z Polaków, Litwinów i Rusinów) oraz niewielkich wojsk tatarskich wspieranymi lennikami obu tych krajów (Hospodarstwo Mołdawskie, księstwo mazowieckie, księstwo płockie, księstwo bełskie, Podole i litewskie lenna na Rusi) oraz najemnikami z Czech, Moraw i z księstw Śląska oraz uciekinierami ze Złotej Ordy i chorągwiami prywatnymi (między innymi chorągiew z Nowogrodu Wielkiego księcia Lingwena Semena), pod dowództwem króla Polski Władysława II Jagiełły i wielkiego księcia litewskiego Witolda. Bitwa ta zakończyła się zwycięstwem wojsk polsko-litewskich i pogromem sił krzyżackich, nie została jednak wykorzystana do całkowitego zniszczenia zakonu. Nie zdobyto Malborka – stolicy Zakonu – ponieważ wygasał rozejm Witolda z inflancką gałęzią Zakonu na północy (korzystny w czasie bitwy) i wojska litewskie rozpoczęły odwrót, niepewna była także sytuacja na południowych granicach Królestwa, zagrożonych atakiem przez ówczesnego sojusznika Zakonu, węgierskiego króla Zygmunta Luksemburczyka. Pomimo poddawania się wojskom królewskim przez pruskie miasta (Olsztynek, Morąg, Dzierzgoń, Główne Miasto Gdańsk, Stare Miasto Toruń, Chełmno, Elbląg), obrońca Malborka, komtur Świecia Henryk von Plauen, miał w dyspozycji jeszcze ponad 200 czynnych braci rycerzy oraz 362 komturie zakonne rozsiane po całej Europie, do których słał listy o pomoc. Marsz wojska dowodzonego przez Jagiełłę na Malbork był powolny<. Do 22 lipca 1410 roku – kiedy to pod Malbork dotarły pierwsze oddziały armii polsko-litewskiej – zamek w Malborku był już gotowy do obrony, a jego oblężenie okazało się nieskuteczne. Okres ten kończy zwycięska bitwa rycerstwa polskiego pod Koronowem i I pokój toruński. Podłoże Na początku XIII wieku książęta Władysław Odonic, Konrad mazowiecki, Mściwój I gdański, Leszek Biały i Henryk Brodaty prowadzili akcję chrystianizacyjną na terenach pogańskich Prus. Akcję misyjną prowadził opat opactwa cystersów w Łeknie i zakon rycerski braci dobrzyńskich, powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje te – podobnie jak akcja biskupa Chrystiana w oparciu o fundację dobrowską – nie przyniosły jednak spodziewanych efektów. W tej sytuacji w 1226 roku książę mazowiecki Konrad zaprosił, za namową Jadwigi Śląskiej, na swoje ziemie zakon krzyżacki, oddając mu w dzierżawę ziemię chełmińską, gdzie zakon znalazł dogodną bazę do walk z plemionami Prusów, które zagrażały ciągłymi najazdami północnym rubieżom Mazowsza. Cesarz Fryderyk II oraz papież Grzegorz IX oficjalnie zezwolili zakonowi założyć swoje własne księstwo na terenach odebranych Prusom. Formalnie księstwo to miało stać się częścią Świętego Cesarstwa Rzymskiego i jednocześnie lennem książąt mazowieckich. Oprócz napływania kolejnych braci i kolonistów niemieckich, zakon otrzymał wsparcie papieża – wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę krucjat, w których brali udział także polscy książęta. W 1235 do Krzyżaków przyłączyli się bracia dobrzyńscy, a w 1237 zakon kawalerów mieczowych zawarł z nimi sojusz polityczno-militarny, będący właściwie unią tych dwóch zakonów. W XIII wieku stosunki polsko-krzyżackie były dobre, lecz wiek XIV – wraz ze wzrostem potęgi zakonu – przyniósł zmianę. Będąc królem Polski, Wacław II Czeski zawarł z Brandenburczykami umowę, na mocy której miał oddać Pomorze Gdańskie w zamian za Nową Marchię. Ostatecznie do zamiany nie doszło z powodu śmierci króla, jednak w 1308 Brandenburgia postanowiła skorzystać ze słabości państwa Władysława Łokietka i zajęła Pomorze. Książę zmuszony był zwrócić się o pomoc do Krzyżaków, którzy wyparli najeźdźców. Za swoją pomoc zażądali jednak wysokiej zapłaty, przewyższającej wartość odbitych ziem. Wobec odmowy zapłaty przez Władysława zagarnęli całe Pomorze Gdańskie w 1309 roku. Osłabiona w tym czasie Polska, podzielona wciąż na dzielnice, nie była w stanie natychmiast przeciwstawić się agresji, co spowodowało utratę tych ziem na długie lata. W 1320 roku królem Polski został Władysław I Łokietek, który wygrał proces z Krzyżakami przed sądem papieskim w Inowrocławiu. Wyrok z 1321 roku nakazał im zwrot Pomorza Gdańskiego Polsce, ale zakon, mimo polskich akcji dyplomatycznych i orzeczeń sądów papieskich, nie zamierzał zwrócić tych ziem. W 1331 doszło do zawarcia groźnego dla Polski sojuszu Jana Luksemburskiego z Krzyżakami. Ci ostatni, licząc na wspólną akcję pod Kaliszem, najechali kraj od północy. Łokietek postanowił zaatakować część ich sił. 27 września 1331 roku doszło do starcia pod Płowcami na Kujawach. Bitwa nie została jednoznacznie rozstrzygnięta, lecz to strona polska zrealizowała swój cel – kampania Krzyżaków na ziemiach polskich została przerwana. Jednak już 9 kwietnia 1332 roku zakon ponownie napadł na Polskę, zagarniając Kujawy i ziemię dobrzyńską. 25 kwietnia 1333 na tronie polskim zasiadł syn poprzedniego króla, Kazimierz. Okazał się władcą niezwykle sprawnie poruszającym się w świecie dyplomacji. W 1335 doprowadził do I Zjazdu Wyszehradzkiego, na którym za cenę 20 tysięcy kop groszy praskich oraz uznanie zwierzchności Jana Luksemburskiego nad Śląskiem, król Czech zrzekł się wszelkich praw do korony polskiej. Oznaczało to ostateczne przekreślenie sojuszu czesko-krzyżackiego. Ponadto usiłowano rozstrzygnąć sprawę utraconych przez Polskę ziem – jednak ponieważ rezultaty nie zadowalały króla polskiego, zdecydował się on na oddanie sprawy pod sąd papieski. Wyrok z 16 września 1339 nakazywał zwrot Kujaw, ziemi dobrzyńskiej i Pomorza Gdańskiego. Był to już drugi wygrany przez stronę polską proces, ale Krzyżacy ponownie nie zgodzili się na oddanie zagrabionych ziem. Tymczasem zmarł książę Rusi Halickiej Bolesław Jerzy II, który przed śmiercią uczynił swym sukcesorem Kazimierza, co postawiło przed polską polityką zagraniczną nowe wyzwanie. Król musiał dokonać wyboru, gdyż Polska nie była wówczas na tyle silna, by podjąć się walki na dwóch frontach. Kazimierz Wielki uznał, że lepszym nabytkiem dla Korony byłoby uzyskanie terenów księstwa ruskiego, w związku z czym spór z zakonem należało załagodzić. W tych warunkach doszło w roku 1343 do zawarcia pokoju w Kaliszu, dzięki któremu zapewniony został rozejm, a Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską. Poza tym Kazimierz Wielki zachował tytuł władcy Pomorza Gdańskiego, co w przyszłości mogło stanowić podstawę do ewentualnych roszczeń ze strony polskiej. W 1397 na ziemiach zakonu powstała organizacja mająca bronić interesów lokalnego społeczeństwa przed uciskiem krzyżackim: Związek Jaszczurczy. Początkowo swoim zasięgiem obejmował jedynie ziemię chełmińską, z czasem jednak się rozrósł i stał się podstawą dla kolejnej struktury: Związku Pruskiego. Kolejny kryzys we wzajemnych stosunkach nastąpił w 1401, tuż po zawarciu przez Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie unii wileńsko-radomskiej. Młodszy brat króla Władysława Jagiełły, Świdrygiełło, przeciwnik porozumienia polsko-litewskiego, stanął na czele buntu przeciw Witoldowi. Postanowił także poszukać wsparcia u Krzyżaków, którzy byli zainteresowani osłabieniem Litwy – jednak znów udało się zapobiec wojnie i w 1404 roku strony zawarły pokój w Raciążku, gdzie Witold przedstawił także polskie postulaty dotyczące kwestii utraconych ziem. Polska odkupiła ziemię dobrzyńską. Tymczasem powrócił problem Santoka i Drezdenka, gdy w 1402 roku zakon krzyżacki nabył Nową Marchię. Podporządkowanie sobie tych grodów przez państwo zakonne doprowadziło do utwardzenia stanowiska Polski w kwestiach krzyżacko-litewskich. Gdy wielkim mistrzem został zwolennik konfrontacyjnej polityki wobec Polski, Ulrich von Jungingen, wybuch wojny stał się już tylko kwestią czasu. Źródła Istnieje kilka zachowanych źródeł dotyczących bitwy pod Grunwaldem i większość z nich stanowią źródła polskie. Najważniejszym z nich jest tzw. „Kronika konfliktu” (łac. Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum Cruciferis anno Christi 1410), która została napisana przez naocznego świadka w roku, w którym bitwa się odbyła. Przypisywana jest ona podkanclerzemu Królestwa Polskiego Mikołajowi Trąbie, późniejszemu arcybiskupowi gnieźnieńskiemu lub sekretarzowi królewskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu późniejszemu kardynałowi i biskupowi krakowskiemu. Kolejnym źródłem jest Kronika Historiae Polonicae spisana przez Jana Długosza, który batalii grunwaldzkiej poświęcił kolejne dzieło manuskrypt pt. Banderia Prutenorum zawierający obrazy oraz łacińskie opisy flag krzyżackich zdobytych pod Grunwaldem. Niemieckim źródłem jest Kronika Johanna von Posilge. Przyczyny W tym samym czasie mistrz poprowadził swoją armię w okolice Zvotorii. Zamek był bombardowany przez 8 dni i zdobyty, a obrońców odeskortowano do Prus, lecz większość poległa w wyniku bombardowań i najazdów. Jednocześnie armia krzyżacka i gdzie indziej nie pozostawała bezczynna. Gubernia Nowemarkia przeprowadziła kilka ataków na sąsiednie państwo polskie, w szczególności próbował oczyścić terytorium Drezdenka. Dowódcy Zvukhowski i Tucholski w ciągu 8 dni zdewastowali ziemie polskie, obrócili w popiół miasta Zemperburg i Kamin arcybiskupa Gniezna, zdobyli Zamek Bydgoski i spalili go jako miasto. Komturowie Ostródy i Brandenburgii splądrowali ziemie księcia Jana Mazowieckiego i zabrali bogaty łup w postaci koni i bydła. Do potyczki z Polakami nie doszło. Tylko pastor Jan. Wraz z Rusinami i Tatarami Mazowsze wpadli w domenę krzyżacką pod Djaudowem (Soldau) i spalili 14 wsi.W maju 1409 roku, krzyżacy zatrzymali statki w Ragnecie, które zawierały zboże wysłane na Litwę przez Jagiełłę za zgodą mistrza. W odpowiedzi na to, wojewoda Rambult przekroczył rzekę Niemen i opanował dwa zamki oraz dwa powiaty na Żmudzi. Bunt rozprzestrzeniał się na Żmudzi. Agenci Witolda podróżowali po regionie, wydając rozkazy dotyczące prac nad drogami i przygotowań do wojny. Wreszcie wiosną 1409, dzięki zabiegom wielkiego księcia litewskiego Witolda, wybuchło antykrzyżackie powstanie na Żmudzi, a bojarzy pod przywództwem Witolda połączyli swoje siły i opanowali cały region w imieniu wielkiego księcia. Bojar Rambult został mianowany kasztelanem Żmudzi i obsadzał swoich podkomorznych w różnych miejscach. Wielki mistrz zakonu, Ulrich von Jungingen, wystąpił do króla Polski, Władysława Jagiełły, o zachowanie neutralności Polski w konflikcie Zakonu z Litwą popierającą Żmudź , w przeciwnym razie grozili wojną. Król odpowiedział, że w tak istotnej kwestii nie może podjąć decyzji bez konsultacji z panami koronnymi i że wyda ostateczną odpowiedź w dniu św. Aleksego tj. 17 lipca. Podczas zjazdu w dniu św. Aleksego w dniu 17 lipca 1409 roku w Łęczycy, omawiano kwestię odpowiedzi, którą planowano przekazać mistrzowi. W spotkaniu uczestniczyli trzej znaczący panowie, w tym arcybiskup gnieźnieński Mikołaj z Kurowa. 1 sierpnia pojechali do Malborka i stwierdzili, że Witold, wielki Książę Litewski, jest nie tylko bratem króla, ale również podlega Królestwu Polskiemu. Uważali, że nie jest właściwe wystawienie go na niebezpieczeństwo. Zaproponowali rozwiązanie, które polegałoby na powstrzymaniu się od wojny i przekazaniu sporów do rozpatrzenia sędziom polubownym, wybranym przez obie strony. Mistrz odpowiedział, że Zakon posiada prawa do Żmudzi, a król i Witold nie mają do niej żadnych roszczeń. Zakon ma zamiar ukarać zdradę Żmudzinów i planuje przeprowadzić atak na tę ziemię. Już 6 sierpnia wysłał Polakom deklarację wojny, a 14 sierpnia król otrzymał w Korczynie wiadomość, że Krzyżacy oblężają Dobrzyń. Stało się to tak szybko, ponieważ Krzyżacy byli całkowicie przygotowani do wojny, nie tylko z Litwą i Żmudzią, ale także z Polską. Ich wojsko było gotowe i rozciągało się wzdłuż granic Polski, począwszy od Nowej Marchii, dalej komturowie słuchowski i tucholski stali przy granicy ziemi zwanej "Krainą". Główne siły zakonu znajdowały się w chełmińskiem. Oczekiwano na posiłki zaciągane w Szczecińskiem, Miśnii, Turyngii, Brunszwiku i Luneburgu, ale były one słabe. Tak czy inaczej w pierwszych dniach sierpnia 1409 roku oddziały zakonne przekroczyły granice Polski, zajęły ziemię dobrzyńską i najechały Kujawy i Wielkopolskę. Dobrzyń został zdobyty po krótkim oporze, Lipno i Rypin zostały złupione i zniszczone, a Bobrowniki, po czterech dniach oblężenia, zostały podbite. W tym czasie do obozu krzyżackiego pod Bobrownikami udał się arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Kurowski z polskimi możnymi aby negocjować pokój. Mistrz zakonny odpowiedział, że oczekuje rekompensaty za poniesione koszty i straty dlatego zatrzyma sobie kraj i zamki zabrane. Jeśli Polacy ustąpią mu Złotorię, gotów jest ich ziemię opuścić i zgodzić się na pokój. Nie mając pełnomocnictwa do zawarcia takiej ugody, poselstwo opuściło obóz krzyżacki. W tym samym czasie mistrz poprowadził swoją armię w okolice Złotorii. Zamek był bombardowany przez 8 dni i w końcu zdobyty, a obrońców odeskortowano do Prus, choć większość poległa w wyniku bombardowań i najazdów. Jednocześnie armia krzyżacka i gdzie indziej nie pozostawała bezczynna. Gubernia Nowemarchijska przeprowadziła kilka ataków na sąsiednie państwo polskie, w szczególności próbowała oczyścić terytorium Drezdenka. Komturowie człuchowski i tucholski w ciągu 8 dni zniszczyli ziemie polskie, obrócili w popiół miasta Sępólno Krajeńskie i Kamin należące do arcybiskupa gnieźnieńskiego, zdobyli zamek bydgoski i miasto. Komturowie ostródzki i brandenburski splądrowali ziemie księcia Jana Mazowieckiego i zabrali bogaty łup w postaci koni i bydła. Do potyczki z Polakami nie doszło. Tylko książę mazowiecki Jan wraz z Rusinami i Tatarami wpadli na ziemię krzyżacką pod Działdowem i spalili 14 wsi. Jagiełło szybko odzyskał Kujawy i odbił Bydgoszcz, ale działania militarne kampanii 1409 roku na tym zakończono. 8 października 1409 roku pod zamkiem bydgoskim zawarto rozejm, który miał obowiązywać „do dnia św. Jana” – 24 czerwca 1410 roku. W umowie pośredniczyli książęta śląscy przysłani przez króla czeskiego Wacława: wrocławski, świdnicki i oleśnicki. Na mocy rozejmu ziemia dobrzyńska pozostała w rękach krzyżackich, a spór miał rozstrzygnąć król czeski. Zapisy rozejmu, z pozoru bardzo korzystne dla strony krzyżackiej, dawały Jagielle czas na zorganizowanie wyprawy wojennej w roku następnym. W Krakowie i Malborku rozpoczęto przygotowania do decydującego starcia. Obie strony położyły nacisk na działania dyplomatyczne. Krzyżacy już w grudniu 1409 roku zawarli sojusz z królem węgierskim, Zygmuntem Luksemburskim, który usiłował rozbić unię polsko-litewską. Po stronie Zakonu opowiedzieli się książęta Pomorza Zachodniego, którzy jednak wkrótce się podzielili: książęta szczecińscy pozostali po stronie Zakonu, a Kazimierz V wziął udział w bitwie po stronie krzyżackiej, natomiast książę słupski Bogusław VIII Magnus przeszedł na stronę Polski i posiłkował stronę polską pod Grunwaldem. Pospieszyli też liczni rycerze z zachodniej Europy. Państwa Unii zawarły pokój z Wielkim Księstwem Moskiewskim oraz przymierze z Mołdawią. Gotowość pomocy zaoferował pretendent do tronu tatarskiego, lennik wielkiego księcia Witolda, chan Złotej Ordy Dżalal ad-Din, syn Tochtamysza. Wszystkie strony dokonały zaciągu rycerzy. Polacy prowadzili werbunek w Czechach (stąd przybyło niemal 3000 zaciężnych pod wodzą Jana Sokoła). Planowanie Szczegółowy polski plan wojenny kampanii 1410 roku zaplanowano prawdopodobnie w Brześciu Litewskim w grudniu 1409, podczas narady króla Jagiełły z Witoldem, z udziałem podkanclerzego koronnego Mikołaja Trąby. Główne natarcie postanowiono skierować na Malbork z zamiarem zmuszenia Zakonu do podjęcia walnej rozprawy. Jako miejsce ostatecznej koncentracji wojsk wybrano Czerwińsk nad Wisłą. Przygotowania militarne Zakon był świadom przygotowań strony polsko-litewskiej i spodziewał się dwukierunkowego ataku – Polaków na Pomorze Gdańskie i Litwinów w kierunku Żmudzi. By odeprzeć to zagrożenie, Ulrich von Jungingen skoncentrował część swych sił pod Świeciem, pozostawiając jednocześnie znaczną część swej armii w zamkach na wschodzie – w Ragnecie w pobliżu Giżycka i Memelu (Kłajpeda). Polacy i Litwini nadal ukrywali swoje intencje, organizując kilka rajdów głęboko na terytorium wroga. Ulrich von Jungingen poprosił o przedłużenie rozejmu do 4 lipca, by mogli przybyć zaciężni z zachodniej Europy. Strona polsko-litewska miała wystarczająco dużo czasu, żeby zebrać siły. 30 czerwca 1410 oddziały z Wielkopolski i Małopolski przekroczyły pod Czerwińskiem Wisłę, po moście pontonowym, i 2 lipca połączyły się z siłami z Mazowsza i Litwy. Połączone wojska dzień później podjęły marsz, pozorując atak na zajętą przez Krzyżaków w roku poprzednim ziemię dobrzyńską, ale po tygodniu wkroczyły na terytorium zakonu krzyżackiego, kierując się wprost na stolicę zakonu w Malborku. Krzyżacy zostali całkowicie zaskoczeni. 5 lipca doszło do potyczki wojska pod dowództwem Janusza Brzozogłowego, który pokonał krzyżacką załogę Świecia. Następnie do Jagiełły przybyli posłowie Zygmunta Luksemburczyka, którzy proponowali przeprowadzenie sądu polubownego z udziałem króla Węgier. Jagiełło postawił jednak twarde warunki w przewidywaniu, że Krzyżacy je odrzucą. (W obecności posłańców węgierskich, 6 lipca, Witold przeprowadził przegląd wojsk.) Ulrich von Jungingen odpowiedział, że uczyni wszystko, by zniszczyć siły przeciwnika. 7 lipca wojska polsko-litewskie zajęły Bądzyn, ujawniając tym samym, iż zmierzają w głąb terytorium państwa krzyżackiego. Pod Bądzynem zatrzymały się na dwa dni, po czym kontynuowały marsz i 9 lipca weszły na terytorium Prus. Po przebyciu granicy po raz pierwszy podniesiono wszystkie chorągwie i odśpiewano Bogurodzicę. 10 lipca sprzymierzeni wyruszyli ze swojego obozu pod Lidzbarkiem, pozostawiając w nim część sił. Po dwóch milach (ok. 15 km) marszu podjazd polski natknął się na spore siły nieprzyjaciela, które obsadziły przeprawę nad Drwęcą pod Kurzętnikiem. Okazało się, że Ulrich von Jungingen rozpoczął pospieszną koncentrację swoich wojsk przez wycofanie ich spod Świecia i zdecydował się zorganizować linię obrony na rzece Drwęcy. Brody przez rzekę były ufortyfikowane przy pomocy palisad, a pobliski zamek w Kurzętniku wzmocniony. Po naradzie z powołaną radą wojenną, Jagiełło postanowił ominąć zastawioną pułapkę i obejść źródła Drwęcy od wschodu. Wojska Unii wycofały się 11 lipca spod Kurzętnika i następnie przez Lidzbark Welski i Działdowo (a ich część, prawdopodobnie oddziały litewskie i tatarskie, również przez Nidzicę) kontynuowały marsz w kierunku Malborka. 13 lipca siły sprzymierzonych dotarły do miasta (i zamku) Dąbrówna, które zostało zdobyte, splądrowane i spalone. Po jednodniowym postoju pod Dąbrównem wojska polsko-litewskie ruszyły, przed świtem 15 lipca, wszystkimi drogami w kierunku Ulnowa i jeziora Lubień na wschód od Grunwaldu, gdzie rozłożyły się obozami. Tymczasem wojska krzyżackie, po odejściu wojsk polsko-litewskich znad Drwęcy, pomaszerowały przez Bratian i Lubawę w kierunku Stębarka, z zamiarem przecięcia drogi wojskom królewskim. Pole bitwy Okolice wiosek Grunwald, Łodwigowo i Stębark to teren pofałdowany, przecięty sporym strumieniem i obfitujący w jeziora, o wzgórzach sięgających nawet 200 m, ale łagodnych w spadku i przedzielonych rozległymi dolinami. Teren był częściowo zalesiony, a wzdłuż dróg ze Stębarku do Łodwigowa rosły rozłożyste dęby. Szata roślinna, w roku 1410 znacznie bogatsza niż obecnie, jak również uformowanie terenu, nie pozwalały zorientować się co do jakości i ilości wojsk przeciwnika, których po prostu nie było widać. Ulrich von Jungingen wybrał więc pole bitwy dobrze, gdyż znakomicie nadawało się ono do przygotowywania zasadzek i niespodziewanych manewrów. Jednak teren nieprzejrzysty dla Polaków i Litwinów nie stawał się przejrzystszym dla Krzyżaków – pojął to również Jagiełło, który z Witoldem i towarzyszącymi im rycerzami objeżdżał okolicę rankiem 15 lipca. Przebieg bitwy Rankiem 15 lipca 1410 roku obie armie stanęły naprzeciw siebie. Wojska polskie i litewskie rozlokowane były na wschód od Łodwigowa i Stębarka, na skraju i częściowo w lasach, w pobliżu jeziora Lubień. Lewe skrzydło tworzyły główne siły polskie, pod dowództwem marszałka Zbigniewa z Brzezia i składały się w większości z ciężkiej jazdy. Prawe skrzydło wojsk koalicji tworzyło rycerstwo z Wielkiego Księstwa Litewskiego, pod dowództwem wielkiego księcia Witolda, składające się w większości z lekkiej kawalerii. Wśród sił prawego skrzydła były chorągwie z całej Litwy, jak również posiłkowe oddziały Tatarów, prowadzone przez chana Dżalal ad-Dina, oddziały mołdawskie przysłane przez hospodara Aleksandra Dobrego oraz prawdopodobnie oddziały serbskie. Centrum stanowiły zaciężne rycerstwo z Czech i Śląska oraz trzy chorągwie smoleńskie. Całością wojsk unii dowodził król Władysław Jagiełło. Jak podaje Jan Długosz, przed rozpoczęciem batalii trzystu najemnych żołnierzy czeskich wycofało się bez wiedzy króla z pola bitwy. Zawrócili jednak, gdy podkanclerzy Królestwa Polskiego, Mikołaj Trąba, napotykając ich na swojej drodze, wypomniał im strach przed wojskami zakonnymi. Mimo to podczas bitwy najemnicy z Czech i Moraw z chorągwi św. Jerzego prawdopodobnie ponownie opuścili plac boju, za namową swojego chorążego Jana Sarnowskiego. Również tym razem dostrzegł ich Mikołaj Trąba i oskarżył Jana o zdradę. Bitwa rozpoczęła się około 9 rano. Naprzeciw wojsk wielkiego mistrza – ...a dzieliła ich nawzajem od siebie odległość jednej strzały – stały ukryte w lasach armie sprzymierzonych. Długie wyczekiwanie w pełnym słońcu sprowokowało wielkiego mistrza do wysłania emisariuszy z prowokacyjnym podarunkiem: dwoma nagimi mieczami. Długosz tak opisuje ten fakt: Wielki mistrz pruski Ulryk posyła tobie i twojemu bratu... dwa miecze, ku pomocy, byś z nim i z jego wojskiem mniej się ociągał i odważniej, niż to okazujesz, walczył, a także żebyś dalej się nie chował i, pozostając w lasach i gajach, nie odwlekał walki. Niedługo potem całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń Bogurodzicę, a potem wznosząc kopie rzuciło się do walki. Aby w ferworze walki można było rozpoznać się na polu bitwy, ustalono hasła, które brzmiały: Kraków, Wilno. W przebiegu bitwy można wyróżnić pięć faz: na początku bitwy lekka jazda litewska i tatarska uderzyła na artylerię i piechotę krzyżacką. Artyleria zakonu zdołała oddać dwie salwy i nie wzięła udziału w dalszej części bitwy. II faza bitwy rozpoczęła się atakiem jazdy krzyżackiej na prawe i lewe skrzydło armii polsko-litewskiej i zderzeniem się ciężkiej jazdy obu stron. W efekcie powstały dwa ośrodki walki: prawe skrzydło wojsk litewsko-rusko-tatarskich przeciwko Krzyżakom w okolicach Stębarku i lewe skrzydło wojsk polskich i zaciężnych przeciw krzyżackim siłom głównym. Ta faza bitwy trwała około godziny. III faza bitwy powstała, kiedy jazda krzyżacka odepchnęła w zażartej walce wojska litewskie (40 chorągwi) pod wodzą księcia Witolda w kierunku lasu i w efekcie nastąpiło załamanie się skrzydła litewskiego. Ta tzw. ucieczka Litwinów (według niektórych źródeł początkowo pozorowana) związała w pościgu poważne siły zakonne. Oddziały te wróciły na główne pole bitwy, przekonane o zwycięstwie zakonu, gdy wojska polskie na lewym skrzydle brały górę nad zakonnymi. W tej fazie bitwy Krzyżacy nieomal zdobyli wielką chorągiew królestwa i zaczęli nawet śpiewać pieśń zwycięstwa („Chrystus zmartwychwstał”, niem. Christ ist erstanden). Wówczas ...walczący pod nią rycerze podnieśli ją natychmiast... i pragnąc zetrzeć haniebną zniewagę, w najzaciętszy sposób atakują wrogów i rozbijają ich kompletnie. Faza ta trwała 2–3 godziny. w IV fazie nastąpił atak odwodu 16 chorągwi wielkiego mistrza oraz walka w centrum i na lewym skrzydle polskim. Z kolei atak odwodów polskiej jazdy rozerwał zasadniczy korpus sił krzyżackich oraz umożliwił przeprowadzenie decydującego ataku odwodów lekkiej jazdy ukrytej w zaroślach. Nastąpiło okrążenie i klęska wojsk krzyżackich. Faza ta trwała od 1 do 2 godzin. V fazą było zdobycie taborów i obozu krzyżackiego oraz bój pościgowy za uciekającymi wojskami krzyżackimi. „Bitwa (...) zaczęła się na trzy godziny przed południem, a zakończyła na niespełna godzinę przed zachodem słońca (9.00–19.00). Przewagę na placu boju miały praktycznie cały czas (oprócz fazy III, kiedy nieco zaskoczone siły polsko-litewskie dały się zepchnąć do defensywy) wojska dowodzone przez króla Polski. Znaczenie bitwy Wynik bitwy miał istotny wpływ na ówczesne stosunki polityczne, ponieważ wyniósł dynastię jagiellońską do rangi najważniejszych w Europie. Według niektórych badaczy (np. Stefan Maria Kuczyński, Paweł Jasienica), zwycięstwo odniesione głównie siłami polskimi, spowodowało pewien kryzys w stosunkach polsko-litewskich i miało wpływ na postawę króla, który obawiając się dalszego wzrostu znaczenia Korony w Unii miał opóźniać pościg za niedobitkami wojsk zakonu krzyżackiego i nie zdobył Malborka. Nowością było wykorzystanie przez wojska królewskie w przeprawie przez Wisłę średniowiecznego odpowiednika mostu pontonowego. Wielu zaproszonych przez zakon rycerzy miało odmówić udziału w bitwie widząc dysproporcję sił i przeczuwając jego porażkę. Wiadomo, że król Władysław Jagiełło polecił odnaleźć zwłoki wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena i co ważniejszych braci zakonnych, aby odesłać je z honorami do Malborka. Trofeami wojennymi było przede wszystkim 51 chorągwi krzyżackich. Szczegółowy ich opis wraz z ilustracjami podał Jan Długosz w swoim dziele Banderia Prutenorum, spisanym w XV wieku. Część z nich została przyznana księciu Witoldowi, te zaś, które trafiły do wawelskiej katedry zostały w 1797 wywiezione przez Austriaków do Wiednia i ślad po nich zaginął. W 1937, na podstawie opisów z dzieła Długosza, chorągwie zostały zrekonstruowane i umieszczone na Wawelu. Podczas okupacji niemieckiej hitlerowcy wywieźli je do zamku malborskiego. Kolejnym trofeum były słynne dwa nagie miecze ofiarowane Jagielle przez Krzyżaków (przechowywane były w wawelskim skarbcu, później trafiły do kolekcji Izabeli Czartoryskiej w Puławach, lecz w 1853 zostały wywiezione do Rosji i ślad po nich zaginął). W bibliografii niemieckiej bitwa pod Grunwaldem występuje jako bitwa pod Tannenbergiem (Schlacht bei Tannenberg). Obecna nazwa tej miejscowości to Stębark. Ważniejsi jeńcy krzyżaccy wzięci do niewoli w 1410 byli przetrzymywani w oczekiwaniu na okup na zamku Tenczyn pod Krakowem. Powrót Jagiełły do stolicy nastąpił dopiero w szesnaście miesięcy po bitwie, gdyż król kontynuował działania wojenne oraz oczekiwał orzeczenia słuszności prowadzonej wojny z zakonem od papieża Jana XXIII (później uznanego za antypapieża). Pomyślny wyrok Rzymu zastał monarchę w Niepołomicach, gdzie natychmiast przystąpiono do przygotowania uroczystego wjazdu władcy do Krakowa. Miał on mieć charakter pielgrzymki. W dniu 25 listopada 1411 roku Jagiełło wyruszył pieszo z Niepołomic i szedł przez Wieliczkę i Kazimierz, otoczony wyższym duchowieństwem i rycerstwem. Przed procesją niesiono zdobyte pod Grunwaldem krzyżackie chorągwie. Na Kazimierzu wstępowano po drodze do tamtejszych kościołów. Następnie zatrzymano się na dłużej na Skałce, aby oddać hołd św. Stanisławowi – patronowi Polski. Później orszak królewski udał się na Wawel, gdzie podczas uroczystości kościelnych zawieszono zdobyczne chorągwie wokół grobu św. Stanisława na ścianach nawy głównej katedry wawelskiej. Ceremonia ta zakończyła krakowskie uroczystości ku czci zwycięstwa, które dały początek tradycji obchodów grunwaldzkich<. Pole bitwy dotychczas nie doczekało się systematycznego przebadania pod względem archeologicznym. Istnieją dziewiętnastowieczne doniesienia o różnych przypadkowych odkryciach – np. w kościele w Stębarku przechowywano kilka kamiennych kul armatnich i elementy zbroi, a w zamku w Dąbrównie znaleziono siekierę bitewną i inne fragmenty zbroi. Polskie badania archeologiczne rozpoczęły się w 1958 i trwały do lat 90., lecz objęły niewielką część pobojowiska, m.in. nie odnaleziono wspomnianego przez kronikarzy miejsca pochówku kilkuset znaczniejszych rycerzy obu stron w okolicach stębarskiego drewnianego kościoła i nie przebadano pobliskich bagien, gdzie podobno zginęło wielu uciekinierów z pola walki. Odnaleziono kilka zbiorowych mogił w pobliżu ruin kaplicy wzniesionej przez Krzyżaków po bitwie. Szkielety nosiły ślady po ciosach zadanych mieczem, toporem lub po trafieniach bełtami z kuszy. Uczestnicy bitwy pod Grunwaldem Strona polska Rycerstwo polskie zorganizowane było w 50 chorągwiach, wśród których znajdowali się także zaciężni Czesi (Jan Žižka), Morawianie (Jan Sokol z Lamberka), Ślązacy, Szwajcarzy i lennicy polscy (Hospodarstwo Mołdawskie, księstwo mazowieckie, księstwo płockie, księstwo bełskie, Podole). Spośród tych wojsk szczególnie wyróżniła się Chorągiew Białego Niedźwiedzia z Chełma, która miała znaczący udział w bitwie (została za to wyróżniona przez Króla Polski Władysława Jagiełłę, który ufundował kościół pw. Rozesłania Apostołów w tym mieście). Litwa przysłała 40 chorągwi, które składały się z oddziałów litewskich i lenników litewskich na Rusi. W ramach wojsk litewskich walczyły także chorągwie złożone z Tatarów, którzy uciekli ze Złotej Ordy oraz oddziały przyprowadzone przez Lingwena z Republiki Nowogrodu oraz z Republiki Pskowskiej. Wśród uczestników tej bitwy, po stronie Królestwa wymieniani są m.in. rycerze: Zyndram z Maszkowic, oboźny wojsk polskich i dowódca wielkiej chorągwi ziemi krakowskiej, Marcin z Wrocimowic, chorąży chorągwi ziemi krakowskiej, Zawisza Czarny i jego brat Jan Farurej z Garbowa, wojewoda krakowski Jan z Tarnowa, Florian z Korytnicy, Paweł Złodziej z Biskupic, Mikołaj Powała z Taczewa, Jarand z Grabi i Brudzewa, Dobiesław z Oleśnicy, Spytek Tarnowski (zm. 1435) oraz Lingwen Olgierdowicz, Zygmunt Korybut, Jerzy Mścisławski, Petulin z Zimnej Wódki. Wojska koronne (wraz z lennikami) Chorągwie główne i dworskie Chorągwie regionalne Chorągwie książąt mazowieckich Chorągwie prywatne Wojsko litewskie (wraz z lennikami z Rusi) Chorągwie ziemskie Litewskie chorągwie prywatne Chorągwie złożone z uciekinierów ze Złotej Ordy Wojska krzyżackie Zakon krzyżacki wystawił 51 chorągwi (w tym dwie wielkiego mistrza), wśród których znajdowali się również goście zakonu z Anglii, Francji, Luksemburga, Niemiec, Szwajcarii, Śląska, Pomorza, Czech, Moraw, Węgier oraz Inflant. Udział w bitwie po stronie zakonnej wzięli m.in. Fryderyk von Wallenrode, Konrad Lichtenstein, Thomas von Morheim, Wilhelm von Helfenstein, Heinrich von Schwelborn, Godfryd von Hatzlfeld, Burchard Wobeke, Arnold von Baden, Arnold Stapil, Markward von Salzbach i Werner Tettingen. Według niektórych badaczy samych braci-rycerzy krzyżackich było pod Grunwaldem tylko około 250, resztę stanowili goście i zaciężni. Według najnowszych badań, po stronie krzyżackiej walczyli również Słowianie (z Prus, Pomorza oraz Śląska m.in. książę oleśnicki Konrad VII Biały), a także Prusowie i Litwini zamieszkali na terenie Prus Zakonnych. Sprawy niewyjaśnione Liczebność wojsk obu stron W literaturze podawane są różne – dość rozbieżne – szacunki liczebności wojsk (mówi się niekiedy nawet o sumie do 38 tys. wojsk zakonnych i do 43 tys. sprzymierzonych), ale przez większość historyków i badaczy są one podawane w wątpliwość. Przewaga liczebna wojsk unii nie jest kwestionowana, za to w wielu źródłach kwestionuje się poważne zagrożenie dla głównego obozu Jagiełły wskutek straceńczej szarży lekkozbrojnej jazdy krzyżackiej – wątek opisany przez Sienkiewicza. Czyny Zbigniewa Oleśnickiego Kolejnym niejasnym zagadnieniem są czyny Zbigniewa Oleśnickiego. W najstarszym opisie bitwy (Cronica conflictus) znajduje się tylko opis, że Zbigniew Oleśnicki dobił pokonanego przez Jagiełłę rycerza Leopolda von Kökeritz. Z kolei w późniejszej Kronice Długosza Oleśnicki ma wpierw na rozkaz Jagiełły obawiającego się o siebie próbować ściągnąć na pomoc chorągiew nadworną (dowodzący nią Mikołaj Kiełbasa nie wykonuje rozkazu, ponieważ spowodowałoby to zamieszanie w polskim szyku), a potem zwalić z konia za pomocą złamanej kopii atakującego króla rycerza Leopolda von Kökeritz (król ma uderzyć kopią już pokonanego przeciwnika), a jeszcze później odmówić przyjęcia pasa rycerskiego, ponieważ „woli walczyć zawsze dla Chrystusa niż dla ziemskiego i śmiertelnego króla”. Opis Długosza wydaje się mało wiarygodny, ponieważ głównym źródłem Długosza był sam Oleśnicki (w młodości Długosz był sekretarzem Oleśnickiego), który mógł chcieć przedstawić swoją osobę w jak najkorzystniejszym świetle. Ponadto w opisie Długosza występują sprzeczności dotyczące zachowania króla – najpierw jest on tak przestraszony, że wysyła Oleśnickiego po pomoc do chorągwi nadwornej, a później (przed atakiem Leopolda von Kökeritz) z trudem daje się powstrzymać od osobistego udziału w walce. Dlatego obecnie historycy (np. Nadolski w pozycji „Grunwald 1410”) przyjmują powszechnie, że wiarygodny jest opis z Kroniki Konfliktu dotyczący walki z Leopoldem von Kökeritz. Podobnie można rozpatrywać jazdę Oleśnickiego do chorągwi nadwornej, o ile takie wydarzenie w ogóle miało miejsce. Jagiełło dysponował gońcami do przekazywania jego rozkazów, a w najważniejszych przypadkach posyłał osoby pełniące ważne urzędy i z racji tego cieszące się autorytetem. Dlatego też Jagiełło z pewnością był świadomy tego, że posyłanie nieznanego młodego kancelisty z rozkazem do chorągwi nadwornej byłoby bezcelowe, bo polecenia tego kancelisty i tak zostałyby zignorowane. W takiej sytuacji posłany zostałby goniec, albo ktoś znaczniejszy ze świty królewskiej, co jednak nie nastąpiło. Możliwe wytłumaczenie przyczyn jazdy Oleśnickiego (i jego późniejszego zachowania) to to, że na widok odwodu Wielkiego Mistrza uległ on panice i przestraszony pojechał do najbliższej chorągwi (chorągwi nadwornej); rycerze tej chorągwi mogli go wyśmiać, więc zawstydzony wrócił do świty królewskiej, gdzie także mógł zostać wyśmiany z powodu ucieczki, a następnie, chcąc się zrehabilitować za to, zaatakował już pokonanego Leopolda von Kökeritz. Okoliczności śmierci dostojników Zakonu Inną sprawą niewyjaśnioną są okoliczności śmierci dostojników Zakonu. W bitwie wzięło udział 250 braci zakonnych (prawie wszyscy bracia przebywający na terenie Państwa Zakonnego w Prusach), z których zginęło 203. Dla odmiany w armii polskiej według Długosza zginęło tylko 12 znaczniejszych rycerzy. Kronika Jana Posilgego opisująca bitwę od strony krzyżackiej podaje, że „wróg szczególnie godził w braci”. Istotne jest także to, że Długosz nie podaje nazwisk polskich rycerzy, którzy mieli pokonać poszczególnych dostojników (pewien wyjątek jest czyniony dla Mszczuja ze Skrzynna, ale nawet w tym wypadku nie jest podawane jednoznacznie, że zabił on Wielkiego Mistrza). Możliwe wyjaśnienia: dostojnicy Zakonu polegli z rąk osób spoza stanu rycerskiego (np. chłopskich piechurów); dostojnicy Zakonu byli zabijani w celu ich likwidacji z naruszeniem obyczajów rycerskich; dostojnicy Zakonu nie dorównali swojej sławie. W XIX wieku pojawiła się teza o udziale piechoty chłopskiej po stronie polskiej, którą bardzo popierał Kuczyński. Zgodnie z tą hipotezą dostojnicy Zakonu mieli paść z rąk tych piechurów. Obecnie jednak uważa się, że w bitwie w ogóle nie uczestniczyła piechota chłopska, co eliminuje tę hipotezę. Można przyjąć także, że niektórzy zakonnicy polegli z rąk członków świty polskich rycerzy, ale osoby te przeważnie też należały do stanu rycerskiego, więc giermek, który pokonałby krzyżackiego komtura, byłby uhonorowany np. natychmiastowym pasowaniem na rycerza. Tezę o likwidacji z kolei wspiera Nadolski. Aczkolwiek takie działania są możliwe w pojedynczych przypadkach, to raczej dotyczyłyby sytuacji już po walce (np. zabicie Markwarda von Salzbacha na rozkaz Witolda – oficjalnie za obrazę matki Wielkiego Księcia, a faktycznie w celu uniemożliwienia mu ewentualnego wyjawienia konszachtów Witolda z Krzyżakami, w których to konszachtach zabity grał ważną rolę) i nie miało charakteru masowego, co wspiera kronika Posilgego, gdzie nie ma wzmianek o naruszeniu obyczaju rycerskiego, a także to, że później Zakon nie próbował wykorzystać takiej sprawy w wojnie dyplomatycznej z Polską i Litwą. Ostatnia hipoteza opiera się na tym, że do bitwy pod Grunwaldem bracia zakonni byli postrzegani jako doskonali wojownicy i niezrównani szermierze, co wywodziło się z ich działań na początku podboju Prus i tego, że potem bracia incydentalnie walczyli osobiście (nikt zatem nie mógł zweryfikować tej legendy). Oczywiście świeżo wstępujący bracia mogli być doskonałymi rycerzami, to jednak bracia mieszkający w Prusach szybko otrzymywali różne stanowiska administracyjne (około 250 osób musiało zarządzać całym państwem), które wiązały się z obciążeniami czasowymi uniemożliwiającymi częste i długie ćwiczenia rycerskie. Podczas bitwy Polacy i Litwini mieli jednak dalej wierzyć w opowieści o niezrównanych szermierzach i stosownie do tego atakować braci zakonnych. W rezultacie atak, który mógłby zostać odparty przez wyszkolonego rycerza, bywał zabójczy dla rzadko ćwiczącego się w rzemiośle rycerskim wyższego urzędnika – większość ocalałych braci to młodsi zakonnicy, którzy jeszcze nie otrzymali funkcji administracyjnych. W takiej sytuacji Długosz nie chciał umniejszać rangi zwycięstwa przez dezawuowanie obrazu braci zakonnych, więc pominął opis ich śmierci. Tradycja bitwy grunwaldzkiej Odwoływanie się do bitwy pod Grunwaldem stanowiło istotne narzędzie polityki i propagandy Władysława Jagiełły, ale w kolejnych wiekach pamięć o starciu stopniowo zanikała, ustępując zmitologizowanej wizji bitwy pod Płowcami. Zgodnie z wolą wszystkich stanów duchownych i świeckich król Władysław Jagiełło polecił, aby dzień 15 lipca był obchodzony jako święto narodowe. Każdego roku ze wszystkich kościołów Krakowa w dniu tym wyruszały procesje – najbardziej okazała z katedry wawelskiej – udając się wspólnie do kościoła św. Jadwigi na Stradomiu. Świątynia ta związana była z kultem królowej Jadwigi jako tej, która przepowiedziała załamanie się potęgi krzyżackiej i której orędownictwu współcześni przypisywali grunwaldzkie zwycięstwo. Zachował się dokładny opis takiej procesji z czasów króla Jana III Sobieskiego. Na jej czele szła milicja miejska i żołnierze, dalej postępowali żacy ze sztandarami, prowadzeni przez bakałarzy i seniorów, za nimi górnicy z żup wielickich i członkowie licznych bractw kościelnych z chorągwiami i muzyką. Również z chorągwiami i muzyką, a także z czeladzią uzbrojoną w muszkiety i rusznice, szły cechy krakowskie, a za nimi kongregacje kupieckie z orkiestrą. Magistraty Krakowa, Kazimierza, Kleparza i Piasków kroczyły każdy pod swoją chorągwią. Z 14 klasztorów krakowskich szło 600 mnichów z relikwiarzami, dalej 200 przedstawicieli duchowieństwa świeckiego i kanonicy katedralni. Za profesorami Akademii Krakowskiej z rektorem na czele i pedelami niosącymi insygnia władz akademickich postępowali członkowie kapituły krakowskiej z opatami mogilskim i tynieckim, a za nimi celebrujący biskup pod baldachimem niesionym przez sześciu rajców miejskich. Na końcu w otoczeniu dygnitarzy państwowych szedł król. Kres uroczystościom grunwaldzkim położyło wejście Prusaków do Krakowa w dniu 15 czerwca 1794 roku. Później, w czasach rządów austriackich, zniszczono też kościół św. Jadwigi, przerabiając go na kamienicę i składy wojskowe. W publikacjach historycznych z I połowy XIX wieku wciąż jest to potyczka przedstawiana jako wydarzenie o pomniejszej wadze. Różni autorzy mylili nawet datę bitwy, przesuwając ją na 1409 lub 1411 rok. Także jej nazwa wciąż była płynna – poza Grunwaldem i Tannenbergiem występowało wiele form obocznych (np. Grinwald, Grünevald). Wykorzystywano też inne nazwy topograficzne (Ruda, Dąbrówno). Odrodzenie tradycji zwycięstwa grunwaldzkiego nastąpiło dopiero w II połowie XIX wieku i było reakcją na pojawienie się silnych zjednoczonych Niemiec (1866-1871) powstałych pod przewodnictwem Królestwa Prus. Nastąpiło wówczas utożsamienie „Krzyżaków” z „Niemcami”, co wiązało się z rozwojem sentymentów antyniemieckich w społeczeństwie polskim. Mit grunwaldzki miał też pomóc w odbudowaniu jedności narodów słowiańskich po krwawych wydarzeniach powstania styczniowego (1863-1864). Historyczną podbudowę dla współczesnych stanowiło przede wszystkim dzieło Jadwiga i Jagiełło Karola Szajnochy z 1861 roku, a temat wojny z zakonem krzyżackim spopularyzował Józef Ignacy Kraszewski poprzez swoją powieść Krzyżacy 1410 (wyd. 1874). Dzieła te jednak wciąż nie przypisywały Grunwaldowi decydującej roli, skupiając się na nieudanym wyniku całej wojny. Do odrodzenia się mitu grunwaldzkiego jako wielkiego zwycięstwa nad „Niemcami” przyczyniły się przede wszystkim obraz Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki z 1878 roku i powieść Krzyżacy Henryka Sienkiewicza (wyd. 1897–1900). Na wskrzeszenie obchodów istotny wpływ miał też Marian Karol Dubiecki, który na łamach „Czasu” zamieścił w grudniu 1901 roku artykuł przypominający genezę uroczystości, ich przebieg i tradycję. Działania te zaowocowały pamiętnymi krakowskimi obchodami 500-lecia zwycięstwa pod Grunwaldem, które miały miejsce w 1910 roku. Wtedy to odsłonięto Pomnik Grunwaldzki i po raz pierwszy odśpiewano publicznie Rotę Marii Konopnickiej z muzyką Feliksa Nowowiejskiego. Do bitwy pod Grunwaldem nawiązały też władze carskie po wybuchu I wojny światowej, zachęcając Polaków do walki przeciwko Niemcom u boku Rosji. W Odezwie wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza do Polaków z 1914 roku znalazło się zdanie, że „nie zardzewiał miecz, który poraził wroga pod Grunwaldem”. Do bitwy grunwaldzkiej nawiązywano również po odzyskaniu niepodległości, w czasie plebiscytów i powstań śląskich. W czasie II wojny światowej również chętnie odwoływano się do Grunwaldu, co zwłaszcza chętnie czyniło dowództwo Gwardii Ludowej i oddziałów polskich walczących u boku Armii Czerwonej. Ustanowiono min. Order Krzyża Grunwaldu. W czasach PRL tradycja grunwaldzka była wpisana w antyniemieckie wychowanie, do czego przyczyniała się przede wszystkim powieść Sienkiewicza oraz oparty na niej film Krzyżacy w reżyserii Aleksandra Forda z 1960 roku. W tym roku miały też miejsce państwowe obchody 550 rocznicy bitwy na polach grunwaldzkich i odsłonięcie tam nowego pomnika. W ostatniej dekdzie PRL do bitwy odwoływało się środowisko narodowych komunistów skupionych w Zjednoczeniu Patriotycznym „Grunwald”. W 2010 przypadła 600 rocznica bitwy pod Grunwaldem. W związku z obchodami wiele instytucji państwowych i społecznych postanowiło upamiętnić to ważne z punktu widzenia historii Europy Środkowo-Wschodniej wydarzenie. List intencyjny w sprawie wspólnej organizacji obchodów 600. rocznicy bitwy pod Grunwaldem, podpisali 15 marca 2010 Vytautas Umbrasas i Piotr Żuchowski, odpowiednio wiceminister obrony kraju Republiki Litewskiej oraz sekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP. Porozumienie dotyczyło wspólnych działań informacyjnych oraz wspólnej kampanii promocyjnej najważniejszych projektów kulturalnych związanych z tą inicjatywą. Organizatorami ze strony polskiej zostało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wraz z Narodowym Centrum Kultury. Upamiętnienie Walki rycerzy polskich i litewskich pod Grunwaldem zostały po 1990 upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic: „GRUNWALD 15 VII 1410”. We wielu miejscowościach w Polsce są nazwy nawiązujące do bitwy pod Grunwaldem: ulica Grunwaldzka (w Świnoujściu, w Bydgoszczy, w Kielcach, w Niepołomicach, w Olsztynie, w Policach, w Poznaniu, w Prudniku, w Pruszczu Gdańskim, w Rzeszowie, w Sopocie, w Żywcu), aleja Grunwaldzka (Gdańsk: Aleja Grunwaldzka, Elbląg, Sieradz), plac Grunwaldzki (w Warszawie, we Wrocławiu, w Szczecinie, w Bytomiu, w Gdyni, w Katowicach, w Żywcu, w Wałbrzychu, w Gorzowie Wielkopolskim oraz w Braniewie pod nazwą Plac Grunwaldu. W Elblągu jest Rondo bitwy pod Grunwaldem, a w Lubowidzu jest ulica 10 Lipca 1410. W Krakowie stoi Pomnik Grunwaldzki. Postawiony został w 1910 roku dla upamiętnienia pięćsetnej rocznicy bitwy z zakonem krzyżackim. Inscenizacje bitwy Co roku, w rocznicę bitwy, członkowie bractw rycerskich z całej Europy odgrywają pod Grunwaldem wydarzenia z 15 lipca 1410. Spektakl zawsze przyciąga kilkudziesięciotysięczne rzesze widzów. Charakter inscenizacji nie zawsze jest jednak zgodny z realiami historycznymi. Zobacz też Grunwald – Pole Bitwy bitwa pod Tannenbergiem bitwa pod Koronowem pomnik Grunwaldzki w Krakowie Order Krzyża Grunwaldu Panorama bitwy pod Grunwaldem – obraz Rozwadowskiego i Popiela wiersze o bitwie pod Grunwaldem Uwagi Przypisy Bibliografia – opis bitwy wraz ze szkicem terenowym (w tym mapy i ilustracje). zawiera m.in. opis bitwy pod Grunwaldem (opis w katalogu NUKAT) Linki zewnętrzne Rozbudowany opis bitwy pod Grunwaldem – strona „Historyczne Bitwy” Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum cruciferis, Anno Christi 1410 Hrsg. Z. Celichowski, Poznań 1911 Jan Długosz: Bitwa Grunwaldzka: (z historii Polski) Jan Długosz Dzieje Polskie. Rok Pański 1410 (przekład Karola Mecherzyńskiego). Ks. XI. 1869; (33-38) Jan Długosz Dzieje Polskie. Rok Pański 1403, 1408 (przekład Karola Mecherzyńskiego). Ks. X. 1868; (518, 537) Jan Długosz Bitwa grunwaldzka – fragmenty Roczników przekład J. Mrukówna Tadeusz Korzon Grunwald: ustęp z dziejów wojennych Polski (1910) Dzieła Jana Długosza – wersja cyfrowa na Polona.pl Grunwald Wydarzenia 1410 Grunwald (gmina) Hasła kanonu polskiej Wikipedii
717	https://pl.wikipedia.org/wiki/Boles%C5%82aw%20V%20Wstydliwy	Bolesław V Wstydliwy	Bolesław V Wstydliwy (ur. 21 czerwca 1226 w Starym Korczynie, zm. 7 grudnia 1279) – książę krakowski (od 1243) i sandomierski (od 1232), ostatni przedstawiciel małopolskiej linii Piastów. Narodziny, filiacja, przydomek Bolesław urodził się 21 czerwca 1226 jako syn Leszka Białego i księżniczki ruskiej Grzymisławy. Imię otrzymał po swoim pradziadku Bolesławie III Krzywoustym. Liczebnik V został mu przypisany w Poczcie królów Polskich. Przydomek „wstydliwy” () pojawił się stosunkowo wcześnie, a wzmiankowany był już w Roczniku franciszkańskim krakowskim. Został on nadany księciu już przez jego poddanych z racji ślubów czystości, które książę złożył wspólnie z żoną Kingą. Z tego powodu ich małżeństwo nigdy nie zostało skonsumowane. Małżeńska czystość oraz brak pożycia małżeńskiego wynikać miały z wyjątkowej pobożności i umartwiania oraz szacunku, jakim książę darzył swoją matkę oraz kobiety z najbliższego otoczenia. Na ołtarze zostały wyniesione: jego żona Kinga, szwagierka Jolenta Helena oraz siostra Salomea. Dzieciństwo Śmierć Leszka i adopcja przez Laskonogiego W 1227 podczas zjazdu w Gąsawie został zamordowany ojciec Bolesława, Leszek Biały. Bolesław Wstydliwy był kolejną osobą po ojcu i dziadku, która w młodym wieku została osierocona przez ojca. Po śmierci Leszka wiele osób chciało uzyskać prawo do opieki nad Bolesławem. Panowie krakowscy chcieli, aby tak jak po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego ustanowić regencję, którą sprawowałaby wdowa po Leszku, Grzymisława, razem z wojewodą i biskupem krakowskim. Jednak było to sprzeczne z układem o przeżycie zawartym między Leszkiem Białym a Władysławem Laskonogim, który zakładał, że w razie śmierci jednego z nich drugi obejmie rządy w jego dzielnicy i otoczy opieką jego małoletnie dzieci. 6 grudnia 1227 Kazimierz I kujawski, który prawdopodobnie reprezentował swojego ojca Konrada na pogrzebie księcia Leszka, zgłosił pretensje do opieki nad Bolesławem oraz jego księstwem jako jego najbliższy męski krewny. Z powodu braku odpowiedzi w pierwszej połowie marca 1228 Konrad mazowiecki przybył do Skaryszewa na negocjacje z Grzymisławą i możnowładcami w sprawie objęcia przez niego regencji na czas małoletności swojego bratanka. Możni krakowscy, a przede wszystkim ród Gryfitów, woleli, aby władzę nad Krakowem przejął Władysław Laskonogi, jednakże w tym czasie książę wielkopolski toczył wojnę domową z Władysławem Odonicem i nie mógł dochodzić swoich praw. Konrad pojawił się wtedy w północnej części ziemi krakowskiej, a po jego stronie opowiedzieli się tylko Starżowie-Toporczykowie. Mimo to próba zbrojnego przejęcia Krakowa nie powiodła się. Według Kazimierza Krotowskiego przyczyną opuszczenia Małopolski był najazd pruski na Mazowsze. 5 maja 1228 możni krakowscy na walnym wiecu poparli Władysława Laskonogiego na pana Krakowa. Delegacja możnych, w której byli Iwo Odrowąż, biskup krakowski, Marek Gryfita, wojewoda krakowski, Pakosław Starszy Awdaniec, wojewoda sandomierski, i Mściwój, kasztelan wiślicki spotkali się w Cieni, gdzie książęta uchwalili akt, na mocy którego Władysław Laskonogi zobowiązał się do adopcji małego Bolesława, czyniąc go sukcesorem ziemi krakowskiej oraz wielkopolskiej. Po wiecu w Cieni Władysław przybył do Krakowa, gdzie Grzymisława, wdowa po Leszku Białym, przekazała mu rządy nad Krakowem. Grzymisława wraz z synem otrzymała księstwo sandomierskie, gdzie sprawowała władzę jako regentka. Władysław Odonic uciekł z więzienia i walka o Wielkopolskę rozgorzała na nowo. Władysław Laskonogi musiał opuścić Kraków. W porozumieniu z nim i za zgodą Grzymisławy oraz panów krakowskich do Krakowa wkroczył Henryk Brodaty, który sprawował rządy namiestnicze. Latem 1228 Konrad mazowiecki uderzył na Kraków, ale poniósł klęskę w bitwie pod Skałą w starciu z synem Brodatego, Henrykiem Pobożnym. Rok później Konrad mazowiecki pojmał Henryka Brodatego i zajął ziemię sieradzką i łęczycką oraz później Sandomierz, pozbawiając Grzymisławę władzy, co spotkało się z oporem możnych z tej dzielnicy. W 1230 Władysław Laskonogi wspomagany przez Henryka Brodatego bezskutecznie usiłował odzyskać swoją ziemię. Ostatecznie zmarł w następnym roku na wygnaniu w Raciborzu. Testament Laskonogiego uczynił Henryka Brodatego sukcesorem w Krakowie oraz Wielkopolsce. W 1231 trzymający małopolskie zamki Gryfici oddali je Brodatemu. Po objęciu władzy w Krakowie Henryk Brodaty sprawował władzę opiekuńczą nad ziemią sandomierską oraz księżną Grzymisławą i księciem Bolesławem, którzy w tym okresie rezydowali w Sandomierzu. W latach 1231–1232 Brodaty toczył walki z Konradem mazowieckim o Małopolskę. Jesienią 1232 roku Brodaty wyparł księcia mazowieckiego z Małopolski. Konrad utrzymał jedynie ziemię łęczycko-sieradzką. Uwięzienie przez Konrada mazowieckiego W 1233 Konrad mazowiecki zwabił Grzymisławę z synem na spotkanie, na którym własnoręcznie ją ograbił i pobił. Bolesław z matką zostali uwięzieni wpierw w Czersku, a następnie w Sieciechowie. Podczas niewoli księżna Grzymisława znosiła wiele upokorzeń, w tym uderzenie w twarz przez Konrada mazowieckiego. W obronie uwięzionych wystąpił Henryk Brodaty. W 1233 Bolesławowi udało się uciec wraz z matką z klasztoru w Sieciechowie przy pomocy Klemensa z Ruszczy oraz opata z Sieciechowa Mikołaja z Galli. Klemens i Mikołaj przekupili strażników, którzy zajęci piciem oraz zabawą, nie zwracali uwagi na więźniów. Ci zaś w przebraniu opuścili mury klasztorne. Ze względów bezpieczeństwa Henryk Brodaty ukrył księcia Bolesława i jego matkę w podkrakowskim zamku w Skale, w dolinie Prądnika. Grzymisława i Bolesław musieli liczyć się z wolą opiekuna i zrzekli się na jego rzecz praw do Krakowa. W 1234 wybuchła wojna między Henrykiem Brodatym a Konradem mazowieckim o Małopolskę. W sierpniu 1234 za sprawą arcybiskupa Pełka doszło do ugody w Luchani nad Wartą, na mocy której Piastowie zawarli trwały pokój, natomiast Bolesław otrzymał część ziemi sandomierskiej i przekazał kilka grodów Henrykowi Brodatemu. W czerwcu 1235 papież Grzegorz IX zatwierdził układ luchański. Jednakże w tym samym roku Konrad mazowiecki najechał na Sandomierszczyznę, a Bolesław stracił w wyniku tego najazdu ziemię radomską. W 1238 zmarł Henryk Brodaty, a władzę po nim przejął jego syn, Henryk Pobożny, który tak jak ojciec objął opieką księcia Bolesława i jego księstwo sandomierskie. W 1239 liczący trzynaście lat Bolesław spotkał się w Wojniczu z pięcioletnią królewną węgierską Kunegundą, córką króla Węgier Beli IV. Na zjeździe doszło do zawarcia umowy małżeńskiej. Ze względu na małoletność małżonków były to zrękowiny, po których za kilka lat miał nastąpić właściwy akt zaślubin. Pierwsze lata Kinga spędziła w Sandomierzu przy boku matki Bolesława, Grzymisławy. Zawarcie małżeństwa z Kingą nastąpiło dopiero około 1247. 9 lipca tego roku odbył się zjazd z Przedborzu, podczas którego Konrad mazowiecki zgodził się na oddanie ziemi sandomierskiej Bolesławowi. Zajęcie Krakowa przez Konrada mazowieckiego W 1241 doszło do pierwszego najazdu Mongołów na Polskę. W styczniu Mongołowie zajęli Lublin i Zawichost. Bolesław Wstydliwy wraz z żoną uciekł na Węgry do swojej siostry Salomei, żony króla halickiego Kolomana, pozostawiając swoje ziemie bez obrony. 13 lutego Mongołowie zdobyli i spalili Sandomierz. 9 kwietnia stoczono bitwę pod Legnicą, w której wojska dowodzone przez Henryka Pobożnego poniosły klęskę, a sam książę zginął. Po klęsce wojsk węgierskich w bitwie nad rzeką Sajó i śmierci Kolomana Bolesław wraz z Salomeą udał się na Morawy, a następnie powrócił do Polski. Po śmierci Henryka Pobożnego panem Krakowa został jego najstarszy syn, Bolesław Rogatka. Bolesław Rogatka nie zdążył przybyć do Krakowa, a rządy w jego imieniu sprawował w tym czasie Klemens z Ruszczy. Konrad mazowiecki wypatrzył w tym swoją szansę i mimo oporu możnych i rycerstwa wkroczył do Krakowa 10 lipca 1241. Kilka miesięcy później skapitulowały w Skale wojska dowodzone przez Klemensa z Ruszczy. Konrad mazowiecki nie zyskał jednak poparcia możnych krakowskich, którzy w 1243 powołali na tron krakowski Bolesława Wstydliwego. 25 maja 1243 w wyniku bitwy pod Suchodołem między wojskami Małopolan, wspartymi posiłkami węgierskimi, pod dowództwem Klemensa z Ruszczy a wojskami Konrada mazowieckiego, Bolesław Wstydliwy odzyskał panowanie nad księstwem krakowskim. W wieku siedemnastu lat został księciem krakowskim, jednak aż do śmierci matki pozostawał pod jej silnym wpływem. Tego samego roku Konrad mazowiecki próbował odzyskać panowanie nad Krakowem i zaatakował Bolesława, lecz nie udało mu się go pokonać. Panowanie Walki z Konradem mazowieckim Konrad mazowiecki do końca swoich dni próbował zrealizować swoją ambicję jaką była chęć zostania panem Krakowa. W 1246 wraz z synem Kazimierzem, wsparty posiłkami litewskimi i opolskimi ponownie zaatakował Małopolskę. W bitwie pod Zaryszowem wojska Bolesława Wstydliwego zostały pokonane. Książę małopolski stracił Lelów, jednakże Kraków i Sandomierz udało się obronić. Z powodu braku środków na prowadzenie wojny Bolesław zaciągnął pożyczkę u swojej żony Kingi, którą spłacił 2 marca 1257 podczas wiecu książęcego w Korczynie, oddając jej ziemię sądecką. Jesień przyniosła ostateczne rozwiązanie i wojska Bolesława odbiły Lelów. Konrad mazowiecki zmarł 31 sierpnia 1247, jednak przy życiu pozostał jego syn, Kazimierz, z którym Bolesław później toczył walkę. W latach 1254–1255 Bolesław zabiegał o uwolnienie Siemowita mazowieckiego oraz jego żony, których przetrzymywał Kazimierz Konradowic. Zabiegi te zakończyły się sukcesem wiosną 1255. W 1258 Bolesław Pobożny rozpoczął wojnę z Kazimierzem kujawskim o kasztelanię lądzką, która została przekazana bezprawnie Kazimierzowi przez Henryka Pobożnego. Do koalicji antykujawskiej przyłączył się także książę Bolesław. W dniach 29 września – 6 października 1259 Bolesław Wstydliwy wspólnie z Bolesławem Pobożnym walczyli z Kazimierzem kujawskim i ostatecznie złupili Kujawy. Pokój został zawarty 29 listopada 1259. W 1260 Kazimierz I Konradowic przejął gród w Lelowie. 12 grudnia podczas zjazdu w Przedborzu książę Bolesław podjął się mediacji w sporze między Kazimierzem kujawskim a Siemowitem mazowieckim, co doprowadziło do zawarcia przez nich porozumienia pokojowego. Współpraca z Węgrami Bolesław Wstydliwy wraz z Bolesławem Pobożnym należeli do stronnictwa węgierskiego. Powiązanie z Węgrami wynikało prawdopodobnie z relacji rodzinnych – żony obydwóch książąt były córkami Beli IV. W 1245 książę Bolesław wsparł wyprawę Rościsława, który był kandydatem węgierskim na tron halicki. 17 lipca doszło do bitwy pod Jarosławiem, gdzie wojska polskie i węgierskie poniosły klęskę. Ostatecznie doszło do zawarcia pokoju w Łęczycy. Na przełomie czerwca i lipca 1253 wojska polsko-ruskie, w tym wojska Bolesława, uderzyły na Morawy w celu poparcia węgierskiej wyprawy na Austrię, która była pod panowaniem czeskim. Wojna nie przyniosła żadnego rozstrzygnięcia, mimo to wojska polsko-ruskie zdobyły bardzo dużo łupów. Konflikt węgiersko-czeski zakończył się zawarciem pokoju. Przemysł Ottokar II przy pomocy biskupa krakowskiego Pawła z Przemankowa próbował nakłonić księcia Bolesława do przejścia do czeskiego obozu. W 1260 doszło do kolejnego konfliktu Węgier z Czechami, kiedy królewicz węgierski Stefan zorganizował łupieżczą wyprawę na Karyntię. Od czerwca do lipca 1260 Bolesław Wstydliwy wraz z Leszkiem Czarnym pomagał zbrojnie Węgrom w walce z Czechami. 12 lipca doszło do bitwy pod Kressenbrunn, zakończonej klęską wojsk węgierskich. 29 stycznia 1262 podczas wiecu w Iwanowicach Bolesław Wstydliwy udzielił wsparcia militarnego księciu Bolesławowi Pobożnemu w konflikcie z Henrykiem III Białym, który był stronnikiem Czech. 7 czerwca odbył się wiec w Dankowie, na którym trwały negocjacje pokojowe z Henrykiem III. Władysław opolski podczas tego wiecu podjął nieudaną próbę przeciągnięcia księcia Bolesława Wstydliwego i Bolesława Pobożnego do obozu czeskiego. Król Węgier Bela IV popadł w konflikt ze swoim synem Stefanem, co mogło zagrozić krajowi ze względu na powstanie wewnętrznego konfliktu. W marcu 1266 Bolesław Wstydliwy wraz ze swoją żoną Kingą udał się na zjazd pokojowy w Budzie, gdzie Stefan zobowiązał się do utrzymywania pokojowych stosunków z ojcem, Przemysłem Ottokarem, Bolesławem Wstydliwym, Leszkiem Czarnym oraz Bolesławem Pobożnym. W 1270 nowy król Węgier Stefan V odwiedził Bolesława w Krakowie, z którym zawarł wieczysty pokój. W tym samym roku Stefan V ponowił wojnę z Czechami o ziemie po Babenbergach, która zakończyła się klęską Węgier. W 1271 książę Bolesław wraz z ruskimi książętami zorganizował wyprawę na księstwo wrocławskie, bowiem Henryk IV Prawy był stronnikiem Czech. 6 kwietnia 1272 zmarł Stefan V, a sojusz Bolesława z Węgrami uległ całkowitemu rozpadowi. W 1277 książę Bolesław zawarł pokój z Czechami w Opawie. Kiedy królem Węgier został Władysław IV książę Bolesław Wstydliwy stał się sojusznikiem Czech. W latach 1272–1278 trwała wojna Przemysła Ottokara II z królem niemieckim Rudolfem Habsburgiem, po stronie którego opowiedziały się także Węgry. 26 sierpnia 1278 rozegrała się decydująca bitwa pod Suchymi Krutami, w której Przemysł Ottokar poniósł klęskę. Próba chrystianizacji Jaćwingów Jednym z celów polityki zagranicznej księcia Bolesława była chrystianizacja Jaćwingów. W latach 1248–1249 Bolesław Wstydliwy wspierał wyprawę Siemowita mazowieckiego, syna Konrada mazowieckiego na Jaćwingów. Wyprawa ta zakończyła się jednak niepowodzeniem. W latach 1256 oraz 1264 Jaćwingowie najechali i złupili Małopolskę. Wiosną 1264 książę Bolesław Wstydliwy zorganizował w odwecie wyprawę zbrojną na Jaćwież, zakończoną zwycięstwem wojsk krakowsko-sandomierskich i zabiciem księcia Jaćwingów Komata. Na północno-wschodnim pograniczu Małopolski książę Bolesław zorganizował biskupstwo w Łukowie w celu chrystianizacji tych ludów. W sprawę chrystianizacji żywo zaangażowała się siostra Bolesława, Salomea oraz papież Innocenty IV, który w 1254 wystawił specjalny dokument. Ostatecznie misja zakończyła się niepowodzeniem. Najazd Mongołów i stosunki z Danielem halickim Daniel Halicki był obok księcia Bolesława Wstydliwego sojusznikiem Węgier w konflikcie z Czechami. W 1253 po wojnie z Czechami stosunki Bolesława z księciem halickim Danielem układały się dobrze. Sam Daniel po skończonej wojnie wracał przez Kraków, gdzie spotkał legata papieskiego Opizona, który chciał go koronować. Koronacja ostatecznie odbyła się w Chełmie. W tym przedsięwzięciu swój udział mieli Bolesław i jego siostra Salomea, którzy chcieli Daniela i jego księstwo wciągnąć do obrządku łacińskiego. Jednakże najazd mongolski te plany przekreślił. W listopadzie 1259 Mongołowie wraz Rusinami, którzy byli zobowiązani do służby na wezwanie chana, najechali Małopolskę i zniszczyli Sandomierz, Lublin i Kraków, a Bolesław uciekł na Węgry lub do Sieradza, rządzonego przez Leszka Czarnego. W lutym 1260 roku Mongołowie opuścili Małopolskę, a książę Bolesław powrócił na swoje ziemie. Stosunki księcia Bolesława z Danielem halickim były bardzo napięte. W 1262 doszło do zawarcia pokoju w Tarnawie. Po śmierci Daniela w 1265 wojska litewsko-ruskie najechały na Małopolskę i spustoszyły okolice Skaryszewa, Tarczka i Wiślicy. W latach 1265–1266 książę Bolesław walczył z książętami ruskimi, synem Daniela halickiego, Szwarnem oraz jego bratem Wasylkiem, którzy pomogli Litwinom najechać Małopolskę. 19 czerwca 1266 w bitwie pod Wrotami Szwarno został pobity. Konflikt skończył się w 1266, a Bolesław zrezygnował z wypraw na Jaćwież. W lipcu 1273 Litwini najechali na Lubelszczyznę, dokonując wielu zniszczeń. W odwecie za najazd na Lubelszczyznę Leszek Czarny zorganizował wyprawę na Jaćwież w grudniu 1273. W 1278 Litwini kolejny raz najechali na Lubelszczyznę, których pod Łukowem rozbił Leszek Czarny. Adopcja Leszka Czarnego i konflikt z Władysławem opolskim Wskutek zawarcia ślubów czystości przez księcia i jego żonę Kingę oraz braku męskiego potomka w 1265 Bolesław adoptował księcia sieradzkiego Leszka Czarnego, który stał się prawowitym dziedzicem księstwa krakowsko-sandomierskiego. Ten fakt był przyczyną buntu, który wybuchł osiem lat później. W 1273 Władysław opolski zorganizował wyprawę zbrojną na Kraków. W Krakowie możni zorganizowali bunt przeciwko Bolesławowi, chcąc osadzić na tronie księcia Władysława, bowiem nie zgadzali się na to, aby spadkobiercą po Bolesławie został Leszek Czarny. 4 czerwca Bolesław Wstydliwy zwyciężył Władysława opolskiego i buntowników w bitwie pod Bogucinem. Pomimo tego stracił część ziemi krakowskiej, w tym kasztelanię chrzanowską. Na przełomie października i listopada książę Bolesław zorganizował wyprawę zbrojną przeciw Władysławowi. W 1274 książęta zawarli pokój, na mocy którego Władysław zrezygnował z pretensji do tronu krakowskiego oraz oddał kasztelanię chrzanowską, zatrzymał natomiast część ziemi krakowskiej między rzekami Skawą i Skawinką. Polityka wewnętrzna Bolesław Wstydliwy przywiązywał szczególną uwagę do rozwoju miast. 27 lutego 1253 nadał przywilej lokacyjny dla Bochni. 5 czerwca 1257 podczas wiecu na błoniach Koperni pod Pińczowem dokonał lokacji Krakowa na prawie magdeburskim, a rok później wydał przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim dla Nowego Korczyna. W 1264 książę wydał przywilej lokacyjny dla Skaryszewa na prawie magdeburskim, a w 1271 podczas wiecu książęcego w Krakowie wydał przywilej lokacyjny dla Jędrzejowa na prawie magdeburskim. Lokowanie miast na prawie niemieckim spowodowało szybki rozwój ekonomiczny tej dzielnicy. Również na uwagę zasługuje wprowadzona przez niego reforma systemu zarządzania salinami bocheńskimi oraz wielickimi. W 1251 odkryto w Bochni złoża soli kamiennej. Przedtem wydobywano tam tylko solankę. Książę Bolesław włączył kopalnie soli do posiadłości książęcych, będących dla niego źródłem stałych dochodów. Bolesław Wstydliwy podczas swojego panowania szczególną troską otaczał Kościół, a przede wszystkim biskupstwo krakowskie. 28 sierpnia 1252 podczas zjazdu w Oględowie wraz ze swoją matką Grzymisławą wydał przywilej immunitetowy na rzecz biskupstwa krakowskiego, który gwarantował duchownym dużą niezależność w kwestiach ekonomicznych oraz sądowniczych. 17 września 1253 w wyniku starań księcia Bolesława oraz biskupa krakowskiego papież Innocenty IV kanonizował Stanisława ze Szczepanowa. 8 maja 1254 odbyły się w Krakowie uroczystości ku czci Świętego Stanisława połączone ze zjazdem książąt piastowskich. 18 czerwca odbył się zjazd w Chrobrzu, na którym książę Bolesław zatwierdził przywilej immunitetowy na rzecz biskupstwa krakowskiego nadany w Oględowie. W 1257 odbył się synod w Łęczycy, który ustanowił, że każdy władca, który porwie biskupa, będzie automatycznie podlegał ekskomunice, a jego państwo interdyktowi. W dniach 11–13 czerwca 1258 odbył się wiec w Sandomierzu, podczas którego książę Bolesław zatwierdził przywileje dla Kościoła w Małopolsce. W 1245 za sprawą siostry Bolesława, Salomei w Zawichoście powstał klasztor klarysek. Około 1265 roku dokonał wielkiej przebudowy drewniano-ziemnych fortyfikacji grodu wawelskiego. Śmierć Bolesław Wstydliwy zmarł 7 grudnia 1279. Jego pogrzeb miał miejsce 10 grudnia. Książę został pochowany w kościele franciszkanów w Krakowie. Znajduje się tam kamień grobowy z napisem: W XIX wieku Kazimierz Stronczyński wykazał nieautentyczność tego kamienia grobowego, jednak fakt złożenia ciała księcia Bolesława w tym kościele nie budzi żadnych zastrzeżeń. Małżeństwo z Kingą pozostało bezdzietne z powodu ślubów czystości jakie małżonkowie złożyli. Po śmierci Bolesława Kinga wstąpiła do klasztoru klarysek w Starym Sączu. Nowym księciem krakowskim i sandomierskim został Leszek Czarny. Fundacje Kościół św. Marka w Krakowie Genealogia Bolesław Wstydliwy w kulturze Syn Jazdona: powieść historyczna z czasów Bolesława Wstydliwego i Leszka Czarnego (1880) – powieść historyczna Józefa Kraszewskiego z cyklu Dzieje Polski. Przypisy Bibliografia Literatura podstawowa Literatura dodatkowa Literatura dodatkowa Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, . Linki zewnętrzne Bolesław V Wstydliwy – dokumenty w bibliotece Polona Piastowie małopolscy Pochowani w bazylice św. Franciszka z Asyżu w Krakowie Urodzeni w 1226 Władcy Polski Książęta sandomierscy Zmarli w 1279 Książęta mazowieccy Książęta krakowscy Ludzie związani z Czerskiem (średniowiecze)
718	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20pod%20Gorlicami	Bitwa pod Gorlicami	Bitwa pod Gorlicami – bitwa podczas I wojny światowej. Walki pozycyjne pod Gorlicami trwały prawie pół roku, ale decydujące starcie rozpoczął niespodziewany atak wojsk niemieckich i austro-węgierskich 2 maja 1915. W dniach 2–5 maja 1915 pod Gorlicami został przerwany front rosyjski. W najnowszych opracowaniach popularyzatorskich bitwa ta jest określana także jako „małe Verdun”. Bitwa pod Verdun odbyła się później od bitwy pod Gorlicami i zakończyła się właściwie klęską Państw Centralnych, zaś bitwa pod Gorlicami zwycięstwem armii niemieckiej i austro-węgierskiej. Można uznać, że operacja gorlicka stanowiła wręcz zaprzeczenie koncepcji, która doprowadziła do niemiecko-francuskich zmagań pod Verdun, ponieważ – odmiennie od walk na froncie zachodnim w 1916 – zmierzała nie do wyczerpania zasobów ludzkich i materiałowych przeciwnika, a do rozstrzygnięcia kampanii w drodze głębokiego przełamania frontu. Bitwa gorlicka stanowi również jeden z nielicznych podczas tej wojny przykładów ofensywy, która doprowadziła do przełamania ustabilizowanej linii frontu i jednocześnie do wytworzenia zupełnie nowej sytuacji strategicznej, przenosząc w krótkim czasie działania wojenne na odległość kilkuset kilometrów. Podobny sukces udało się powtórzyć po ponad dwóch latach również siłom niemiecko-austriackim podczas bitwy pod Caporetto. Zadatki na równie skuteczne w skali strategicznej przełamanie miała również ofensywa Brusiłowa, jednakże w jej wypadku, dzięki ściągnięciu przez państwa centralne sił z innych frontów, sytuacja została opanowana i nie sposób traktować jej jako punktu zwrotnego w wojnie. Sytuacja operacyjno-strategiczna Wiosna 1915 miała decydujące znaczenie dla dalszego przebiegu I wojny światowej. Dowództwo niemieckie postanowiło w 1915 uderzyć na armię rosyjską z taką siłą, żeby zmusić Rosję do wycofania się z wojny. Początkiem operacji zaczepnych miały być uderzenia w Galicji, a w pierwszej kolejności przerwanie frontu pod Gorlicami. 11. Armii niemieckiej generała Mackensena (10 dywizji piechoty i 1 dywizja kawalerii) i 4. Armii austro-węgierskiej księcia Józefa Ferdynanda (6 dywizji piechoty i 1 dywizja kawalerii), pod naczelnym dowództwem generała Mackensena, postawiono zadanie przerwania rosyjskiego Frontu Południowo-Zachodniego pod dowództwem generała Nikołaja Iwanowa na odcinku Gorlice – Gromnik, okrążenie i zniszczenie 3. Armii rosyjskiej generała D.P. Radko-Dmitriewa (ponad 18 dywizji piechoty i 6 dywizji kawalerii), a następnie rozwijanie natarcia w kierunku na Przemyśl i dalej na Lwów. Na 35-kilometrowym odcinku głównego uderzenia (przełamania) niemiecko-austriackie wojska liczyły 10 dywizji piechoty i 1 dywizję kawalerii (około 126 tysięcy żołnierzy), 457 lekkich i 157 dział ciężkich oraz 96 moździerzy. Rosjanie na tym odcinku posiadali ponad 5 dywizji piechoty (60 tysięcy żołnierzy), 141 lekkich i 4 ciężkie działa. Rosjanie posiadali niepełne stany osobowe w swoich dywizjach i brakowało im amunicji artyleryjskiej. Wojna w Beskidzie Niskim i Bieszczadach Monarchia austro-węgierska znajdowała się w krytycznym położeniu, jej armia została zepchnięta przez ofensywę rosyjską na linię Karpat. Galicja była stracona, z wyjątkiem jej zachodniego skrawka z Krakowem. Nacierające wojska rosyjskie próbowały oskrzydlić z obu stron krakowską twierdzę, jednakże zostały rozbite przez armię austro-węgierską w bitwach pod Krakowem (16–25 listopada 1914) i Limanową (2–11 grudnia 1914). Dowództwo rosyjskie porzuciło zamiar ofensywy na Kraków, a za swój główny cel przyjęło sforsowanie Karpat. Gdyby wojska carskie przedostały się przez doliny i przełęcze górskie na Równinę Węgierską, gdzie mogłyby w pełni wykorzystać swoją przewagę liczebną, los państwa Habsburgów byłby przesądzony. Z początkiem lutego 1915 armia rosyjska przełamała front we wschodniej części Beskidu Niskiego i była o krok od osiągnięcia celu. 3 Armia austriacka straciła blisko 80 tysięcy ludzi. W marcu Austriacy podjęli nieskuteczną próbę odblokowania twierdzy Przemyśl. Natarcie ugrzęzło pod Baligrodem wśród burzy śnieżnej. W walkach tych obie strony angażowały resztki sił i ponosiły ciężkie straty. Ostatnia ofensywa rosyjska w tej kampanii ruszyła 1 kwietnia, lecz i ona nie przyniosła rozstrzygnięcia. Wzmocnieni dywizjami zwolnionymi po upadku Przemyśla, kosztem kilkudziesięciu tysięcy żołnierzy, Rosjanie zdołali wedrzeć się na głębokość ponad 30 km na terytorium Królestwa Węgier. W kampanii karpackiej zostało zabitych lub rannych przeszło 1,2 mln żołnierzy rosyjskich oraz 800 tysięcy żołnierzy wojsk austro-niemieckich. Przed bitwą Dowództwo austro-węgierskie dostrzegło możliwość kontruderzenia na skrzydle rosyjskim pomiędzy Wisłą a Karpatami, osłabionym wskutek odesłania części jednostek do walk w górach. Jednak brakowało rezerw, wojsko było zdziesiątkowane. Trzeba było zwrócić się o pomoc do sojusznika i wyrazić zgodę na objęcie dowództwa przez sztab niemiecki. Niemcy skierowali na front galicyjski siły dwukrotnie większe od tych, o które ubiegali się Austriacy: zamiast czterech dywizji – osiem, wśród nich elitarny korpus gwardii pruskiej. Już 13 kwietnia został zatwierdzony plan ofensywy, a 28 kwietnia wojska niemieckie zajęły wyznaczone pozycje. Główne uderzenie, pomiędzy Ropicą Ruską a Rzepiennikiem Strzyżewskim, miała wykonać 11 Armia, w skład której obok 8 dywizji niemieckich wchodził VI korpus austriacki. Jej dowódcy podporządkowano także 4 Armię austro-węgierską arcyksięcia Józefa Ferdynanda, która atakowała dalej na północy z rejonu Gromnika i Zakliczyna na Jodłówkę i Tuchów. Południowe skrzydło stanowił X korpus z 3 Armii austriackiej, którego cztery słabe liczebnie dywizje miały nacierać ze stoków Magury Małastowskiej na Przegoninę i Bartne. Łącznie do przełamania frontu wyznaczono 18 dywizji piechoty i jedną kawalerii, liczących w sumie około 217 tysięcy żołnierzy. Wspierać natarcie miała niespotykana dotąd na froncie wschodnim siła ogniowa: ponad 1100 dział i moździerzy. Po stronie rosyjskiej broniła się 3 Armia, licząca wprawdzie aż 17 dywizji piechoty i 6 dywizji kawalerii, lecz rozciągnięta na długim froncie od Wisły na północ od Tarnowa po Przełęcz Łupkowską i wyczerpana zimowymi walkami. Łącznie w rejonie Gorlic Rosjanie w początkowym okresie walk mieli nie więcej niż 80 tysięcy żołnierzy i około 200 dział. Przeciwnik miał więc ponad dwukrotną przewagę w ludziach i pięciokrotną w broni ciężkiej. Pewnym atutem obrońców były jedynie rozbudowane umocnienia polowe. Dowództwo Na czele 3 Armii rosyjskiej stał Radko Dimitrijew, Bułgar, generał piechoty w armii rosyjskiej. W czasie I wojny światowej dowodził kolejno: 8 Korpusem Armijnym, 3 Armią, 12 Armią i Ryskim Rejonem Umocnionym. Dowódcą 11 Armii niemiecko-austriackiej został generał August von Mackensen, jeden z najwybitniejszych niemieckich generałów I wojny światowej. W jego karierze także pojawia się motyw bułgarski: w kilkanaście miesięcy po bitwie gorlickiej dowodził wojskami niemiecko-bułgarskimi, zwycięsko atakującymi rumuńską Dobrudżę. Jego szefem sztabu był pułkownik Hans von Seeckt, w przyszłości jeden z głównych twórców Wehrmachtu i teoretyk wojny błyskawicznej. Autorem pomysłu przełamania frontu w rejonie Gorlic był Franz Conrad von Hötzendorf – szef Sztabu Generalnego armii austro-węgierskiej, któremu August von Mackensen, jako dowódca 11 Armii, podlegał służbowo w czasie operacji gorlickiej. Franz Conrad von Hötzendorf już wcześniej próbował przekonać do swojego planu niemieckiego szefa Sztabu Generalnego Ericha von Falkenhayna, jednakże ten, wierząc w możliwość przełamania frontu na zachodzie, przez dłuższy czas odmawiał wsparcia sojusznika nowymi jednostkami. W składzie 11 Armii nacierała austro-węgierska 12 Dywizja Piechoty, którą dowodził generał Paul Kestranek. Składała się ona w większości z żołnierzy narodowości polskiej – tworzące ją pułki piechoty liniowej rekrutowały żołnierzy z terenu Galicji (56 Pułk Piechoty z Krakowa i 57 Pułk Piechoty z Tarnowa). Z racji składu narodowościowego, a także siedziby sztabu jednostki przed wybuchem wojny, dywizja była nazywana „Krakowską”. Sukces 12 Dywizji, odniesiony w rejonie wzgórza Pustki, był w znacznej mierze zasługą dowodzącego artylerią dywizyjną pułkownika Ludwiga Riedla. Bitwa O godzinie 6:00 rano 2 maja ponad tysiąc dział niemieckich i austriackich otworzyło ogień, ostrzeliwując pozycje nieprzyjaciela przez blisko 4 godziny. Rosyjska artyleria w tym czasie prawie nie odpowiadała, nie chcąc przedwcześnie zdradzić swoich pozycji. O godzinie 10 ostrzał artylerii przeniósł się na tyły Rosjan i do szturmu ruszyła piechota. Wtedy też okazało się, że przygotowanie artyleryjskie nie wszędzie odniosło zamierzony skutek. Na prawym skrzydle 11 Dywizja bawarska, atakująca wzgórza nad doliną Sękówki, poniosła ciężkie straty i dopiero pod wieczór, po kilku szturmach, opanowała pierwszą pozycję rosyjską. Dalej na północ z podobnymi trudnościami borykała się 119 Dywizja. Bezpośrednio na Gorlice nacierał XLI Korpus generała Hermanna von François. Niemiecka piechota wdarła się na gorlicki cmentarz, lecz następnie ugrzęzła w walkach ulicznych. Dopiero ponowny parogodzinny ostrzał artyleryjski zmusił obrońców do kapitulacji. Szczególnie ciężką walkę stoczono o wzgórze Pustki w Łużnej na Pogórzu Ciężkowickim. Szturmowała je austriacka 12 Dywizja Piechoty. Pierwsze dwie linie okopów sforsowano wprawdzie bez strat, lecz w dalszych, ukrytych w lesie i niezniszczonych przez ogień artyleryjski, Rosjanie stawili zaciekły opór, który przełamano dopiero około godziny 11:00 po walce na bagnety. Polskie pułki straciły blisko 900 żołnierzy. Bilans pierwszego dnia był dla Państw Centralnych pomyślny. Na całym odcinku opanowano pierwsze pozycje obrony przeciwnika, do niewoli dostało się około 17 tysięcy żołnierzy rosyjskich, a drugie tyle poległo lub zostało rannych. Straty atakujących też były poważne, z samych jednostek niemieckich ubyło ponad 8 tysięcy żołnierzy. 3 maja armia niemiecko-austriacka zajęła Zagórzany, Kobylankę, Libuszę i Lipinki, nawiązano walkę o Biecz. Następnego dnia generał Radko Dimitrijew podjął ostatnią próbę poprawy położenia. Na południe od Biecza kontratakował odwodowy III Korpus Kaukaski, szczególnie ciężką walkę stoczono w rejonie Cieklina, gdzie rozbiciu uległo kilka batalionów niemieckich. Ostatecznie jednak wojska austriacko-niemieckie niemal wszędzie sforsowały drugą oraz słabo przygotowaną trzecią pozycję obrony. Był to moment przełomowy. 3 Armia rosyjska poniosła klęskę, jej front został przełamany. Naczelne dowództwo rosyjskie początkowo nie dawało wiary doniesieniom z frontu i nakazywało za wszelką cenę utrzymać linię Wisłoki, lecz okazało się to niemożliwe. 5 maja Niemcy osiągnęli Żmigród, 6 maja przekroczyli Wisłokę także na północ od Jasła. W następnych dniach rozpoczął się ogólny odwrót rozbitych wojsk rosyjskich z frontu karpackiego na linię Sanu i Dniestru. Padały kolejno Jasło, Tarnów, Krosno, Rzeszów. Do 12 maja wojska Państw Centralnych wzięły do niewoli 140 tysięcy żołnierzy rosyjskich, zdobyły 100 dział i 300 karabinów maszynowych. Wojska rosyjskie z wielkimi stratami wycofały się do 15 maja na linię: Nowe Miasto, Sandomierz, Przemyśl, Stryj. W następstwie operacja niemiecko-austriacka rozwijała się w formie kleszczy ściskających z północy (z Prus Wschodnich) i od południa (od Karpat) armię rosyjską w Galicji i Kongresówce. Z końcem miesiąca wojska austriackie i niemieckie podeszły pod Przemyśl, który został zdobyty po krótkim oblężeniu 3 czerwca. Rosjanie desperacko próbowali powstrzymać natarcie Państw Centralnych, licząc na ich problemy z zaopatrzeniem, w szczególności z amunicją. Przysporzyło to jednak wyłącznie dodatkowych strat i doprowadziło do dalszej utraty zaufania carskich żołnierzy do swoich dowódców. Tym samym armia rosyjska została zmuszona do wycofania się z Galicji. 21 czerwca 1915 jednostki austro-węgierskiej 2 Armii, dowodzonej przez Eduarda Freiherr von Böhm-Ermolli wkroczyły do Lwowa. Dzień później Lwów został zdobyty. Moment ten można uznać za zakończenie nieomal rocznych zmagań o Galicję. Dowództwo rosyjskie i dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego nie zorganizowały kontrofensywy, posiadane rezerwy wprowadzano do walki stopniowo, co nie dawało pożądanego efektu. Straty rosyjskie w bitwie to oprócz strat bezpowrotnych około 500 tysięcy żołnierzy w niewoli i strata 344 dział. Bitwa gorlicka była przełomowym wydarzeniem na froncie austriacko-rosyjskim i złamała w znacznej mierze rosyjską inicjatywę zaczepną. Armia carska nigdy już nie zagroziła centrum monarchii austro-węgierskiej i nigdy nie zbliżyła się nawet do terenów Beskidu Niskiego. Inscenizacja bitwy Począwszy od 2010 roku pod koniec kwietnia w Sękowej odbywa się rekonstrukcja bitwy pod Gorlicami. W inscenizacji uczestniczą grupy rekonstrukcyjne z kraju i zagranicy. Zobacz też konflikty zbrojne w historii Polski Przypisy Bibliografia Bolszaja Sowietskaja Encykłopedia tom 6, Moskwa 1971. Juliusz Bator: Wojna galicyjska Działania armii austro-węgierskiej na froncie północnym (galicyjskim) w latach 1914-15, Kraków 2005 ; Kraków 2008 . Leonhard graf v. Rothkirch: Gorlice-Tarnow, Oldenburg 1918. Oskar Tile von Kalm: Gorlice, Oldenburg - Berlin 1930. Ludwig Riedl: Die Gefechtstatigkeit des k. und k. VI Korps in der Durchbruchsschlacht bei Gorlice am 2. Mai 1915, Budapest 1928. Linki zewnętrzne Cmentarze wojskowe, artykuły o bitwie, mapy zdjęcia Bitwa pod Gorlicami Bitwy Armii Austro-Węgier Bitwy w 1915 Bitwy w historii Austro-Węgier Bitwy w historii Niemiec Bitwy w historii Rosji Bitwy z 1915 roku na ziemiach polskich Cesarska i Królewska Armia w Galicji Galicja podczas I wojny światowej Bitwa pod Gorlicami
719	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa	Bitwa	Bitwa – zbrojne starcie sił zbrojnych stron prowadzących wojnę, mające zwykle duży lub decydujący wpływ na przebieg lub wynik operacji, kampanii i wojny. We współczesnej terminologii wojskowej bitwa to kilka jednoczesnych lub kolejnych operacji prowadzonych siłami kilku współdziałających ze sobą frontów lub grup armii przy udziale lotnictwa i ewentualnie marynarki wojennej. Potocznie bitwą określa się każde większe starcie zbrojne. Historia Pierwszym starciem, którego strony, miejsce, domniemane siły oraz przebieg znane są historykom ze źródeł pisanych jest bitwa pod Megiddo w 1469 roku p. Ch. Wojska dowodzone przez faraona Tutmosisa III wychodząc z górzystego terenu rozwinęły się w poprzek doliny i ruszając do ataku wywołały samym wrażeniem potęgi pospieszny odwrót koalicji przeciwników Egiptu, kierowanej przez Hyksosów. W starciu zginęło 83 przeciwników Egiptu, 340 dostało się do niewoli, a wodzowie koalicyjnych sił uciekli do ufortyfikowanej Megiddo. Koncepcja dążenia do stoczenia rozstrzygającej bitwy wywodzi się z antycznej Grecji w okresie miast-państw. Dążenie do walki było zupełnie nowym stylem toczenia wojen i zdaniem upowszechnione w europejskiej sztuce militarnej zapewniło zachodnim Europejczykom dominującą rolę w całym świecie. Ze względu na bardzo niewielką ilość ziemi nadającej się w Grecji pod uprawę greccy rolnicy, stanowiący trzon wojsk poszczególnych miast, nie mogli pozwolić sobie na ryzyko jej utraty w okresie poprzedzającym żniwa – szybkie odparcie nieprzyjaciela pozwalało zabezpieczyć bezpieczeństwo żywnościowe wspólnoty na kolejny rok. Konsekwencją była rezygnacja z typowych dla starożytnej wojskowości strategii długotrwałego ostrzału bronią miotającą i wstępnych manewrów celem zmęczenia nieprzyjaciela na rzecz krótkiego gwałtownego ataku wyposażonej w ustandaryzowane uzbrojenie ochronne i zaczepne piechoty. Po odprawieniu zwyczajowych rytuałów greccy wojownicy wznosili okrzyk wojenny i pod przewodnictwem wybranych dowódców ruszali w zorganizowanym szyku zdecydowanym atakiem, dążąc do jak najszybszego rozbicia szyku nieprzyjaciela i wyparcia go z pola bitwy. Rodzaje bitew Bitwa graniczna – specyficzna forma bitwy obronnej. Jej szczególny charakter wynika z faktu, że jest ona prowadzona w strefie przygranicznej, a jej treścią jest walka o uchwycenie inicjatywy strategicznej lub operacyjnej. Jest to więc starcie zbrojne sił głównych przeciwstawnych stron, w których jedna, prowadząc operację zaczepną dąży do przekroczenia granicy innego państwa, druga zaś prowadzi operację obronną. Bitwa obronna – podstawowa część operacji obronnej, prowadzona w celu odparcia zgrupowań uderzeniowych przeciwnika. Stanowi ją skupione w czasie i przestrzeni starcie sił głównych związków operacyjnych (związków taktycznych). Polega też na wykorzystywaniu fortyfikacji, umocnień, barykad w celu zapewnienia ochrony żołnierzy. W bitwie obronnej wykorzystuje się innego rodzaju uzbrojenie, niż w ataku. Bitwa spotkaniowa – starcie głównych sił przeciwstawnych związków operacyjnych lub kilku związków taktycznych, które jednocześnie w sposób zaczepny dążą do osi celów położonych poza rubieżą ich starcia. W zależności od jej wyniku, przekształca się ona w bitwę zaczepną, bitwę obronną lub odwrót. Polega też na tym, że armie przeciwne spotykają się na danym miejscu i na dany sygnał ruszają do zmasowanego ataku. Bitwa zaczepna – podstawowa część operacji zaczepnej. Stanowi ją skupione w czasie i przestrzeni uderzenie sił głównych związków operacyjnych (związków taktycznych) w celu rozbicia zasadniczych sił przeciwnika i opanowania zajmowanego przez nie obszaru. W bitwie zaczepnej wykorzystuje się szybko przemieszczające wojska. Ich celem jest zaskoczenie wroga i zajęcie terytorium do czasu wsparcia silniejszych i wolniejszych jednostek.. Zobacz też walka bój Przypisy Bibliografia
720	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20pod%20Lenino	Bitwa pod Lenino	Bitwa pod Lenino – starcie zbrojne w dniach 12–13 października 1943 w pobliżu miasteczka Lenino nad rzeką Miereją na wschodniej Białorusi (8 km od granicy z Rosją) stoczone w ramach operacji orszańskiej przez Armię Czerwoną (33 Armia Frontu Zachodniego i walcząca w jej składzie 1 Polska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki) a Wehrmachtem (337 Dywizja Piechoty, wspierana przez odwody XXXIX Korpusu Pancernego). Była chrztem bojowym polskich jednostek podległych armii Związku Radzieckiego oraz początkiem szlaku bojowego tzw. Ludowego Wojska Polskiego. W okresie PRL bitwa urosła do rangi symbolu, a jej rocznica (12 października) była obchodzona jako Dzień Wojska Polskiego. Przed bitwą Po zwycięskiej bitwie na łuku kurskim (lipiec 1943) Armia Czerwona stanęła przed wyzwaniem przełamania oporu niemieckiego zaplanowanego na tzw. Panther-Wotan-Linie, która w dużej mierze opierała się na linii Dniepru, strategicznie ważnej i trudnej do zdobycia barierze naturalnej. Południowy, czyli ukraiński odcinek tej rzeki zdobywało aż pięć frontów armii radzieckiej w trakcie bitwy o Dniepr (24 sierpnia – 23 grudnia 1943), jednej z największych operacji II wojny światowej. Jednocześnie trzy inne fronty radzieckie otrzymały zadanie opanowania Bramy Smoleńskiej, czyli strategicznego obszaru pomiędzy górnymi odcinkami Dźwiny i Dniepru z głównymi miastami Smoleńskiem, Orszą i Witebskiem. Opanowanie Bramy Smoleńskiej miało uniemożliwić niemiecki kontratak na Moskwę i otwierało drogę na zachód przez Białoruś. W wyniku zakończonej sukcesem operacji smoleńskiej (inaczej operacja Suworow, 7 sierpnia – 2 października 1943) Armia Czerwona zdołała opanować Smoleńsk zajmowany przez Niemców od 1941 roku i przerwała niemiecką linię obrony. Następnym działaniem w tamtym regionie była operacja orszańska (12 października– 2 grudnia 1943), która miała na celu kontynuację natarcia radzieckiego na zachód w kierunku Orszy, innego ważnego miasta Bramy Smoleńskiej nad górnym Dnieprem, i opanowanie go od drugiej, wschodniej strony tej rzeki. Zadanie przeprowadzenia operacji orszańskiej otrzymał Front Zachodni Armii Czerwonej, dowodzony przez gen. armii Wasilija Sokołowskiego. Główne uderzenie w kierunku Orszy zaplanowano z linii miasteczka Lenino (do 1918 roku Romanowo, dawna posiadłość Radziwiłłów) i wsi Bajewo (była posiadłość Lubomirskich), miejscowości leżących nad rzeką Miereja, lewym dopływem Dniepru (przed rozbiorami Miereja była rzeką graniczną między Rzecząpospolitą a obszarem rdzennej Rosji), w odległości ok. 50 km od celu. Termin rozpoczęcia operacji wyznaczono na 12 października, a głównego uderzenia na Lenino i Bajewo miały dokonać 21 Armia i 33 Armia. W skład tej ostatniej, dowodzonej przez gen. Wasilija Gordowa, włączona została przed operacją 1 Polska Dywizja Piechoty. Przygotowania Zadanie Głównym celem natarcia 1 Dywizji Piechoty było, we współdziałaniu z 42 i 290 Dywizją Strzelecką Armii Czerwonej, przełamać obronę niemiecką na dwukilometrowym odcinku: Połzuchy – wzgórze 215,5, rozwijać natarcie w kierunku zachodnim i opanować rubież rzeki Pniewki na odcinku Bolszoj Diatieł i Sriednij Diatieł, a następnie nacierać w kierunku Łosiewa i Czuriłowa. W powstałą lukę miały wejść główne siły radzieckie z zadaniem dotarcia do linii Dniepru. Dywizję wspierać miały pułki artylerii lekkiej 144 i 164 Dywizji Strzeleckich, 538 pułk moździerzy i 67 Brygada Haubic Armii Czerwonej. Sąsiedzi: 42 Dywizja Strzelecka (II formowania) miała zająć wieś Sukino, 290 Dywizja Strzelecka – Lenino. Obie współdziałające dywizje radzieckie liczyły po około 4000 żołnierzy, czyli była to jedynie połowa stanu, jakim dysponowała dywizja polska. Planowanie działań 9 października gen. bryg. Zygmunt Berling przeprowadził rekonesans. Wykonał jedynie częściowo swoje zadanie, gdyż przeciwnik wykrył ruch na pierwszej linii i otworzył ogień artyleryjski. Przede wszystkim nie rozpoznano dokładnie doliny Mierei. 10 października dowódca dywizji zameldował dowódcy armii swoją decyzję o rozpoczęciu natarcia. W dniu następnym, rano, w formie pisemnej do dowódców pułków, samodzielnych pododdziałów i jednostek wzmocnienia, trafił rozkaz bojowy. Całość działań wszystkich ogniw dywizji, została ponadto ujęta w formie tabeli walki, planu inżynieryjnego zabezpieczenia natarcia i tabeli sygnałów (dowodzenia). Dywizja miała nacierać w dwóch rzutach. W pierwszym rzucie 1 i 2 pułk piechoty, a 3 pułk – w drugim. Główny wysiłek natarcia skoncentrowany został na prawym skrzydle. Tam za 2 pułkiem miał nacierać 3 pułk. Przed atakiem planowano zmasowane przygotowanie artyleryjskie, mające trwać 100 minut. Z chwilą poderwania się piechoty, artyleria miała stworzyć przed piechotą podwójny wał ogniowy, który przesuwałby się przed nią w odległości ok. 200–300 m. 11 października o 20:00 gen. Berling otrzymał ze sztabu armii rozkaz przeprowadzenia 12 października, o 6:00 rozpoznania walką siłami batalionu. Nie będąc przekonany o słuszności takiego rozwiązania, prosił dowódcę armii o zmianę decyzji lub użycie mniejszych sił. Rozkazu nie zmieniono. Do rozpoznania wyznaczono I/1 pp. Powiadomiony wieczorem o zadaniu dowódca 1 pp nie poinformował natychmiast o nim dowódcy batalionu – mjr. Bronisława Lachowicza. Rozkaz do rozpoznania walką przekazał dopiero o 4:00, czyli dwie godziny przed natarciem. Zaskoczony mjr Lachowicz miał powiedzieć: „No, to 50 procent mego batalionu już nie ma”. Udał się do pierwszorzutowych kompanii i przekazał zadania. Na sygnał czerwonej rakiety kompanie miały ruszyć do natarcia, podejść do Mierei, sforsować ją i zaatakować przedni skraj obrony nieprzyjaciela na kierunku wzgórza 215,5. Przebieg bitwy Rozpoczęcie walk Punktualnie o godz. 5:55 artyleria polska otworzyła ogień. Pod jej osłoną ruszyły czołowe kompanie 1 bp. Żołnierze dość szybko pokonali rzekę, gdy podeszli na 200–300 m od niemieckich okopów spotkał ich ogień broni maszynowej i moździerzy. Część pododdziałów okopała się przed zaporami z drutu kolczastego, część wdarła się do pierwszej transzei niemieckiej. Natarcie załamało się. Niemcy wyprowadzili kontratak, odrzucając batalion z zajętej pozycji. Kompanie zaległy 150 m przed przednim skrajem i okopały się. Kilku żołnierzy zostało wziętych do niewoli. Niemcy byli silniejsi niż przypuszczano, posiadali duży potencjał ogniowy i zawczasu rozbudowaną obronę. Nierówna walka toczyła się od 6:00 do chwili rozpoczęcia przygotowania artyleryjskiego natarcia, a więc ponad trzy godziny. Rozpoznanie walką za cenę olbrzymich strat (ponad 50 procent), potwierdziło opinię dowódcy dywizji, że Niemcy nie opuścili pozycji (co sugerował gen. Wasilij Gordow), a przeciwnie – wzmocnili swoje siły. Ujawniono dużą liczbę nowych środków ogniowych, większość na wzgórzu 215,5. Taki sposób rozpoznania okazał się bardzo nieefektywny. Natarcie 12 października 1943 1 Polska Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki wzmocniona 1 pułkiem czołgów, 1 kompanią rusznic przeciwpancernych, 1 kompanią fizylierek i kompanią karną, licząca ok. 12 400 żołnierzy, pod dowództwem gen. Zygmunta Berlinga z radzieckimi 290. i 42. Dywizjami Strzeleckimi, wspierane przez oddziały pancerne i artylerię, przekroczyły rzekę Miereję. O 8:20 miało rozpocząć się przygotowanie artyleryjskie. Ze względu na mgłę terminy przesunięto o godzinę. O 9:20 salwa katiusz zapoczątkowała ogień artylerii. Jednak na rozkaz dowódcy 33. Armii, gen. Wasilija Gordowa, skrócono czas artyleryjskiego przygotowania ataku, tym samym nie uzyskując założonego celu – zniszczenia większości potencjału ogniowego i ludzkiego sił niemieckich. Dowódca armii i dowódca artylerii uznali, że siła i skuteczność ognia jest tak wielka, iż można czas przygotowania ogniowego skrócić o 40 minut. Uznano, że Niemcy wycofują się. Było jednak inaczej. Wróg opuścił pierwszą linię i ukrył się w przygotowanych schronach. Chociaż poniósł straty, zachował jednak pełną zdolność bojową. Decyzja ta, jak również fakt, iż dowództwo radzieckie nie szyfrowało rozkazów przekazywanych drogą radiową (wiadomości przesyłano otwartym tekstem), była jedną z głównych przyczyn późniejszych polskich strat. Według historyka Kamila Anduły, przygotowanie artyleryjskie było niewystarczające, z powodu braku odpowiedniej ilości amunicji, spowodowanej trudnościami z zaopatrzeniem. Atak Atak zaczął się o godz. 10:00. Wyrównana tyraliera z miejsca bez większego trudu zajęła pierwszą linię okopów. Ale atak ten wykazywał również nieznajomość zasad taktyki, nakazujących krycie się i natarcie skokami: „Nie trzeba być żołnierzem, nie trzeba być sztabowcem, wystarczy mieć tylko odrobinę wyobraźni: jedno wzgórze przed Trygubową, drugie przed Połzuchami, widoczność, nawet jak na jesienny dzień znakomita; na drodze z Lenino do Połzuch można policzyć pojedynczych ludzi”. Przyniósł również duże straty. Po chwilowym zaskoczeniu odezwał się niemiecki ogień. Bataliony szturmowały kolejną linię okopów, zapowiadał się pomyślny przebieg dalszego natarcia. Sąsiednie dywizje nie osiągnęły jednak takich efektów. Po chwilowym powodzeniu ich natarcie załamało się i nie ruszyło już z miejsca do końca bitwy. Poza tym artyleria sąsiednich dywizji nie zmieniła rubieży ogniowych i część polskich kompanii dostała się pod ich ogień. Powstało zamieszanie, natarcie chwilowo wstrzymano. Pułki tylko częściowo wykonały postawione zadania, ponosząc przy tym duże straty. 2 pułk piechoty atakował Połzuchy, skąd Niemcy prowadzili bardzo silny ogień. Natarcie pułku początkowo rozwijało się pomyślnie. Dość szybko wszystkie bataliony znalazły się w pierwszej linii. Udało się do 12:00 zdobyć miejscowość. Niemcy pozorowali poddanie się, a następnie uderzyli całą mocą. Jednak II. i III. bataliony nie dały się zaskoczyć. Wywiązała się dramatyczna walka ogniowa. Brakowało amunicji i pododdziały powoli zaczęły się wycofywać. Dowódca pułku postawił nowe zadania. Połzuchy zaatakowano ponownie z dwóch kierunków, a 3 bp dokonał obejścia. Zmasowany atak przyniósł efekty, miejscowość odzyskano. 1 pułk piechoty nacierał w lewo, wychodząc poza pas dywizji i atakował Trygubową. Miejscowość ta, zamieniona w silny punkt oporu, musiała być zdobyta, radziecka 290 Dywizja Strzelecka bowiem nie ruszyła do przodu, a pozostawienie jej w ręku niemieckim uniemożliwiało natarcie całej dywizji. Około południa opanowano Trygubową. Zaczął się jednak kryzys bitwy, zabrakło amunicji, a czołgi nie podeszły jeszcze do rzeki i nie wsparły piechoty. Sąsiednie dywizje zostały zatrzymane na linii natarcia. 1 Dywizja wbiła się klinem na 2–3 km w ugrupowanie niemieckie, mając odsłonięte skrzydła. Działanie czołgów Dopiero około 12:00 rozpoczęła się przeprawa czołgów przez Miereję, nie przygotowano jednak podejść do mostów. W 2 kompanii czołgów na podejściach do przeprawy ugrzęzło pięć wozów, a dwa zostały uszkodzone. Pozostałe trzy nie mogły się przeprawić. 1 kcz miała przejść po moście w Lenino. Została jednak zbombardowana przez samoloty niemieckie. Dopiero po południu udało się przeprawić kilka czołgów. Część z nich podczas ataków na Trygubową i Połzuchy została zniszczona i uszkodzona, pozostałe wspierały piechotę z niewielkim skutkiem. Te same trudności spotkały na przeprawie artylerię. Moździerze i lekkie działa pułkowe przenoszono dosłownie na plecach, wyrywano z bagna, by przeprawić je na drugi brzeg. Kontratak niemiecki O godz. 14:00 niemiecka 337 Dywizja Piechoty, wspierana przez odwody XXXIX Korpusu rozpoczęła kontratak ze skrzydeł i od czoła. Mgła podniosła się wyżej i do akcji wkroczyło niemieckie lotnictwo szturmowe i bombowe. Pierwszy kontratak na Trygubową został odparty, ale drugi przy wsparciu czołgów i dział pancernych wyrzucił 2 bp z Trygubowej. Polski kontratak 3 bp tylko częściowo zmienił sytuację. Artyleryjskie wsparcie zaczęło słabnąć. Kolejne niemieckie kontrataki odrzuciły Polaków na zachodnie stoki wzg. 215.5. Brakowało amunicji, czołgów i wsparcia artylerii. Dowódca pułku ppłk Derks utracił zdolność dowodzenia. W szeregi 1 pułku wkradł się chaos. Dowództwo przejął płk Kieniewicz, zastępca dowódcy 1 DP. Na kierunku 2 pp Niemcy też kontratakowali wsparci czołgami i lotnictwem. Przed zniszczeniem 2 pułk uratował ogień zaporowy 67 Brygady Haubic. Około 14:00 pułk został ponownie odrzucony z rejonu Połzuch i zmuszony do przejścia do obrony. Wprowadzenie drugiego rzutu W późnych godzinach popołudniowych na kierunku działania 1 pp wszedł do walki II rzut dywizji – 3 pułk piechoty. Luzowanie następowało pod bezpośrednim ogniem nieprzyjacielskich oddziałów. 1 pułk piechoty w czasie wchodzenia do bitwy liczył ponad 2800 żołnierzy, a w chwili wycofania zaledwie 500. O 19:20 pułki 2. i 3. wsparte 16 czołgami wznowiły natarcie. Nie udało się jednak złamać oporu Niemców. Nie zdobyto ponownie Trygubowej i Połzuch. W ciągu nocy walki nie ustawały. Mimo zaangażowania 3 pułkowi nie udało się rozwinąć natarcia. 2 pułk piechoty odparł w nocy pięć kontrataków i utrzymał linię obrony. Drugi dzień bitwy Wieczorem o 20:00 12 października gen. Berling otrzymał zadanie na dzień następny. Według planu o 7.45 miała rozpocząć się 15-minutowa nawała artyleryjska, a o 8:00 powinna ruszyć do natarcia piechota wsparta czołgami. W nocy zebrano amunicję z trzech dywizji drugiego rzutu i dostarczono ją na pierwszą linię. Tyły dywizji wraz z zaopatrzeniem wciąż pozostawały daleko za linią frontu. Nazajutrz 13 października, mimo nalotów niemieckich na polskie pozycje, 1 Dywizja Piechoty zaatakowała. Natarcie polskie wspierane było nieudanymi atakami polskich 1 i 2 kompanii czołgów. 3 kompania czołgów utknęła przed Miereją i nie wzięła udziału w ataku. Niemcy natychmiast podjęli przeciwdziałanie. Mimo wysiłków Polaków, tylko 2 pułk piechoty wsparty sześcioma czołgami opanował Połzuchy. 3 pułk mimo wsparcia czołgów nie zdobył Trygubowej. Piechota polska atakowana przez lotnictwo odpierała kolejne kontrataki. Pułki przeszły do obrony. 2 pułk utracił zdobyte w krwawej walce Połzuchy. Gen. Berling został wezwany na stanowisko dowodzenia 33 Armii. Doszło do ostrej wymiany zdań między dowódcami. W efekcie o 17:00 Berling otrzymał rozkaz informujący, że w nocy z 13 na 14 października dywizja zostanie wycofana z walki, a jej miejsce zajmie radziecka 164 Dywizja Strzelecka. Do 20:00 Polacy odzyskali Połzuchy. 14 października rano oddziały polskie i radzieckie wycofały się za Miereję. Bilans 1 Dywizja Piechoty przełamała obronę nieprzyjaciela, ale nie w pełni wykonała swoje zadanie. Związała i wykrwawiła znaczne siły przeciwnika. W walkach Niemcy stracili 1500 żołnierzy, a 326 dostało się do niewoli. Zniszczono 72 karabiny maszynowe, 42 działa i moździerze, 2 czołgi oraz strącono 5 samolotów. W czasie walk dywizja wraz z jednostkami wsparcia poniosła tak ciężkie straty (510 zabitych, 1776 rannych, a 776 dostało się do niewoli niemieckiej lub zostało uznanych za zaginionych bez wieści, tj. ok. 25% całego stanu osobowego), że po dwóch dniach walki musiała zostać wycofana z pierwszej linii. „15 października dokonano oceny bitwy. 1 pułk piechoty stracił 1600 ludzi zabitych, rannych i zaginionych bez wieści. Z pierwszego batalionu pozostali nieliczni. 2 pułk stracił 900, 3 pułk 500”. Za udział w tej bitwie przyznawane było odznaczenie – Krzyż Bitwy pod Lenino. Ocenia się obecnie, że bitwa potwierdziła wysoką wartość bojową polskich żołnierzy, biorąc pod uwagę, że byli oni niedoświadczeni bojowo, słabo wyszkoleni i nie najlepiej dowodzeni. Ich przeciwnikiem były doświadczone niemieckie oddziały. Polscy żołnierze przedarli się przez pierwszą linię obrony w głąb ugrupowania przeciwnika i zajęli dwie kluczowe wsie w jego systemie obronnym. Dywizja częściowo wykonała powierzone zadanie, po czym otoczona musiała się wycofać. Przy tym, ocenia się obecnie, że gdyby dywizja zdołała się włamać w niemiecką obronę zgodnie z planem na głębokość 17 km, prawdopodobnie bez wsparcia zostałaby odcięta i rozbita. Duże straty osobowe nie były nadzwyczajnie wysokie jak na specyfikę walk na froncie wschodnim. Istnieje wersja, że kilkuset żołnierzy 1. Dywizji Piechoty miało zdezerterować na stronę niemiecką, niemniej według niektórych autorów jest to mit, a niemieckie raporty podają jedynie 21 przejętych dezerterów. Upamiętnienie Walki żołnierzy polskich o Lenino zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic po 1945 i po 1990 „LENINO 12 – 13 X 1943” oraz napisem „LENINO” na zniczu Grobu Nieznanego Żołnierza w Krakowie. Wieś Trygubowa pod Lenino na pamiątkę walk z 12 października 1943 została przemianowana na Kościuszkowo. W 1961 w Warszawie nadano jednej z ulic w dzielnicy Wola (Ulrychów) nazwę Bitwy pod Lenino. Ulica Żołnierzy Lenino znajduje się też na Wilczym Młynie w Poznaniu. W 1968 w Lenino odsłonięto pomnik-mauzoleum oraz otwarto Muzeum Polsko-Radzieckiego Braterstwa Broni. Wieś została także odznaczona Krzyżem Grunwaldu II klasy. W 1989 powstał w Lenino cmentarz poległych żołnierzy polskich. Od 24 listopada 1961 ulica w Warszawie, na terenie obecnej dzielnicy Wola, nosi nazwę ulicy Bitwy pod Lenino. W 1983 został wybity medal upamiętniający bitwę pod Lenino, wydany przez Mennicę Państwową, a zaprojektowany przez Józefa Markiewicza. Bitwa ta była pierwszym bojem zorganizowanych w ZSRR wojsk polskich i dlatego jej rocznica (12 października) była od 1950 do 1991 roku. obchodzona jako Dzień Wojska Polskiego. W okresie PRL stała się symbolem wysiłku zbrojnego żołnierza polskiego podczas II wojny światowej i jednocześnie sojuszu z ZSRR, w przeciwieństwie do początkowo pomijanych, a później marginalizowanych walk Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. W propagandzie przedstawiano ją jako istotne zwycięstwo oraz podkreślano wyłącznie bohaterstwo żołnierzy. Określana bywa jako jeden z „mitów założycielskich” PRL. Po transformacji ustrojowej, w związku z kontrowersyjnymi ocenami Ludowego Wojska Polskiego, bitwa została w dużym stopniu zapomniana i zmarginalizowana. Przypisy Bibliografia Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 1, Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego: formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie, metryki jednostek piechoty. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1965 Edward Kospath-Pawłowski: Wojsko Polskie na wschodzie 1943-1945, Pruszków 1993 Zygmunt Matuszak: Bitwa pod Lenino; zeszyt z cyklu „Historia Rzeczypospolitej – zwycięstwa oręża polskiego” nr 30/51. Rzeczpospolita z 17 lutego 2007. Linki zewnętrzne Jakub Zyska – Bitwa pod Lenino Operacje i bitwy ludowego Wojska Polskiego Front wschodni (II wojna światowa) Bitwa pod Lenino
721	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bison%20%28program%29	Bison (program)	Bison – generator parserów utworzony w ramach projektu GNU. Jest w dużej mierze kompatybilny z programem Yacc, oferując w stosunku do niego kilka udoskonaleń. Zazwyczaj używany jest razem z programem flex, choć może korzystać z leksera napisanego ręcznie lub wygenerowanego przez inne narzędzie. Program Bison przyjmuje jako wejście plik tekstowy zawierający gramatykę bezkontekstową LALR oraz fragmenty kodu w języku C, opisujące jak analizator składniowy ma przetwarzać dany język. Wynikiem działania programu jest plik źródłowy w języku C, zawierający podprogram parsera, którą można wykorzystać w tworzonej aplikacji. Bison jest w stanie generować parsery GLR, radzące sobie z niejednoznacznymi gramatykami. Ponadto Bison może również współpracować z językami C++ i Java. Przypisy Linki zewnętrzne Strona domowa GNU Bison Materiały na temat Analizy składniowej na przykładzie Bison Generatory parserów GNU
722	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bronis%C5%82aw%20Malinowski%20%28antropolog%29	Bronisław Malinowski (antropolog)	Bronisław Kasper Malinowski (ur. 7 kwietnia 1884 w Krakowie, zm. 16 maja 1942 w New Haven) – polski antropolog społeczny i ekonomiczny, podróżnik, a także filozof, etnolog, religioznawca i socjolog. Jego prace miały znaczący wpływ na dyscyplinę antropologii. Większość życia i kariery spędził w Wielkiej Brytanii i USA. Życiorys Był jedynym synem Lucjana Malinowskiego herbu Pobóg i Józefy Eleonory z Łąckich. Większość życia zawodowego spędził w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych oraz na wyspach Melanezji, gdzie prowadził badania terenowe. W opublikowanej korespondencji podpisywał się: Bronisław Kasper z Kalnicy Pobóg-Malinowski. Ukończył CK III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Krakowie. W latach 1902–1906 studiował na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i doktoryzował się tam w 1908 (O zasadzie ekonomii myślenia), a w latach 1910–1913 podjął studia i wykłady na London School of Economics przy Uniwersytecie Londyńskim. Studiował z Marią Czaplicką, był mentorem Hortense Powdermaker. W latach 1914–1920 prowadził badania terenowe w Australii i Oceanii. W pierwszej fazie podróży na wschód w 1914 towarzyszył mu przyjaciel: Stanisław Ignacy Witkiewicz. W 1916 doktoryzował się na Uniwersytecie Londyńskim. W 1919 poślubił Elisię Rosalinę Masson, córkę sir Davida Orme Massona, profesora chemii na uniwersytecie w Melbourne, z którą miał trzy córki: Józefę, Wandę i Helenę. W latach 1923–1938 dużo czasu spędzał w Bolzano we Włoszech, w domu który zakupił i który do dziś jest własnością córki badacza. W 1927 objął profesurę i pierwszą Katedrę Antropologii na Uniwersytecie Londyńskim. Dwa lata później opublikował monografię The Sexual Life of Savages in North-Western Melanesia (Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji). W 1934 odbył podróż naukową do południowej i wschodniej Afryki. W 1935 zmarła jego żona. W 1936 otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Harvarda, a od 1939 był profesorem Uniwersytetu Yale. W 1940 poślubił malarkę Annę Valettę Hayman-Joyce. Zmarł 16 maja 1942 na zawał serca w New Haven w Stanach Zjednoczonych. Życie prywatne Wraz z Witkacym miał romantyczny trójkąt z Zofią Romer. Miał reputację kobieciarza. Po śmierci matki stał się agnostykiem. Koncepcje i publikacje Stworzył on podstawy teorii funkcjonalistycznej oraz tzw. brytyjskiej antropologii społecznej. Wprowadził nowy styl pracy terenowej, którym było długotrwałe i głębokie zetknięcie z badaną społecznością. W okresie od czerwca 1915 do maja 1916 i od października 1917 do października 1918 prowadził badania na Wyspach Trobriandzkich, które zaowocowały wieloma pracami teoretycznymi, m.in. Argonauci zachodniego Pacyfiku oraz Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji. Jego praca Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich ma duże znaczenie dla socjologii i antropologii prawa. Metoda obserwacji uczestniczącej Do czasów Malinowskiego w antropologii dominował styl pracy oparty na lekturze i analizie tekstów (tak zwana antropologia gabinetowa). Antropolodzy rzadko prowadzili badania w terenie. Skupiali się na szokujących, „sensacyjnych” zagadnieniach, wybitnie odbiegających od norm świata zachodniego. Malinowski na podstawie własnego dwuletniego doświadczenia w badaniu społeczności Trobriandczyków sformułował postulaty i reguły, którymi powinien kierować się antropolog badacz w terenie. Malinowski postulował, aby celem antropologa badacza uczynić: uchwycenie poglądu tubylca na świat widziany jego oczyma, znalezienie typowych sposobów myślenia i odczuwania oraz zrozumienie, co się za nimi kryje ustalenie, co jest normą, zwyczajem, powszechną regułą obowiązującą w badanej społeczności Konkretne zalecenia metody Malinowskiego: Badacz powinien zakładać stację badawczą w znacznej odległości od ośrodka kultury, z którą jest on związany (np. od misji, w której można by mieszkać). Pozwoli to uniknąć sytuacji, w której badacz będzie przychodził do wioski jak do pracy. Ważne jest przebywanie w badanej społeczności cały czas tak, by nic nie umykało uwadze i by można było wczuć się, żyć takim samym życiem jak badana społeczność. Jednak nie może to być zbyt duża odległość na wypadek zniechęcenia, rozczarowania, tęsknoty, które prędzej czy później przeżywa każdy antropolog w trakcie badań terenowych (tym sprawom Malinowski poświęcił bardzo dużo uwagi). Badacz powinien mówić w języku tubylców – trzeba się go nauczyć, zazwyczaj dopiero na miejscu. Korzystanie z usług tłumacza stanowi filtr – tłumacz często sam określa to, co jego zdaniem może interesować badacza pomijając niektóre sprawy, dodając coś od siebie, nie dając badaczowi prawa wyboru. Posługiwanie się językami pidżynowymi także jest niepożądanym filtrem. Badacz sam musi wypracować sobie osąd na temat badanej społeczności oraz metodologię badawczą, którą trzeba zastosować w danej sytuacji: Nie może polegać na opiniach misjonarzy itp. Z reguły są one obarczone stereotypami i dotyczą jedynie spraw powierzchownych lub „sensacyjnych”. Nie może mieć koncepcji badań przygotowanej zawczasu. Mogłoby to spowodować, że antropolog będzie widział tylko to co chce zobaczyć, tworząc skrajnie zafałszowany obraz badanej kultury. Nie może projektować (w znaczeniu psychologicznym) swoich przekonań itp. na badaną kulturę. Nie może podpowiadać rozwiązań nieobecnych w tej społeczności, a przyniesionych z kraju badacza, choćby to miało usprawnić, załatwić coś szybciej itp. Pozwala to uniknąć niepotrzebnej ingerencji w naturalny bieg życia tej społeczności i poznać metody jakimi ona sama sobie radzi z wynikłymi problemami. Obowiązkiem badacza jest respektowanie praw, reguł, obyczajów, kanonów zachowania obecnych w badanej społeczności. Powinien on też odznaczać się umiejętnością wyczuwania co może należeć do złych lub dobrych manier w danej kulturze. Antropolog-badacz musi stać się elementem, który nie zakłóca życia społeczności. Musi być przez nią zaakceptowany najpełniej jak tylko się da – w sytuacji gdy ktoś czuje, że jest obserwowany, nie zachowuje się w swój naturalny sposób. Okres przyzwyczajania się do osoby badacza zawsze jest obecny. W czasie badań tubylcy nie muszą i na ogół nie zrozumieją celu pobytu antropologa, choć oczywiście wytłumaczą to sobie na swój sposób. Malinowski zalecał też postawę aktywnego łowcy, kogoś, kto przebywa wśród krajowców o różnych porach dnia i nocy, stara się jak najwięcej zobaczyć, jest najlepiej jak tylko się da zorientowany w tym co i gdzie będzie się dziać (obrzędy, uroczystości itp.). Uważał, że konieczne jest notowanie swoich spostrzeżeń na bieżąco, najlepiej w trakcie rozmów z tubylcami. Jeśli to „nie wypada”, tzn. jest sprzeczne z zasadami lokalnego savoir-vivre’u, wtedy należy zrobić to tuż po skończonej rozmowie. Badacz nie może mieć nigdy zbyt dobrego wyobrażenia o swojej pamięci. Sugeruje prowadzenie dzienniczka etnograficznego do zapisywania codziennych, często z pozoru błahych obserwacji. Po jakimś czasie można z ich pomocą zebrać spory materiał badawczy lub po analizie odkryć coś, czego nie zauważało się na pierwszy rzut oka. Metoda została spisana przez Malinowskiego na Wyspach Kanaryjskich, jednak powstawała (notabene zgodnie ze swoimi regułami) na wyspach Trobriandzkich – do dzisiejszych czasów właściwie nie uległa zmianie. Koncepcja kultury Trzonem życia społecznego jest dla Malinowskiego kultura, rozumiana jako całokształt dziedzictwa społecznego: „urządzenia, dobra, procesy techniczne, idee, zwyczaje i wartości”, a także mit, magia i religia. Kultura ma cztery właściwości: stanowi całość jest wewnętrznie zintegrowana jej elementy pełnią swoiste funkcje stanowi instrumentalny aparat zaspokajania ludzkich potrzeb. Antropologia powinna skupiać się na analizie funkcji: jej celem jest wyjaśnienie faktów antropologicznych poprzez rolę, jaką odgrywają w integralnym systemie kultury, a także w zaspokajaniu potrzeb członków społeczeństwa. Ludzie są w swoich działaniach motywowani przez potrzeby dwojakiego rodzaju: pierwotne, związane z ich naturą biologiczną, oraz wtórne, związane z ich naturą społeczną, faktem współżycia z innymi ludźmi w społeczeństwie. Ludzkie potrzeby są zaspokajane przez instytucje, czyli zbiorowości ludzi powiązanych wspólnym zadaniem, wspólnymi regułami i dysponujących wspólnymi urządzeniami technicznymi. Każda instytucja składa się z: zasady naczelnej (założonych celów, centralnych wartości), personelu, norm (technicznych lub powinnościowych), urządzeń materialnych, działań podejmowanych przez personel i funkcji, jaką realnie pełni. Na potrzeby pierwotne odpowiada pierwotna organizacja instytucjonalna: instytucje zaopatrzenia w żywność pokrewieństwa, małżeństwa i reprodukcji ochrony i obrony przed zagrożeniami. Na potrzeby wtórne odpowiadają instytucje prawne, ekonomiczne, wychowawcze i polityczne. Sens każdej instytucji jest zrozumiały tylko w kontekście całego swoistego systemu, w którym występuje. Zmiany kulturowe mają charakter egzogenny, wynikają z kontaktu, zderzenia lub konfliktu z kulturami odmiennymi – kultury pierwotne są np. pod przemożnym wpływem cywilizacji europejskiej. Zaburzenie harmonii i equilibrium (tj. równowagi) kultury ma charakter przejściowy, kultura bowiem ma tendencję do odzyskiwania równowagi spójności. Opis pracy naukowej Malinowski był propagatorem metody intensywnych badań terenowych, czołowym teoretykiem funkcjonalizmu. W historii etnologii zapisał się jako autor dzieł wzorowo analizujących poszczególne zagadnienia kultury ludzkiej na podstawie wyników badań terenowych i wnikliwej znajomości faktów. Zgodnie z tradycją tej dyscypliny Malinowski pojmował antropologię jako naukę o kulturze. O odrębności antropologii społecznej zaczęły stanowić badania kultur społeczeństw tradycyjnych, w tym przede wszystkim społeczeństw pierwotnych. Jego badania terenowe stały się wzorcem tej działalności dla pokoleń antropologów. Metoda obserwacji uczestniczącej stanowiła rewolucyjny krok w myśleniu antropologicznym, a także w uznaniu odmienności kulturowej przez świat zachodni. Malinowski sformułował etnologiczne pojęcie prawa twierdząc, iż u podstaw zachowań prawnych leży tzw. zasada wzajemności. W latach II wojny światowej pracował jako profesor na Uniwersytecie Yale. Zawsze był zdania, że antropologia wymaga poczucia przynależności do całego świata, do całej ludzkości, a wydarzenia wojenne głęboko go dotknęły i „rozbudziły w nim na nowo poczucie przynależności narodowej i pełnej solidarności z narodem polskim”. Dla uczczenia jego pamięci od 1959 odbywają się doroczne wykłady w London School of Economics pod nazwą „Malinowski Memorial Lecture”. Stwierdził między innymi: „Zarówno współczesne wyrażenie angielskie nice day today, jak i melanezyjski zwrot skąd przybywasz? potrzebne są do przezwyciężenia dziwnego, nieprzyjemnego napięcia, jakie odczuwa człowiek w obliczu czyjegoś milczenia”. Wybór publikacji W latach 1980–2004 Wydawnictwo Naukowe PWN wydało trzynastotomową edycję Dzieł Bronisława Malinowskiego () T. 1 – Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego; O zasadzie ekonomii myślenia, 1980: , 1984: . T. 2 – Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich; Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji, 1980: , 1984: . T. 3 – Argonauci zachodniego Pacyfiku 1986-1987: ; 2005: . T. 4 – Ogrody koralowe i ich magia (1) Opis ogrodnictwa, 1986, . T. 5 – Ogrody koralowe i ich magia (2) Język magii i ogrodnictwa, 1987, . T. 6 – Seks i stłumienie w społeczności dzikich oraz inne studia o płci, rodzinie i stosunkach pokrewieństwa, 1987, . T. 7 – Mit, magia i religia, 1990, . T. 8 – Jednostka, społeczność, kultura, 2000, . T. 9 – Kultura i jej przemiany, 2000, . T. 10 – Wolność i cywilizacja, oraz studia z pogranicza antropologii społecznej, ideologii i polityki, 2001, . T. 11 – Aborygeni australijscy. Socjologiczne studium rodziny i inne prace przedterenowe, 2003, . T. 12 – Tubylcy Mailu oraz inne szkice o kulturze Australii i wysp Pacyfiku, 2003, . T. 13 – Ekonomia meksykańskiego systemu targowego (razem z Julio de La Fuente), 2004, . Inne publikacje: Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu, wstęp i oprac. Grażyna Kubica, Kraków 2002, Wydawnictwo Literackie, . Problem znaczenia w językach pierwotnych. Formanty klasyfikujące w języku Kiriwiny, słownictwo Kiriwiny z dzieła Bronisława Malinowskiego ułożone jako leksykon kiriwińsko-polski i polsko-kirwiński według pomysłu Krystyny Pisarkowej; oprac. Tadeusz Szczerbowski, Kraków 2000 Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas” . Prawo, zwyczaj, zbrodnia w społeczności dzikich, przedm. Czesław Znamierowski, tł. Józef Obrębski, Warszawa 2001, Wyd. „De Agostini” we współpr. z Ediciones Altaya Polska, , . Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego. Pogląd na genezę religii ze szczególnem uwzględnieniem totemizmu, Wyd. Akademia Umiejętności, Kraków 1915. Ważniejsze opracowania Michael W. Young Bronisław Malinowski Odyseja antropologa (Malinowski Odyssey of an Anthropologist) 1884–1920, tł. Szymon Piotr 2008, Wyd. Twój Styl . Upamiętnienie W 2002 roku została wydana moneta kolekcjonerska przedstawiająca Bronisława Malinowskiego. Zobacz też kula (rytuał) Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Życie seksualne dzikich (artykuł w National Geographic) Publikacje Bronisława Mlinowskiego w bibliotece Polona Absolwenci i studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego (okres zaborów) Absolwenci London School of Economics Biografie kanonu polskiej Wikipedii Ludzie urodzeni w Krakowie Ludzie związani ze szkołą im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie Bronisław Metodolodzy nauk społecznych Podróżnicy i odkrywcy XX wieku Polacy w Wielkiej Brytanii 1795–1918 Polscy podróżnicy i odkrywcy Polscy socjolodzy Polscy religioznawcy Urodzeni w 1884 Wykładowcy Uniwersytetu Yale Zmarli w 1942 Polscy etnolodzy Polscy etnografowie
723	https://pl.wikipedia.org/wiki/Babaszka	Babaszka	Babaszka, babaszek, firet kwadratowy, firet kwadratu – rodzaj zecerskiego justunku średniego o stopniu jednego kwadratu i grubości 24, 36 oraz 48 punktów typograficznych; na początku XX wieku babaszką nazywano justunek wydrążony wzdłuż obu dłuższych boków szyny. Przypisy Zecerstwo
724	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bizmut	Bizmut	Bizmut (Bi, , ) – pierwiastek chemiczny, metal bloku p układu okresowego. Nazwa pochodzi od zlatynizowanego niemieckiego słowa Wismut, pochodzącego od określenia weisse Masse, ‘biała masa’. Właściwości Czysty bizmut jest kruchym metalem o srebrnym połysku z różowymi refleksami. Jako jedna z nielicznych substancji wykazuje inwersję rozszerzalności termicznej – przy obniżaniu temperatury zmniejsza się jego gęstość, gęstość bizmutu w stanie stałym jest mniejsza niż w stanie ciekłym (podobne właściwości wykazuje woda poniżej ). Nie reaguje z tlenem i wodą w warunkach normalnych. Roztwarza się w stężonym kwasie azotowym. Bizmut ogrzany do temperatury topnienia, a następnie wolno oziębiany spontanicznie tworzy kryształy lejkowate. Gdy oziębianie jest powolne, rozmiary kryształów mogą być bardzo duże. Występowanie Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 0,048 ppm (2 razy więcej niż złoto) w postaci trzech rud: bizmutynu , bizmutytu i ochry bizmutowej, które stanowią zwykle zanieczyszczenie rud ołowiu i miedzi. Rzadko występuje w postaci rodzimej (elementarnej). Związki W związkach bizmut jest zazwyczaj trójwartościowy (stopień utlenienia III) i wykazuje właściwości zasadowe. Tworzy tlenek bizmutu(III) , wodorotlenek bizmutu(III) oraz szereg soli zasadowych zawierających ugrupowanie bizmutylowe (np. chlorek bizmutylu, ). Jako jedyny pierwiastek 15 grupy tworzy trwałe sole z kwasami tlenowymi, np. siarczan bizmutu(III), . Ponadto znane są sole bizmutu i kwasów beztlenowych (halogenki , siarczek bizmutu(III) ). Wszystkie sole bizmutu łatwo ulegają hydrolizie do soli bizmutylowych. Bizmutowodór (bizmutyna), , jest nietrwałym, trującym gazem (temp. wrz. ok. ) o właściwościach redukujących. Bizmut(III) tworzy też bezpośrednie połączenia z metalami, bizmutki typu , np. bizmutek sodu i bizmutek magnezu . Znanych jest wiele związków kompleksowych bizmutu, np. zawierających anion , , , , i in. Z ligandami kleszczowymi tworzy chelaty, np. . Halogenki bizmutu są kwasami Lewisa i z donorami elektronów tworzą kompleksy typu Et2O→BiCl3. Na stopniu utlenienia V bizmut wykazuje właściwości kwasowe i tworzy nietrwałe sole – bizmutany typu o silnych właściwościach utleniających (np. bizmutan potasowy, ). Związki bizmutoorganiczne Podobnie jak pozostałe pierwiastki grupy 15, bizmut(III) tworzy połączenia z resztami organicznymi typu oraz (R – reszta organiczna, Z – anion nieorganiczny), np. , , lub . Izotopy Bizmut ma 35 izotopów z przedziału mas 184–218. Żaden z nich nie jest trwały. W 2003 roku we francuskim Institut d’Astrophysique Spatiale w Orsay wyznaczono półokres rozpadu najtrwalszego izotopu bizmutu na ok. 1,9 lat (tj. ponad miliard razy więcej niż szacowany wiek Wszechświata), wcześniej szacowanego na 1018 lat. Ta śladowa radioaktywność nie stanowi zagrożenia biologicznego, ma jednak znaczenie naukowe, gdyż potwierdziła wcześniejsze obliczenia teoretyczne wskazujące na niestabilność wszystkich izotopów bizmutu. W naturalnym bizmucie występują też śladowe ilości radioizotopów, np. (ok. 50 ppm składu izotopowego). Bizmut-210 Emituje promieniowanie beta o energii 1,162 MeV, przekształcając się w . Często występuje w równowadze promieniotwórczej ze swoim prekursorem, . Jest wysoce radiotoksyczny. Narząd krytyczny stanowią nerki, a dopuszczalne skażenie zostało ustalone na 1,5 kBq. Zastosowanie Bizmut jest znany od XV wieku. Głównymi producentami są Chiny, Wietnam i Meksyk. W XXI w. jego cena wzrosła od ok. 6 $/kg w 2000 r. do ok. 30 $/kg w 2007 r. Dodatek do stopów niskotopliwych (np. stop Wooda), w Niemczech także do produkcji stopów, z których odlewano czcionki drukarskie. Niektóre jego kompleksy karbonylkowe znalazły zastosowanie jako katalizatory metatezy węglowodorów. Ochra bizmutowa o barwie różowo-brązowej jest czasami stosowana jako barwnik w przemyśle kosmetycznym. Wykorzystuje się go do produkcji tworzyw sztucznych, farb. Tlenek bizmutu jest stosowany jako żółty pigment. Stosuje się (np. w postaci zawiesiny) jako środek kontrastowy przy wykonywaniu zdjęć rentgenowskich (np. chlorek bizmutylu). Związki bizmutu wykazują właściwości antybakteryjne i są lub były stosowane jako leki (np. chlorek bizmutylu, zasadowy azotan bizmutawy, zasadowy węglan bizmutawy, zasadowy salicylan bizmutawy, koloidalny cytrynian bizmutawy), jodek bizmutawo-chininowy lub środki antyseptyczne (np. dermatol, kseroform). Katalizator w procesie polimeryzacji. Włókno w bezpiecznikach elektrycznych. Zastępuje ołów w procesach przemysłowych. Znaczenie Znaczenie biologiczne – brak lub nieznane. Występuje w kościach i krwi (ok. 0,2 ppm). Jego sole i tlenki są nietoksyczne, mimo że jest metalem ciężkim. Sole bizmutu stosowane są w leczeniu wrzodów żołądka spowodowanych zakażeniem Helicobacter pylori. Niewiele wiadomo o toksyczności bizmutu. Nie wykazano upośledzenia i odstępstw od normy w rozwoju szczurów, którym przez 28 dni podawano bizmut w dawkach 0, 40, 200, 1000 mg na kg masy ciała, dla obu płci; ustalono, iż LD50 > 2000 mg/kg masy ciała. Uwagi Przypisy Bibliografia Pierwiastki radioaktywne
726	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bariatria	Bariatria	Bariatria – dziedzina medycyny zajmująca się diagnozowaniem, określaniem przyczyn, profilaktyką i leczeniem nadwagi, a zwłaszcza otyłości, w tym metodami chirurgicznymi. Terminologia Termin bariatria (ang. bariatrics) powstał w roku 1965 z języka greckiego (βάρος-ἰατρός, waga-medycyna). Dziedzina obejmuje metody leczenia odchudzającego, ćwiczeń fizycznych i behawioralnych w celu zmniejszenia masy ciała, a także farmakoterapię i chirurgię bariatryczną. Rozwój bariatrii Otyłość to jedna z największych epidemii w XXI wieku - tak uważa Światowa Organizacja Zdrowia. W Polsce ludzie otyli często spotykają się z bagatelizowaniem ich problemów. Należy jednak zrozumieć, że otyłość, jest taką samą chorobą jak inne. Otyłość sama w sobie to ogromny dyskomfort w życiu, lecz przede wszystkim choroba, która powoduje wiele innych powikłań jak nadciśnienie, choroby serca, bezdech senny, cukrzycę, nowotwory, choroby kręgosłupa oraz zwyrodnienie stawów. Osoby z otyłością żyją nawet o 20 lat krócej, niż osoby posiadające normalną wagę. Dlatego tak bardzo istotne są nowoczesne metody leczenia otyłości. Istnieje wiele metod leczenia otyłości i jej powikłań. Osoby otyłe często są kierowanie do różnych specjalistów takich jak dietetyk, diabetolog, kardiolog itd, których zadaniem jest objawowe leczenie otyłości. Rozwiązanie to wykazuje małą skuteczność. Chirurgiczne leczenie otyłości, jest metodą, która przynosi trwałe i widoczne efekty w bardzo krótkim czasie. Pacjenci, po przejściu laparoskopowej operacji bariatrycznej, szybko wracają do normalnego funkcjonowania ponieważ operacja bariatryczna jest mało inwazyjnym zabiegiem. Kolejnym ważnym argumentem przemawiającym za operacją bariatryzną jest fakt, że zbędne kilogramy znikają w bardzo szybkim tempie, a choroby spowodowane przez otyłość cofają się, bądź ustępują całkowicie. Zobacz też chirurgia bariatryczna Przypisy Dietetyka Specjalności lekarskie
729	https://pl.wikipedia.org/wiki/Gwiazdozbi%C3%B3r%20Barana	Gwiazdozbiór Barana	Baran (łac. Aries, dop. Arietis, skrót Ari) – 39. co do wielkości gwiazdozbiór znajdujący się pomiędzy Andromedą i Bykiem. Pomimo swej niewielkiej jasności odgrywał dużą rolę w astronomii, w Baranie bowiem znajdował się punkt przecięcia ekliptyki i równika niebieskiego, tzw. punkt Barana. Przejście Słońca przez ten punkt (w momencie równonocy wiosennej) oznacza początek astronomicznej wiosny na półkuli północnej. Obecnie na skutek precesji Ziemi punkt Barana przesunął się do sąsiedniego gwiazdozbioru Ryb (od 67 r.n.e., a za 600 lat będzie już w Wodniku. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 50. W Polsce widoczny jesienią i zimą. Obecnie Słońce przebywa w konstelacji Barana między końcem kwietnia a połową maja. Baran jest także znakiem Zodiaku (21.3 – 20.4 ). Pochodzenie nazwy gwiazdozbioru Gwiazdy Barana przedstawiały w starożytnych kulturach odrodzenie, bo łączyły się z wiosenną równonocą. Później zaczęły reprezentować słynnego barana ze Złotym Runem. Już Sumerowie widzieli w gwiazdach tego gwiazdozbioru obraz barana, a kolejne cywilizacje włączały go do własnych mitologii. Jego nazwa wywodzi się od mitologicznego skrzydlatego złotego barana Chrysomallosa. Hermes, posłaniec bogów, zobaczył, że dzieci króla Atamasa, bliźnięta Fryksos i Helle są źle traktowani przez ich macochę Ino, więc wysłał barana, by je uratować. Dzieci uczepiły się barana, i doleciały do Kolchidy u podnóża Kaukazu. Król Kolchidy Ajetes chętnie je przyjął i dał Fryksosowi swoją córkę za żonę. Baran został złożony w ofierze w świętym gaju, a jego runo zamieniło się w złoto i zostało powieszone na drzewie. Pilnował go smok, który nigdy nie zasypiał. W podzięce za ocalenie baran został ofiarowany Zeusowi i umieszczony wśród gwiazd. Złote runo zaś zostało podarowane królowi Kolchidy i stało się później celem wyprawy Argonautów, którzy płynęli na okręcie Argo (patrz też: Kil, Rufa i Żagiel) dowodzeni przez Jazona. Inna wersja mówi, że siostra Fryksosa szybująca wraz z nim nie zachowała ostrożności i w okolicach cieśniny oddzielającej Europę od Azji wpadła do morza. Od tej pory dla Greków cieśnina nosiła nazwę Hellespontu; obecnie znana pod nazwą Dardaneli. Gwiazdy w gwiazdozbiorze Barana W XVII wieku holenderski astronom Petrus Plancius zabrał trochę gwiazd z Barana i stworzył nową konstelację, znaną jako Pszczoła (Apis). Przeszła ona kilka transformacji, była muchą, osą i lilijką, aż w XX wieku astronomowie oddali te gwiazdy Baranowi. Układ najjaśniejszych gwiazd w Baranie tworzy charakterystyczny łuk, na który składają się: Hamal (α Ari, arab. owca) o jasności 2,01, Sheratan (β Ari) o jasności 2,64m oraz Mesarthim (γ Ari) o jasności 3,88m. Wokół najjaśniejszej gwiazdy Hamal, czerwonego olbrzyma, krąży odkryta w 2011 roku egzoplaneta wielkości Jowisza. Pokazowym obiektem konstelacji jest Gamma Arietis, znana także jako Mesarthim, która była też nazywana pierwszą gwiazdą w Baranie. Jest to gwiazda podwójna, położona w odległości 204 lat świetlnych od Słońca, z niemal idealnie dopasowanymi gwiazdami typu spektralnego A i B, które – co dziwne – wydają się bladożółte. Już przez 10-centymetrowy teleskop są dobrze widoczne. Inne jaśniejsze gwiazdy Epsilon Arietis – to układ podwójny, oddalony od Słońca o 290 lat świetlnych, którego składniki można rozdzielić za pomocą teleskopu o aperturze 100 mm lub większej i dużym powiększeniu. Widać wówczas parę blisko siebie położonych gwiazd. Lambda Arietis – leżąca w odległości 133 lat świetlnych biała gwiazda mająca żółtego towarzysza, którego można zobaczyć za pomocą małego teleskopu, a nawet przez dobrą lornetkę. Bharani (41 Ari) – 3,61m Botein (δ Ari) – 4,35m R Arietis – miryda U Arietis – miryda Pi Arietis – gwiazda potrójna znajdująca się w odległości 600 lat świetlnych. Obiekty niegwiazdowe W Baranie znajduje się olbrzymia galaktyka spiralna NGC 772 bez poprzeczki o jasności około 10m. Leży w pobliżu Mesarthim (γ Ari). W 20-centymetrowym teleskopie ma jedno nadzwyczaj duże ramię, blade owalne halo i małe, dużo jaśniejsze jądro. W 2003 odkryto w niej w ciągu trzech tygodni dwie supernowe. NGC 691 jest z trudem dostrzegalna za pomocą 15-centymetrowego teleskopu, ale już 20-centymetrowy pokaże małe blade halo okrągłego kształtu z niewiele jaśniejszym obszarem w środku. Rój meteorów Z gwiazdozbiorem związany jest dzienny rój meteorów zwanych Arietydami. Jest aktywny od końca maja do początku lipca z maksimum w pierwszym tygodniu czerwca. Ciałem macierzystym roju jest prawdopodobnie planetoida Ikar. Zobacz też lista gwiazd w gwiazdozbiorze Barana lista najjaśniejszych gwiazd w poszczególnych gwiazdozbiorach punkt Barana Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Gwiazdozbiór Barana w serwisie Constellation Guide
731	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bruksela	Bruksela	Bruksela (, , ) – stolica Belgii, miasto położone w środkowej części kraju nad rzeką Zenne. Aglomeracja brukselska (w sensie geograficznym) prócz obszaru Regionu Stołecznego Brukseli obejmuje także pewną liczbę gmin flamandzkich. Bruksela jest siedzibą króla i parlamentu belgijskiego, a ponadto jest siedzibą instytucji Unii Europejskiej, NATO i Euroatomu. Ważny ośrodek handlowy, bankowo-finansowy i kulturalno-naukowy kraju. Siedziba dwóch królewskich akademii umiejętności (walońskiej i flamandzkiej), Królewskiej Akademii Sztuki (zał. 1711), Biblioteki Królewskiej (zał. 1837); dwóch uniwersytetów ( i ), konserwatorium i instytutów naukowo-badawczych, teatrów, 30 muzeów. Historia Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z 966, wtedy była to osada obronna. Później Bruksela była stolicą krainy historycznej Brabancji. Od XIII w. miasto rozwijało się jako znaczący i prężny ośrodek tkactwa oraz ważny przystanek na szlaku handlowym z Brugii do Kolonii. Powstało wówczas dzisiejsze centrum miasta z rynkiem (Grand Place). W 1695 miasto poważnie ucierpiało w wyniku najazdu króla Francji, Ludwika XIV. Austriacki minister pełnomocny w 1769 założył w Brukseli Towarzystwo Literackie (Literarische Gesellschaft), które było zaczątkiem przyszłej Belgijskiej Akademii Nauk.W 1830 Bruksela została stolicą niepodległej Belgii. Rok później król Leopold I nakazał wyburzenie murów obronnych i rozbudowę miasta. Rozwój ten kontynuował jego następca, Leopold II. W latach 60. XIX w. burmistrz Jules Anspach zapoczątkował wielką „sanację” i przebudowę miasta. Dokonano wyburzeń zabudowy wzdłuż rzeki Zenne, jej kanalizacji; przebito (na wzór „bulwarów” Haussmanna) szeroką ulicę między dworcami Midi i Nord, zbudowano Giełdę, stworzono nową dzielnicę wokół Notre-Dame-aux-Neiges, przedłużono avenue Louise, rue de la Régence i rue Belliard, stworzono Parc du Cinquantenaire. Stworzono nowy system dystrybucji wody i gazu. Starania drugiego kolejnego burmistrza, Karela Bulsa, pozwoliły jednak na ocalenie znacznej części historycznych zabudowań. W czasie II wojny światowej Bruksela ucierpiała w wyniku bombardowań z lat 1940 oraz 1943-1944. Po wojnie miasto stało się centrum zjednoczonej Europy; od 1958 mieści się tutaj siedziba EWG, późniejszej Wspólnoty Europejskiej. W 1967 została tu również przeniesiona z Paryża kwatera główna NATO. Do XIX wieku Bruksela była miastem, w którym dominującą rolę odgrywały dialekty języka flamandzkiego. Po uzyskaniu przez Belgię niepodległości, językiem urzędowym był język francuski, a napływ urzędników oraz klasy wyższej do nowej stolicy spowodował stopniową frankofonizację Brukseli. Dziś w Brukseli obowiązują dwa języki urzędowe: język francuski i język niderlandzki, jednak ludność stolicy posługuje się głównie językiem francuskim. Flamandzki jest używany tylko przez kilka procent populacji. W wyniku masowej imigracji po II wojnie światowej w stolicy Belgii mieszka również wiele osób posługujących się m.in. językami arabskim i tureckim oraz duża liczba pracowników instytucji międzynarodowych, tj. Unii Europejskiej, którzy używają na co dzień języka angielskiego. W 2000 roku Bruksela została wybrana Europejską Stolicą Kultury. W marcu 2016 w Brukseli miały miejsce zamachy bombowe przeprowadzone przez terrorystów z tzw. Państwa Islamskiego, w których zginęły 34 osoby. Zabytki i turystyka Wielki Plac (Grand-Place) będący historycznym centrum miasta z kamienicami z XVIII w. Ratusz (Hôtel de Ville) w stylu gotyckim ukończony w 1459 Dom Króla (Maison du Roi) z XIX w., w którym obecnie znajduje się Muzeum Miejskie (między innymi z ceramiką i wyrobami ze srebra) Pasaż św. Huberta (Galeries St-Hubert) z 1847 ze sklepami, galeriami, kafejkami i restauracjami. 8 kwietnia 2008 zgłoszony na listę światowego dziedzictwa UNESCO Pałac Królewski z XIX w. Pałac Narodów (Palais de la Nation) – siedziba parlamentu Park Brukselski z XVIII w. Katedra św. Michała i św. Guduli () z XIII-XVI w., słynie z witraży Kościół Notre-Dame du Sablon, zbudowany w stylu gotyku brabanckiego; znajduje się na placu Grand Sablon Czarna Wieża (Tour Noire), którą jest pozostałością średniowiecznych fortyfikacji miejskich Porte de Hal, średniowieczna brama miejska Manneken Pis, jeden z symboli miasta, czyli figurka siusiającego chłopca z 1619. Żeńskim odpowiednikiem chłopca jest Jeanneke Pis, figurka z 1987 Hotel Ravenstein z XV w. w stylu burgundzkim Parc du Cinquantenaire z 1880 z łukiem triumfalnym, Królewskim Muzeum Sił Zbrojnych i Historii Militarnej, Muzeum Sztuki i Historii oraz Muzeum Motoryzacji Muzeum Instrumentów Muzycznych w budynku z 1899 w stylu secesyjnym Kościół św. Jana Baptysty zakonu beginek z 1676 w stylu baroku flamandzkiego Kamienice architekta Victora Horty w stylu secesyjnym Kościół Świętych Jana i Etienne aux Minimes (Église Saints-Jean-et-Étienne-aux-Minimes) Kościół św. Jana Chrzciciela (Église Saint-Jean-Baptiste-au-Béguinage) z 1657 W Brukseli znajdują się liczne przykłady architektury secesyjnej. Muzea Królewskie Muzea Sztuk Pięknych, Musée Royale d’Art Ancien – Królewskie Muzeum Sztuki Dawnej, wystawia prace mistrzów malarstwa europejskiego: Cranacha Starszego, Bruegla, Rubensa, van Dycka, Boscha. Musée d’Art Moderne – Muzeum Sztuki Nowoczesnej, ma w swych zbiorach malarstwo XIX- i XX-wieczne (np. Gauguina, Matisse’a, Degasa i Dalego). The Royal Museums of Fine Arts of Belgium – największa kolekcja dzieł René Magritte’a, Pałac Sztuk Pięknych (Paleis voor Schone Kunsten – Palais de Beaux-Arts), Muzeum Filmu, Dom Historii Europejskiej, Parlamentarium, Muzeum Instrumentów Muzycznych (MiM), Królewskie Muzeum Armii, Królewskie Muzea Sztuki i Historii, Belgijskie Centrum Komiksu (Centre belge de la bande dessinée – Belgisch Centrum voor het Beeldverhaal), Muzeum Zabawek, Muzeum Browarnictwa, Les Musées Bellevue, Muzeum Kakao i Czekolady. Atomium Zbudowany z okazji Expo 1958, 103-metrowej wysokości model kryształu żelaza (powiększonego 150 miliardów razy). Składa się z 9 stalowych sfer o średnicy 18 m i łączących je 20 korytarzy, każdy o długości ok. 40 m. Na szczyt budowli można wjechać windą. Z okien najwyższej sfery widać panoramę Brukseli, a także Mini Europę – kompozycję miniaturowych obiektów z niektórych miast w Europie, która znajduje się w pobliskim Bruparku. W innych znajdują się wystawy dotyczące mody, mebli i stylu życia lat 50. ubiegłego stulecia. Konstruktorem budowli jest André Waterkeyn. Znajduje się ona w Laeken, będącym częścią miasta. Dzielnica Europejska „Dzielnica Europejska” jest nieformalnym obszarem odpowiadającym w przybliżeniu głównemu wschodniemu obszarowi część dzielnicy Léopold, w dzielnicy Luksemburg i dzielnicy Schuman. Parlament Europejski jest zlokalizowany w pobliżu Place du Luxembourg, przy Espace Léopold. Komisja Europejska, mieszcząca się w tzw. budynku „Berlaymont”, zlokalizowana jest w dzielnicy Schuman, niedaleko ronda o tej samej nazwie i parku Cinquantenaire. Znajduje się tu także Rada Europejska i Pałac Résidence. Ta „dzielnica” obsługiwana jest przez dwie stacje, Bruksela-Schuman i Bruksela-Luksemburg, która znajduje się pod ziemią i dawniej nazywała się Quartier Léopold. Przecinają ją także dwie linie brukselskiego metra, linia 1 i linia 5. Gospodarka Duży ośrodek przemysłowy; m.in. włókiennictwa (wyrób koronek), montażu samochodów (Citroën, Renault, Audi), piwowarstwa, hutnictwa metali nieżelaznych, elektroniki. Wielki ośrodek finansowo-handlowy (giełda, banki międzynarodowe). Transport Węzeł kolejowy i drogowy oraz port śródlądowy, połączony kanałem z Antwerpią, cztery linie metra oraz dwie linie premetra (podziemny tramwaj). Na podstawie zbieranych od 2006 danych producent urządzeń nawigacyjnych, firma TomTom w 2010 opublikowała informację, że wśród 59 miast Europy Bruksela posiada największy udział głównych dróg (37,7%), na których prędkość poruszania bywa mniejsza niż 70% ograniczenia prędkości. Sport Na terenie miasta znajduje się Stadion Króla Baudouina I, wybudowany na miejscu wcześniejszego stadionu Heysel, na którym doszło do znanych zamieszek w 1985. W latach 2011–2013 rozgrywany był na kortach Royal Primerose Tennis Club kobiecy turniej tenisowy Brussels Open. Język Miasto Bruksela wraz z całym regionem stołecznym posiada oficjalnie status obszaru dwujęzycznego, gdzie działają dwie wspólnoty językowe: flamandzka i francuska. Równoprawne języki urzędowe to francuski, którym posługuje się większość ludności (85-90%) oraz niderlandzki (10-15% ludności). Zasada dwujęzyczności jest ściśle przestrzegana m.in. w odniesieniu do nazw ulic, znaków drogowych, wszelkich oficjalnych obwieszczeń itp. Każda z grup językowych posiada odrębne szkoły, uczelnie, biblioteki, teatry. Ludzie związani z Brukselą Miasta partnerskie Zobacz też Instytut Polski w Brukseli Hogeschool-Universiteit Brussel Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Strona internetowa miasta Strona internetowa miasta Stolice państw w Europie Miasta w Belgii Gminy w Regionie Stołecznym Brukseli
733	https://pl.wikipedia.org/wiki/Biopolimery	Biopolimery	Biopolimery – polimery występujące naturalnie w organizmach żywych, które są przez nie produkowane. Znaczna część związków organicznych występujących w tych organizmach to właśnie biopolimery. Wchodzą w skład komórek, są też budulcem w obszarach międzykomórkowych. Szczególnie ważną rolę pełnią biopolimery mające wiele grup funkcyjnych. Trzy najważniejsze grupy biopolimerów to: polisacharydy – celuloza, skrobia, pektyna, chityna, glikogen, inulina i inne polinukleotydy – DNA i RNA polipeptydy i białka (w tym białka enzymatyczne). Biopolimerami nienależącymi do powyższych grup są na przykład lignina, kauczuk naturalny, melaniny. Polimerami o kontrolowanej sekwencji są niektóre biopolimery, np. białka o zdefiniowanej sekwencji aminokwasów lub kwasy nukleinowe o zdefiniowanej sekwencji nukleotydów, a także ich syntetyczne analogi, np. oligonukleotydy. Zobacz też polimery modyfikowane polimery biodegradowalne Przypisy Bibliografia Małgorzata Wiśniewska (red.): Encyklopedia dla wszystkich. Chemia. Wydawnictwo Naukowe i Techniczne Warszawa, s. 53
735	https://pl.wikipedia.org/wiki/Biotyna	Biotyna	Biotyna ( – życie), witamina H, witamina B7 – heterocykliczny organiczny związek chemiczny z grupy witamin B. Zawiera układ skondensowanych pierścieni – imidazolidynowego oraz tiolanowego z łańcuchem alkilowym zakończonym grupą karboksylową. Występuje w organizmach zwierzęcych (głównie w wątrobie i żółtku), roślinnych, a także w drożdżach. Stanowi koenzym kilku różnych enzymów. Jest niezbędnym składnikiem m.in. karboksylaz biotynozależnych, które uczestniczą w przenoszeniu grupy karboksylowej (–COO−) z anionu wodorowęglanu na różne związki organiczne, zależnie od rodzaju karboksylazy. Antywitaminami biotyny są: destiobiotyna, dehydrobiotyna, homobiotyna i norbiotyna. Rośliny i niektóre mikroorganizmy mają zdolność biosyntezy biotyny z kwasu pimelinowego (HOOC(CH2)5COOH) w kilku etapach przy udziale następujących enzymów: CoA-ligaza 6-karboksyheksanianu, syntaza 8-amino-7-ketopelargonianu, aminotransferaza 8-amino-7-ketopelargonianowa, syntaza detiobiotyny, syntaza biotyny. Rola w organizmie Mechanizm biochemiczny działania biotyny jako koenzymu Skutki niedoboru Objawami niedoboru biotyny są zmiany skórne – wysypki, stany zapalne (głównie jelit), a także wypadanie włosów i podwyższony poziom cholesterolu. Ze względu na to, że biotyna może być syntetyzowana przez mikrobiom jelitowy, do jej niedoboru dochodzi bardzo rzadko, zwykle pod wpływem innych czynników niż niedobór pokarmowy (np. antybiotykoterapii szerokospektralnej). Przypisy ATC-A11 Imidazolidyny Tiolany Kwasy karboksylowe Koenzymy Witaminy Związki policykliczne
741	https://pl.wikipedia.org/wiki/Burrhus%20Frederic%20Skinner	Burrhus Frederic Skinner	Burrhus Frederic Skinner (ur. 20 marca 1904 w Susquehanna, zm. 18 sierpnia 1990 w Cambridge) – amerykański psycholog, jeden z twórców i najważniejszych przedstawicieli behawioryzmu, rozwijał teorię warunkowania instrumentalnego. Stworzył paradygmat badawczy znany jako eksperymentalna analiza zachowania. Życiorys Studia dyplomowe odbywał w Hamilton College, jako specjalizację wybrał anglistykę. Chciał zostać pisarzem. Po powrocie do domu i niepowodzeniach pisarskich zrezygnował z wcześniej obranego kierunku. Wstąpił wtedy na Harvard University, gdzie zajmował się psychologią. Na uniwersytecie miał możliwość spotkania wielu wpływowych w psychologii ludzi, jak m.in. E.G. Boring, Carroll Pratt, Henry A. Murray, za żadnym z nich jednak nie podążył. Bardzo ważne z kolei były dla niego kontakty z Fredem Kellerem oraz wybitnym biologiem eksperymentalnym W.J. Crozierem. W 1931 roku Skinner uzyskał tytuł doktora filozofii. Zaczął wtedy trwającą 5 lat pracę w laboratorium Croziera. Uzyskał tytuł „Młodszego Członka Kolegium” (Junior Fellow). W 1936 roku objął stanowisko akademickie na Uniwersytecie Minnesota. Przebywał tam 9 lat, swoją pracą naukową zapewniając sobie miejsce wśród największych psychologów XX wieku. W międzyczasie napisał powieść Walden two. Następnie przez krótki okres przebywał na Uniwersytecie Indiana, po czym na stałe powrócił do Harvardu. W tym czasie Skinner otrzymał wiele wyróżnień i nagród, m.in. specjalną nagrodę naukową Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (Distinguished Scientific Award), został członkiem Narodowej Akademii Nauk, pełnił funkcję wykładowcy w katedrze Williama Jamesa na Uniwersytecie Harvarda. Jest on jednym z trzech przedstawicieli nauk behawioralnych, którzy zostali wyróżnieni Prezydenckim Medalem Nauki (President’s Medal of Science). Poglądy Był zafascynowany fizyką. Nie negował istnienia stanów mentalnych; uważał jednak, że badanie ich nie jest epistemicznie użyteczne. Zdaniem Skinnera przyczyn ludzkiego zachowania nie należy szukać w osobowości człowieka, lecz w środowisku zewnętrznym. Przekonanie to oparte było na przesłance mówiącej, iż nie sposób badać treści umysłu w sposób obiektywny, zgodny ze standardami metodologii naukowych. Warunek obiektywizmu może być spełniony w przypadku, gdy przedmiotem naszych badań będzie nie treść osobowości, lecz zachowanie. Zgodnie z klasyczną definicją, psychologia jest dyscypliną naukową badającą psychikę i zachowanie. Skinner postulował zredukowanie definicji psychologii jedynie do badań nad zachowaniem, odrzucając jednocześnie wszystkie nurty psychologiczne, uznające za zasadne badania nad osobowością. Uważał, że zachowania zwierząt (również człowieka) są efektem ich warunkowania (w środowisku życia lub w warunkach laboratoryjnych; zob. eksperymentalna analiza zachowania, psychologia eksperymentalna, warunkowanie instrumentalne, klatka Skinnera). Stwierdził, że ludzka wolna wola nie istnieje – człowiek może być uważany za „operatora”, realizującego program przekazany mu w procesie warunkowania. Konsekwencją tych założeń było stwierdzenie, że dobre społeczeństwo (dobre stosunki społeczne, silne więzi społeczne) jest oparte na różnego rodzaju nagrodach (wzmocnienie pozytywne), a nie karach. Najskuteczniejsze jego zdaniem okazało się nagradzanie w zmiennych proporcjach i w zmiennych odstępach czasowych. Za pomocą warunkowania instrumentalnego pragnął stworzyć idealne społeczeństwo. Wybrane publikacje 1938: The behavior of organisms (polskie wyd. Zachowanie się organizmów, 1995) 1948: Walden two (powieść) 1953: Science and human behavior 1957: Verbal behavior 1961: Cumulative record (zbiór artykułów) 1968: The technology of teaching 1969: Contingencies of reinforcement 1971: Beyond freedom and dignity (polskie wyd. Poza wolnością i godnością, 1978) 1974: About behaviorism (polskie wyd. Behawioryzm, 2013) 1976: Particular of my life Zobacz też Klatka Skinnera Twin Oaks (Wirginia) Uwagi Przypisy Bibliografia Urodzeni w 1904 Zmarli w 1990 Amerykańscy psycholodzy Amerykańscy filozofowie nauki Filozofowie XX wieku Amerykańscy filozofowie umysłu Filozofowie i teoretycy społeczni Amerykańscy myśliciele polityczni Sceptycy naukowi Etolodzy Amerykańscy wynalazcy Behawioryzm Filozofia języka Członkowie National Academy of Sciences Absolwenci Uniwersytetu Harvarda Wykładowcy Uniwersytetu Harvarda Laureaci National Medal of Science
742	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20na%20Psim%20Polu	Bitwa na Psim Polu	Bitwa na Psim Polu – jedna z bitew wojny polsko-niemieckiej 1109 r., do której dojść mogło (o ile miała ona w ogóle miejsce) latem tego roku na terenach Psiego Pola (obecnie osiedla, a wcześniej dzielnicy Wrocławia), pomiędzy wojskami księcia polskiego Bolesława III Krzywoustego i króla niemieckiego Henryka V. Wincenty Kadłubek w swej relacji (a w ślad za nim niektórzy inni kronikarze) przedstawił ją jako walną bitwę i wielki sukces polskiego oręża. Kronika Galla Anonima Żyjący współcześnie z Krzywoustym i Henrykiem V Gall Anonim opisuje w swojej kronice najazd w 1109 roku na ziemie polskie niemieckiego króla i późniejszego cesarza Henryka V (1081–1125), który uderzył na grody Bytom Odrzański i Głogów, ale nie potrafił ich zdobyć. Po niepowodzeniu pod Głogowem, cesarz odmaszerował w kierunku Wrocławia, gdzie spotkały go jedynie jakieś bliżej nieokreślone niepowodzenia. Według słów Galla Anonima ...cesarz podstąpił pod miasto Wrocław, gdzie jednak nic więcej nie zyskał, jak trupy na miejsce żywych. Swoją relację Gall Anonim spisał zaledwie kilka lat po tych wydarzeniach. Relacja Wincentego Kadłubka Wincenty Kadłubek tworzący swoją kronikę na dworze księcia Kazimierza Sprawiedliwego (1138–1194), syna Bolesława Krzywoustego, opisał kilka dziesięcioleci później, że na Psim Polu Polacy zastosowali w bitwie pozorowany odwrót, po czym wciągnęli Niemców w zasadzkę i doprowadzili ich do klęski. Opis bitwy według Kadłubka (tłumaczenie z łaciny): Współczesne kontrowersje Istnieje także pogląd, powszechnie obecnie podzielany przez historyków, że bitwa na Psim Polu w ogóle nie odbyła się (albo że odbyła się tu jakaś mało znacząca potyczka, z której zwycięsko wyszły oddziały Krzywoustego). Twierdzą oni, że ukształtowana na wincentyńskiej relacji tradycja, powtarzana w następnych wiekach trafiała w świadomości Polaków na podatny grunt zwłaszcza w obliczu powtarzających się konfliktów polsko-niemieckich. Także po II wojnie światowej, konfrontacyjna wobec Niemiec polityka Polski Ludowej kultywowała liczne przekłamania z historii obu narodów, w tym również rzekomą bitwę na Psim Polu. Dopiero w latach 70. XX wieku rozpoczęto żmudne prace weryfikujące narosłe po obu stronach nieścisłości historii stosunków wzajemnych. Historyków, którzy podważają prawdziwość relacji o bitwie na Psim Polu zainteresowało, że Gall Anonim, nadworny kronikarz Bolesława Krzywoustego, pisząc swoją kronikę zaledwie kilka lat po bitwie nie odnotował obszernie walnego zwycięstwa Krzywoustego nad ówczesną potęgą europejską jaką było Święte Cesarstwo Rzymskie. Bitwy tej nie odnotowano w żadnej innej kronice lub dokumencie polskim lub niemieckim z tej epoki, a pierwszy zapis o niej, który dotrwał do naszych czasów pojawił się dopiero wraz z kroniką Wincentego Kadłubka spisaną prawie 100 lat po bitwie. Niemieccy średniowieczni kronikarze nie mieli większych oporów, aby opisywać bitwy przegrane przez ich rodaków, choć tak jak większość kronikarzy z tego okresu koloryzowali relacje z tych zajść, opisując „podstępność” i „ogromną przewagę liczebną” przeciwników. Dowodem na to, że bitwa odbyła się, miałby być fakt, że znajdująca się na jej polu osada nosiła nazwę Campus Caninus, a w języku niemieckim Hundsfeld, co w obu przypadkach oznacza właśnie Psie Pole i zgodne byłoby z relacją Kadłubka. Istnieje jednak pogląd, przytoczony przez profesora Stanisława Trawkowskiego, że nazwa Psie Pole nic z wałęsającymi się po pobojowisku sforami psów nie ma wspólnego, tylko odnosi się do terenu przeznaczonego dla książęcej psiarni. Inni twierdzą natomiast, że polska nazwa Psie Pole jako wcześniejsza ma charakter pierwotny i miałaby oznaczać tyle, co pole „liche”, „słabe” – a to z racji podmokłego jego charakteru i corocznych powodzi na tym terenie. W kulturze współczesności Wydarzeniom tym Karol Bunsch poświęcił powstałą w 1953 powieść Psie Pole, w przedstawieniu bitwy opierając się zasadniczo na relacji Wincentego Kadłubka. Nazwa Psie Pole przetrwała dotychczas (do 1945 w formie niemieckiej: Hundsfeld) i nosi ją jedno z osiedli Wrocławia, a także jedna z pięciu dużych dzielnic miasta. W Wałbrzychu jedna z ulic nosi nazwę Psie Pole. Uwagi Przypisy Bibliografia Władysław Zieliński: Śląsk, 1887. K. Nowiński: Śladami polskich bitew, 2004. Spotkania z Zabytkami nr 2, 2005, s. 24-25. Rościsław Żerelik: Historia Śląska (red. M.Czapliński), Wrocław 2002, s. 43 (...wyprawa Henryka V zakończyła się jego porażkami pod Głogowem i Wrocławiem.). relacje H. Zielińskiego z prac Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej, 1972–1980. Bitwy w historii Niemiec Średniowieczne bitwy w historii Polski Bitwa na Psim Polu Bitwa na Psim Polu Bitwa na Psim Polu Bitwa na Psim Polu
743	https://pl.wikipedia.org/wiki/Bromowod%C3%B3r	Bromowodór	Bromowodór – nieorganiczny związek chemiczny, połączenie bromu i wodoru, bezbarwny gaz, mocno dymiący w powietrzu. Jest analogiem chlorowodoru. Ma właściwości redukujące. Otrzymywanie Skala przemysłowa Bromowodór (a także kwas bromowodorowy) jest wytwarzany w znacznie mniejszych ilościach niż chlorowodór (oraz kwas chlorowodorowy). W podstawowej metodzie przemysłowej wodór i brom są używane do bezpośredniej syntezy HBr w temperaturze 200–400 °C. Reakcja ta jest na ogół katalizowana na platynie lub azbeście. Skala laboratoryjna HBr może być syntetyzowany na wiele sposobów w laboratoryjnej skali. Na przykład można go otrzymać przez destylację roztworu bromku sodu lub potasu z kwasem fosforowym lub rozcieńczonym kwasem siarkowym: W reakcji powyższej stężony kwas siarkowy jest nieefektywny, gdyż powstający HBr będzie utleniany do gazowego bromu: Kwas bromowodorowy może być przygotowany także na kilka sposobów, włączając reakcję bromu zarówno z fosforem i wodą, jak i z siarka i wodą: Alternatywnie, może być także przygotowany przez bromowanie tetraliny: Można również dokonać redukcji bromu kwasem fosfonowym: Przygotowany w ten sposób bromowodór może być zanieczyszczony bromem, , który można usunąć przepuszczając gaz przez wiórki miedziane lub przez fenol. Właściwości Bromowodór łatwo rozpuszcza się w wodzie tworząc kwas bromowodorowy, który służy do otrzymywania soli – bromków. Jest również używany w syntezie organicznej. Zastosowanie Bromowodór jest wykorzystywany w wielu syntezach chemicznych. Na przykład jest używany w produkcji bromków alkilowych z alkoholi: HBr ulega reakcji addycji do alkenów dając bromoalkany – ważną grupę związków bromoorganicznych: HBr ulega także reakcji addycji do alkinów co daje w efekcie bromoalkeny: Addycja HBr do haloalkenów tworzy dihaloalkany. Reakcje tego typu zachodzą zgodnie z regułą Markownikowa: Ponadto bromowodór katalizuje wiele reakcji organicznych. Uwagi Przypisy Fluorowcowodory Związki bromu
744	https://pl.wikipedia.org/wiki/Benzyna	Benzyna	Benzyna (od → nazwa żywicy jednego z drzew egzotycznych) – mieszanina ciekłych węglowodorów, jeden z głównych rodzajów paliwa stosowanego do napędu samochodów, samolotów i niektórych innych urządzeń posiadających silnik spalinowy. Stosowana także jako rozpuszczalnik. Skład To paliwo ciekłe produkuje się m.in. poprzez rektyfikację ropy naftowej. Składa się głównie z węglowodorów o liczbie atomów węgla od 5 do 12, a łączna liczba związków chemicznych w niej zawartych przekracza 150. Składy benzyn mogą różnić się znacząco, w zależności od pochodzenia wyjściowej ropy naftowej, procesu rektyfikacji i wymaganych właściwości produktu. Typowy skład benzyny silnikowej (w % objętościowych): węglowodory nasycone: alkany rozgałęzione (izoalkany): 25–40% alkany proste (n-alkany): 4–8% cykloalkany: 3–7% węglowodory nienasycone: alkeny: 2–5% cykloalkeny: 1–4% węglowodory aromatyczne: 20–50% (w tym 0,5–2,5% benzenu) Zastosowanie Benzyna silnikowa Benzyna dostarcza energii silnikowi poprzez spalanie się, czyli reakcję chemiczną z tlenem pochodzącym z atmosfery. Ze względu na to, że benzyna jest w silnikach spalana w bardzo krótkich cyklach, proces ten musi przebiegać maksymalnie szybko i równomiernie w całej objętości cylindrów silnika. Osiąga się to poprzez mieszanie benzyny z powietrzem, tworząc tzw. mieszaninę paliwowo-powietrzną, czyli zawiesinę (mgłę) bardzo drobnych kropelek benzyny w powietrzu. Bardzo istotny wpływ na przebieg tego spalania ma też skład chemiczny benzyny. Głównymi parametrami określającymi właściwości benzyny jako paliwa jest liczba oktanowa oraz wartość opałowa. W celu poprawy właściwości benzyny jako paliwa, do silników dodaje się niewielkie ilości (poniżej 1%) wybranych związków chemicznych, nazywanych środkami przeciwstukowymi. Od lat 30 XX w. najczęściej dodawanym w tym celu związkiem był tetraetyloołów, a utworzone w ten sposób paliwo to etylina. Jej spalanie powoduje emisję do środowiska trującego, bardzo drobnego pyłu ołowiu. W związku z tym, w połowie lat 80 XX w. opracowano nowe rodzaje benzyn – benzyny bezołowiowe. Dodaje się do nich węglowodory aromatyczne, etery z grupami aromatycznymi oraz MMT. Dodatki podwyższają liczbę oktanową, ale takie paliwo nie spala się całkowicie (powstają obok dwutlenku węgla, niedopalone sadza i tlenek węgla) w komorze silnika spalinowego i dlatego muszą być dopalane na platynowych reaktorach katalitycznych (zwanych popularnie katalizatorami) umieszczanych w układzie wydechowym samochodów. W 2021 r. Algieria, jako ostatnie państwo na świecie, zakończyła sprzedaż benzyny z dodatkiem tetraetyloołowiu. Rozpuszczalnik Benzynę stosuje się jako rozpuszczalnik, występuje handlowo w dwóch rodzajach: benzyna ekstrakcyjna – benzyna lekka (zawierająca węglowodory o liczbie atomów węgla od 5 do 7), którą odrzuca się w procesie otrzymywania benzyny paliwowej, ze względu na zbyt niską temperaturę wrzenia. Oczyszcza się ją przez płukanie (ekstrakcję) z wodą i stąd pochodzi jej nazwa. benzyna lakowa – benzyna ciężka (zawierająca węglowodory o liczbie atomów węgla od 10 do 15–16), którą odrzuca się w procesie otrzymywania benzyny paliwowej ze względu na zbyt wysoką temperaturę wrzenia. Nazwa ta pochodzi od tego, że jest stosowana jako rozcieńczalnik do lakierów (także farb i innych wyrobów ftalowych i olejnych, bitumicznych oraz pokostów); nazwa niezwiązana z produkcją laku do pieczęci. Właściwości Właściwości fizyczne benzyny różnią się w zależności od składu i zawierają się w przedziałach: temperatura wrzenia: 35–230 °C ciepło parowania: 315–350 kJ/kg ciepło spalania: ok. 42 MJ/kg (10 kcal/g) gęstość: 0,67–0,8 g/cm³ (ok. 0,67 g/cm³ – benzyna lekka, ok. 0,78 g/cm³ – benzyna ciężka) wartość opałowa: 42,6-44 MJ/kg w stanie ciekłym, 3,70 MJ/m³ w przypadku mieszanki stechiometrycznej stała stechiometryczna paliwa: 14,9 kgpowietrza/kgpaliwa zawartość ołowiu: maksymalnie 5 mg/l zawartość siarki: maksymalnie 50 mg/kg indeks lotności (VLI): maksymalnie 1150 Zobacz też benzyna syntetyczna LPG Przypisy Bibliografia Materiały ropopochodne Mieszaniny węglowodorów Paliwa Rozpuszczalniki
748	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chirurgia	Chirurgia	Chirurgia (z grec. cheir − ręka, ergon – czyn, działanie, cheirurgia – ręcznie wykonywana praca) – dziedzina medycyny zajmująca się leczeniem operacyjnym chorób i urazów. Osoba praktykująca chirurgię lub dziedzinę pochodną chirurgii nazywana jest chirurgiem. Jest ona nauką nadrzędną i zawiera wiele podspecjalności. Sama nazwa chirurgia jest zwykle identyfikowana ze specjalnością lekarską o nazwie chirurgia ogólna. Jest to kliniczna dziedzina medycyny. Oprócz chirurgii zabiegowej istnieje jednak szeroki zakres chirurgii zachowawczej. Nowoczesna chirurgia rozwinęła się pod koniec XIX w. po rozwinięciu podstaw dzisiejszej aseptyki i antyseptyki w zapobieganiu zakażeniom ran i krwi, a także anestezjologii oraz dzięki głębszemu zrozumieniu fizjologii i patofizjologii. Historia Epoka kamienia Zabiegi chirurgiczne, które przeżyli pacjenci, są udokumentowane od epoki kamienia. Ta sztuka nie ograniczała się tylko do Homo sapiens: znalezisko szkieletu samca neandertalczyka (Homo neanderthalensis) sprzed 50 000 lat w jaskini w Iraku dowodzi amputacji ręki. Przetrwane trepanacje są udokumentowane od 12 000 lat. Starożytność i średniowiecze W starożytności, zwłaszcza w starożytnym Egipcie, Starożytnej Grecji (wspomnianych już u Homera) i Rzymian, operacje przeprowadzano przy użyciu specjalnych (głównie metalowych) narzędzi. Niewiele wiadomo o sukcesach i uzdrowieniach. Zadania chirurgii zawsze obejmowały hemostazę w przypadku urazów i leczenie złamań kości, a także ropiejących ran i przewlekłych owrzodzeń. Konserwatywne metody leczenia chirurgicznego są również znane od starożytności. Około 1550 p.n.e. papirus Edwina Smitha (kopia starszego tekstu) z około 1000 p.n.e. opisywał nastawienie, a następnie unieruchomienie złamań żuchwy za pomocą szyn i bandaży. Starożytne dowody pism o treści chirurgicznej obejmują te z V w. p.n.e. Teksty o nastawieniu stawów i złamaniach kości w Corpus Hippocraticum. Pierwszym znanym z nazwiska opisującym zabiegi chirurgiczne był (Klaudios) Philoxenos działający w II lub I w. p.n.e. w Egipcie. Jest on określany jako cheirurgos w pismach Galena, a Aulus Cornelius Celsus postrzegał go jako jednego z najważniejszych autorów specjalizujących się w chirurgii. Od średniowiecza do okresu wczesnonowożytnego chirurgię nazywano także medycyną ran. Od X w. chirurgicus lub chirurgus jest odróżniany od medicus). W 1163 Rada w Tours zabroniła wykształconym akademicko lekarzom, którzy często piastowali również urzędy urzędnicze, wykonywania zabiegów chirurgicznych, które uważano za ryzykowne i które w związku z tym były zarezerwowane dla chirurgów. Ważnym przedstawicielem średniowiecznej chirurgii orientalnej w był Abulcasis (936-1013), który wynalazł wiele nowych metod chirurgicznych. Jest autorem pierwszego, bogato ilustrowanego, podręcznika medycyny – Kitab at-tasrif (Al-Tasrif), w którym trzy księgi były poświęcone medycynie operacyjnej i zawierały opisy oraz ryciny ponad 200 narzędzi chirurgicznych. . W XII w. chirurg z Lombardii, Roger Frugardi, wykładał w Parma College. Spisane przez niego wykłady zostały opublikowane w 1170 przez Guido d'Arezzo. Wiedza chirurgiczna Rogera dotarła następnie na uniwersytety medyczne w Salerno i Montpellier, a oryginalny tekst Rogera („Rogerina”, później opublikowany jako tzw. „Rolandina” przez ucznia Rogera Rolanda von Parmy) był również podstawą działalności szkoleniowej chirurgii na innych wydziałach medycznych z Wezery przekazany Wilhelmowi Burgensisowi. W 1215 IV Sobór Laterański zabronił klerykom, często szkolonym medycznie w ramach medycyny monastycznej, wykonywania chirurgicznych lub „rzemieślniczych” czynności medycznych (Ecclesia abhorret a sangwinik, Inhonetum magistrum in medicina manu operari). Wkrótce potem Wydział Lekarski Paryża zakazał nauczania i praktyki chirurgii na wydziale. Współczesną chirurgię zapoczątkowali lekarze wojskowi, chirurdzy tacy jak Felix Würtz i włoscy anatomowie, tacy jak Girolamo Fabrizio (1537–1619). Od około XVI w. autopsje poszerzyły wiedzę z zakresu anatomii i stworzyły podstawy do rozwoju chirurgii. Antyseptyka Z powodu braku wiedzy o ryzyku infekcji instrumenty i ręce lekarza często nie były czyszczone. W tamtych czasach fartuchy były ciemne, więc trudniej było na nich dostrzec brud i krew i nie trzeba było ich często prać. Konsekwencją takich niehigienicznych zabiegów były infekcje ran, sepsa i śmierć. W połowie XIX w. Ignaz Semmelweis odkrył przyczynę gorączki połogowej, od 1847 nakazał ścisłe środki higieny i wniósł pierwszy istotny wkład w zmniejszenie liczby zgonów. Joseph Lister eksperymentował z kwasem karbolowym, mył nim ręce i narzędzia, spryskał nim pole operacyjne i od około 1865 podczas operacji wytworzył atmosferę ubogą w drobnoustroje. Przełom w chirurgii nastąpił wraz z odkryciem patogennych zarazków przez Louisa Pasteura i Roberta Kocha oraz późniejszym rozwojem aseptyki. Czyszczenie, dezynfekcja i sterylizacja narzędzi i materiałów medycznych oraz wprowadzenie sterylnych rękawic chirurgicznych wykonanych z gumy umożliwiły stworzenie dzisiejszych standardów. Anestezjologia Zgony z powodu bólu (wstrząsu) nie były rzadkością. 16 października 1846 William Morton zastosował znieczulenie eterem podczas operacji w Massachusetts General Hospital w Bostonie. Dziś „Ether Day of Boston” jest uważany za narodziny nowoczesnego znieczulenia, a tym samym jest jednym z warunków współczesnej chirurgii. 21 grudnia 1846 Robert Liston był pierwszym lekarzem w Europie, który zastosował nową procedurę znieczulenia przy amputacji nogi w Londynie. W 1847 James Young Simpson wprowadził chloroform do znieczulenia. Inicjatorem wprowadzenia znieczulenia eterowego w Polsce był Ludwik Bierkowski, zyskując tytuł „ojca anestezjologii polskiej”. Wprowadzenie znieczulenia ogólnego, postępowania odkażającego, a później jałowego, również techniczne rozwiązania spowodowane koniecznością oszczędzania krwi w czasie operacji to główne czynniki które w drugiej połowie XIX w. spowodowały rozwój chirurgii. Praca chirurga jest ciągłym wybieraniem mniejszego ryzyka. Niekiedy okazuje się, że mniejszym ryzykiem jest zaniechanie operacji, np. leczenie operacyjne małej przepukliny u pacjenta z ciężką niewydolnością oddechową stanowi większe ryzyko niż zaniechanie operacji. Część ogólna (wstęp do chirurgii) dotyczy ogólnych zasad gojenia ran, zakażeń, przetaczania krwi, żywienia, regulacji gospodarki elektrolitowej organizmu, postępowania przed- i pooperacyjnego, zasad doraźnej pomocy w stanach zagrożenia życia, ogólnych zasad techniki operacyjnej (niektórzy autorzy do części ogólnej chirurgii zaliczają zagadnienia związane z leczeniem przepuklin). Część szczegółowa obejmuje działy narządowe jak: chirurgia klatki piersiowej chirurgia naczyniowa chirurgia sercowo-naczyniowa chirurgia układu nerwowego urologia chirurgia szczękowo-twarzowa chirurgia stomatologiczna chirurgia podstawy czaszki chirurgia głowy i szyi oraz szczególne działy jak: chirurgia onkologiczna chirurgia urazowa ortopedia i chirurgia małoinwazyjna (endoskopowa), np. laparoskopia Do najmłodszych działów należy chirurgia przeszczepiania narządów (transplantologia). Całkowicie odrębny dział chirurgii stanowi chirurgia dziecięca. Dziecko może być operowane wyłącznie przez chirurga dziecięcego, na oddziale chirurgicznym dla dzieci, ponieważ nie jest ono miniaturą dorosłego. Leczenie dziecka przez chirurga dla dorosłych dopuszczalne jest jedynie w stanach zagrażających życiu. Przez długi czas chirurgia nie była uznawana za dziedzinę medycyny, a na uniwersytetach nie istniały specjalizacje chirurgiczne. Chirurdzy zdobywali wiedzę w cechach jako czeladnicy. Uznawano, że lekarze nie są od przecinania ani krojenia czegokolwiek (w tym ludzkiego ciała), i że tym zajmują się rzemieślnicy, a nie medycy. Dopiero w XIX w. chirurgia zaczęła być traktowana jako dział medycyny. Zobacz też narzędzia chirurgiczne syndrom Munchhausena leczenie chirurgiczne Przypisy Bibliografia "Zarys dziejów chirurgii polskiej" praca zbiorowa pod redakcją Wojciecha Noszczyka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989 Specjalności lekarskie ky:Хирургия
749	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemia%20organiczna	Chemia organiczna	Chemia organiczna – dziedzina chemii zajmująca się badaniem budowy, właściwości oraz reakcji związków chemicznych zawierających węgiel, a także opracowywaniem różnorodnych metod syntezy tych połączeń. Ponadto związki organiczne zawierać mogą atomy innych pierwiastków, takich jak wodór, tlen, azot, fosfor, krzem oraz siarka. Chemia organiczna i nieorganiczna Termin chemia organiczna oznaczał pierwotnie dział chemii zajmujący się systematyką oraz badaniem własności związków organicznych, które, jak wierzono, nie mogą być otrzymane na drodze syntezy laboratoryjnej, a jedynie przez żywe organizmy. Później okazało się jednak, że niemal wszystkie związki chemiczne produkowane przez organizmy żywe da się też sztucznie zsyntezować. Udało się następnie otrzymać wiele związków, które w naturze nie występują, ale których własności są zbliżone do tych produkowanych przez organizmy żywe. Ponadto samo życie zależy w znacznym stopniu od związków nieorganicznych. Bardzo wiele enzymów i innych białek takich jak hemoglobina wymaga do swojej aktywności obecności jonów metali przejściowych. Obecnie nauką, która zajmuje się badaniem związków chemicznych występujących w żywych organizmach oraz ich przemianami jest biochemia, która jest powiązana zarówno z chemią organiczną jak i wieloma dyscyplinami biologii. Z drugiej strony okazało się, że wszystkie związki organiczne zawierają węgiel czterowartościowy (pomijając dwutlenek węgla i cyjanki, będące zw. nieorganicznymi), stąd obecnie definicja chemii organicznej to chemia wszystkich tych związków węgla, którymi nie zajmowała się wcześniej tradycyjna chemia nieorganiczna. Z powodu ogromnej liczby możliwych do otrzymania związków zawierających złożony szkielet węglowy mogą one posiadać bardzo różnorodne właściwości oraz zastosowania. Przykładowo praktycznie wszystkie stosowane obecnie barwniki, tworzywa sztuczne oraz leki to związki organiczne. Historia chemii organicznej Na początku XIX wieku powszechnie uważano, że związki chemiczne występujące w żywych organizmach są zbyt złożone, by można było je otrzymać na drodze syntezy chemicznej wychodzącej od prostych związków nieorganicznych. Ponadto zgodnie z założeniami witalizmu wierzono, że wiele procesów zachodzących w żywych organizmach możliwych jest dzięki istnieniu "siły życiowej", a zatem niemożliwe jest ich przeprowadzenie poza organizmem. Znaczące przyspieszenie rozwoju tej dyscypliny miało miejsce w czasie, gdy uświadomiono sobie, że związki organiczne mogą zostać otrzymane na drodze syntezy laboratoryjnej bez posługiwania się "siłą życiową". W 1816 Michel Eugène Chevreul prowadził badania nad składem mydła i właściwościami występujących tam soli kwasów tłuszczowych. Po wydzieleniu i oczyszczeniu z produktów naturalnych różnych kwasów tłuszczowych oraz przereagowaniu ich z silnymi zasadami nieorganicznymi otrzymał mydło, co stanowiło dowód, że poprzez prowadzenie reakcji chemicznych na tłuszczach możliwe jest otrzymanie nowych złożonych substancji bez wykorzystania "siły życiowej". Natomiast w 1828 Friedrich Wöhler przeprowadził syntezę mocznika, będącego składnikiem moczu z wykorzystaniem cyjanianu amonu NH4OCN. Reakcja ta stanowiła punkt zwrotny w historii chemii organicznej i zapoczątkowała dalsze syntezy coraz bardziej skomplikowanych związków występujących w naturze. Kolejny znaczący przełom miał miejsce w 1856, gdy William Henry Perkin przypadkowo otrzymał barwnik organiczny, nazwany później purpurą Perkina. Z powodu dużego znaczenia praktycznego barwnik ten zapewnił Perkinowi bogactwo i wywołał znacznie większe zainteresowanie chemią organiczną. Podobny efekt wywołało odkrycie owadobójczych właściwości DDT, otrzymanego przez Othmera Zeidlera w 1874. Teoretyczne podstawy struktury związków organicznych zostały sformułowane niezależnie przez dwóch naukowców: Friedricha Augusta Kekulego oraz Archibalda Scotta Coupera w 1858. Badacze ci zasugerowali, że czterowiązalne atomy węgla zdolne są do formowania trójwymiarowej siatki (struktura diamentu) a dokładny wzór chemiczny danego związku może zostać wydedukowany na podstawie dokładnej analizy reakcji chemicznych, którym on podlega. Ponadto Kekule jest odkrywcą poprawnej struktury benzenu. Przed jego interpretacją, zakładającą istnienie aromatycznego pierścienia sześcioczłonowego istniało kilka innych proponowanych wzorów strukturalnych dla tego węglowodoru, z których każdy charakteryzował się poprawną stechiometrią. W drugiej połowie XIX wieku prowadzono wiele badań nad ropą naftową. Rozwój aparatury chemicznej pozwolił na przeprowadzenie destylacji frakcyjnej ropy i wyizolowanie podstawowych frakcji. Dokładniejsze badania nad każdą z frakcji doprowadziły do powstania przemysłu petrochemicznego i opracowania wielu nowych materiałów takich jak syntetyczna guma i tworzywa sztuczne. Większa dostępność prostych węglowodorów i innych związków organicznych otrzymywanych z ropy naftowej gwałtownie przyśpieszyło rozwój syntezy organicznej, co doprowadziło do powstania syntetycznych chemioterapeutyków. Jednym z pierwszych masowo produkowanych leków był kwas acetylosalicylowy. Salwarsan, będący zawierającym arsen związkiem stosowanym w leczeniu kiły, był z kolei pierwszym systematycznie udoskonalanym lekiem. Paul Ehrlich syntetyzował wiele związków arsenoorganicznych o podobnym szkielecie węglowym, poszukując substancji o największej efektywności i najmniejszej szkodliwości. Większość wcześnie odkrytych związków lub reakcji organicznych stanowiła dzieło przypadku, a nie zaplanowanych eksperymentów. Dopiero w XX wieku opracowanie nowych reakcji chemicznych pozwoliło na specyficzną syntezę wybranych związków organicznych, z których wiele cechowała się znacznie bardziej złożoną strukturą cząsteczek, niż wcześniej otrzymywane związki. Przeprowadzono również wiele syntez totalnych związków naturalnych takich jak penicylina, chlorofil czy kobalamina. Do otrzymania tych związków konieczne było wynalezienie wielu nowych reakcji chemicznych oraz metod pozwalających na syntezę określonych stereoizomerów. Ponadto synteza cząsteczek organicznych o dużej złożoności wymaga opracowania odpowiedniej strategii syntezy organicznej. Duże osiągnięcia na tym polu odniósł E.A. Corey. Jest on twórcą koncepcji retrosyntezy, która obecnie odgrywa podstawową rolę w projektowaniu syntez złożonych związków organicznych. Od drugiej połowy XX wieku prawdopodobnie najważniejszym zagadnieniem w chemii jest kontrola stereochemii reakcji. Aktywność biologiczna praktycznie wszystkich związków chemicznych jest zależna od obecności centrów stereogenicznych o odpowiedniej konfiguracji absolutnej. Dlatego kwestia stereoselektywnej syntezy jednego z wielu możliwych stereoizomerów ma decydujące znaczenie w syntezie związków czynnych biologicznie. Właściwości związków organicznych W przeważającej większości przypadków wiązania występujące w związkach organicznych są wiązaniami kowalencyjnymi. Ponieważ węgiel wykazuje zdolność do tworzenia stabilnych wiązań pomiędzy swoimi atomami (proces ten nazywany jest katenacją), możliwe jest powstawanie długich łańcuchów oraz pierścieni zbudowanych z atomów węgla. Ponadto możliwe jest formowanie się wiązań podwójnych oraz potrójnych, których obecność prowadzi do zwiększenia stopnia nienasycenia związku. W odróżnieniu od związków nieorganicznych znaczna część związków organicznych w temperaturach powyżej 300 °C ulega topnieniu, sublimacji lub rozkładowi. Obojętne związki organiczne wykazują z reguły niską rozpuszczalność w wodzie, a dużo lepiej rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych. Wyjątkami od tej reguły są związki organiczne o charakterze jonowym, takie jak sole kwasów karboksylowych, czwartorzędowe sole amoniowe lub aminokwasy oraz niektóre związki o małej masie molowej, takie jak kwas octowy czy formaldehyd Inne związki organiczne rozpuszczają się w rozpuszczalnikach organicznych, będących albo czystymi substancjami chemicznymi takimi jak metanol czy toluen lub ich mieszaninami. Rozpuszczalność danego związku w określonych rozpuszczalnikach zależy od występowania w cząsteczce tego związku różnych grup funkcyjnych, a także od budowy szkieletu węglowego. Badaniami procesów rozpuszczania się związków oraz zjawiskami zachodzącymi podczas tego procesu zajmuje się chemia fizyczna. Podobnie jak wiele związków nieorganicznych dużo substancji organicznych może formować kryształy. Zazwyczaj są to kryształy molekularne o znacznie niższej stabilności niż kryształy jonowe lub kryształy atomowe. Klasyfikacja związków organicznych Nomenklatura Dokonanie klasyfikacji nie jest możliwe bez posiadania pełnego opisu struktury związku. W przypadku prostych związków nieorganicznych charakterystyka związku może zostać dokonana przez podanie jego wzoru sumarycznego, zawierającego informacje o pierwiastkach występujących w związku oraz ich stechiometrii. Jednak zarówno nieorganiczne związki kompleksowe jak i substancje organiczne wymagają znajomości wzoru strukturalnego oddającego względne rozmieszczenie atomów w cząsteczce. W chemii organicznej zwykle dokonuje się tego przez podanie wzoru strukturalnego. Z powodu znacznego stopnia złożoności cząsteczek organicznych konieczne było opracowanie uniwersalnej konwencji zapisu wzorów cząsteczek. Obecnie panuje tendencja do przedstawiania szkieletów węglowych pod postacią kresek, symbolami oznacza się jedynie atomy inne niż węgla i wodoru oraz grupy funkcyjne. W systemie tym każdy koniec linii oznacza ponadto grupę metylową. Główną wadą systemu bazującego na strukturze są problemy ze słownym opisem tych wzorów. Dlatego też zaistniała potrzeba opracowania uniwersalnej nomenklatury, pozwalającej na nazwanie każdego hipotetycznego związku organicznego, niezależnie od stopnie skomplikowania jego cząsteczki. Historycznie pierwszym systemem nazewnictwa była Nomenklatura Genewska powstała po serii spotkań chemików organicznych w 1892 roku Ponieważ w pierwszej połowie XX wieku znacznie wzrosła różnorodność otrzymywanych substancji to uświadomiono sobie, że konieczna jest modyfikacja systemu nazewnictwa. Zadania tego podjęła się Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej IUPAC. Z powodu różnorodności związków organicznych (zwłaszcza produktów naturalnych) w ramach IUPAC powołano specjalną jednostkę nazwaną Międzynarodową Unią Biochemii i Biologii Molekularnej, IUBMB w celu zajęcia się tym problemem. W połowie XX wieku IUPAC zaczęła rekomendować bardziej uproszczone nazewnictwo. W 1951 cykliczna struktura benzenu została zaklasyfikowana jako cyklofan. Następne zalecenia rozszerzyły ten trend w kierunku innych złożonych systemów cyklicznych (także dla związków heterocyklicznych by nazywać takie połączenia fanami Węglowodory i grupy funkcyjne Klasyfikacja związków organicznych zaczyna się od węglowodorów ponieważ są one najprostszymi związkami organicznymi. Inne związki organiczne charakteryzują się obecnością przynajmniej jednej grupy funkcyjnej, które determinują właściwości fizykochemiczne związku organicznego. Klasa związków posiadająca daną grupę funkcyjną charakteryzuje się podobnymi właściwościami takimi jak: rozpuszczalność w wodzie i innych rozpuszczalnikach, kwasowość, reaktywność chemiczna, odporność na utlenianie itp. Niektóre pierwiastki stanowiące elementy grup funkcyjnych takie jak fluorowce, S czy O mogą same pełnić rolę grupy funkcyjnej ponieważ w znaczący sposób modyfikują właściwości związku, który je zawiera (w porównaniu do węglowodoru o analogicznym szkielecie węglowym) ponadto ich specyficzny efekt jest powtarzalny i umożliwia on zaklasyfikowanie związków posiadających taką grupę funkcyjną do określonej klasy. Związki alifatyczne W ogólności związek alifatyczny charakteryzuje się obecnością jedynie łańcuchów węglowych w swojej strukturze, a brakiem ugrupowań o charakterze pierścieni. Węglowodory alifatyczne są podzielone na trzy podstawowe grupy szeregów homologicznych, nawiązujące do stopnia nasycenia wiązań pomiędzy atomami węgla: alkany, nazywane także parafinami (jest to nazwa historyczna, obecnie rzadko stosowana), nie posiadają w swojej strukturze żadnych wiązań podwójnych ani potrójnych alkeny posiadają przynajmniej jedno wiązanie podwójne alkiny posiadają co najmniej jedno wiązanie potrójne Zarówno alkeny jak i alkiny mogą posiadać kilka wiązań wielokrotnych, ponadto w jednej cząsteczce węglowodoru mogą znajdować się zarówno wiązanie podwójne jak i potrójne. Związki posiadające grupy funkcyjne są klasyfikowane raczej w oparciu o występowanie w nich grup funkcyjnych, niż obecność wiązań wielokrotnych. Związki alicykliczne i aromatyczne Związki cykliczne dzielą się na związki acykliczne oraz związki aromatyczne, węglowodory aromatyczne nazywane są arenami i z uwagi na obecność zdelokalizowanej chmury elektronów π posiadają inne właściwości. Układ aromatyczny jest znacznie bardziej stabilny, niż wynikałoby to z obecności w nim określonej ilości wiązań podwójnych. Wiązania te są jednak ze sobą skoniungowane, co prowadzi do dodatkowej stabilizacji układu, czego miernikiem jest mniejsza obserwowalna entalpia spalania niż obliczona teoretycznie dla niearomatycznego cyklicznego polialkenu. Podobnie jak w przypadku związków alifatycznych, alicykliczne pierścienie węglowe mogą być nasycone lub nienasycone. Węglowodory alicykliczne posiadające jedynie pojedyncze wiązania C-C nazywane są cykloalkanami, których najprostszym przedstawicielem jest cyklopropan. Natomiast cykloalkeny i cykloalkiny posiadają odpowiednio wiązania podwójne i potrójne. Z powodów geometrycznych najbardziej stabilne są pierścienie zbudowane z sześciu atomów węgla (najmniejsze naprężenia dla wiązań w cząsteczce), układy złożone z pięciu atomów węgla także są stabilne. Pierścienie złożone z innej liczby atomów węgla są znacznie rzadziej spotykane. Węglowodory aromatyczne posiadają układ zdelokalizowanych wiązań podwójnych w obrębie pierścienia węglowego. Najprostszym związkiem aromatycznym jest benzen, którego sześcioczłonowy pierścień aromatyczny stanowi element wielu cząsteczek organicznych. Dla "klasycznych" związków cyklicznych kryterium aromatyczności jest występowanie 4n + 2 zdelokalizowanych elektronów π, gdzie n jest liczbą naturalną. Z kolei obecność 4n elektronów π prowadzi do wzrostu niestabilności struktury. Takie układy nazywane są antyaromatycznymi. Wprowadzenie heteroatomów do pierścienia węglowego prowadzi do znacznych zmian w jego własnościach. Związki posiadające tego rodzaju pierścienie nazywane są związkami heterocyklicznymi. Do prostych aromatycznych związków heterocyklicznych można zaliczyć piran, furan, tiofen oraz pirydynę natomiast piperydyna oraz tetrahydrofuran stanowią przykłady związków alicyklicznych. Najczęściej spotykanymi heteroatomami są azot, tlen oraz siarka, do rzadziej spotykanych można zaliczyć krzem oraz fosfor. Pierścienie węglowe mogą się łączyć ze sobą, prowadząc do powstania związków policyklicznych. Układy takie często spotykane są w organizmach żywych. Do istotnych związków policyklicznych o znaczeniu biologicznym można zaliczyć oparte na szkielecie purynowym zasady azotowe budujące nukleotydy oraz wiele terpenoidów. Pierścienie mogą też wiązać się ze sobą wspólnym atomem węgla, co prowadzi do formowania się spiranów. Polimery Z punktu widzenia chemii organicznej najważniejszą cechą atomów węgla jest zdolność do katenacji, czyli tworzenia połączeń pomiędzy atomami tego samego pierwiastka. Ponadto bardzo wiele związków organicznych może w odpowiednich warunkach łączyć się ze sobą, tworząc ogromne makromolekuły o prostym lub rozgałęzionym łańcuchu. Proces formowania się łańcucha polimeru nazywany jest polimeryzacją, natomiast mianem monomeru określana jest najmniejsza powtarzalna jednostka występująca w łańcuchu polimeru. Istnieją dwie główne klasy polimerów organicznych: plastiki, nazywane też polimerami przemysłowymi, oraz biopolimery, do których zaliczają się przede wszystkim białka, kwasy nukleinowe oraz polisacharydy Od czasu wynalezienia bakelitu, który był pierwszym syntetycznym polimerem, otrzymano bardzo wiele tworzyw sztucznych o bardzo różnych właściwościach. Do odgrywających największą rolę polimerów można zaliczyć polietylen, polipropylen, nylon, teflon, polistyren, polichlorek winylu oraz syntetyczne gumy i silikony. Poprzez dobór odpowiednich warunków polimeryzacji można otrzymać polimery tego samego związku charakteryzujące się różną budową łańcucha. Najczęściej modyfikowane parametry to długość łańcucha, stopień rozgałęzienia oraz taktyczność. Jeżeli do syntezy zostanie wykorzystany jeden związek, to powstały polimer będzie homopolimerem. Jeżeli zostaną użyte dwa związki, to produktem będzie kopolimer. Poprzez regulację ilości drugiego składnika można regulować istotne właściwości polimeru, takie jak twardość, gęstość oraz wytrzymałość mechaniczna. Związki naturalne Istnieje wiele klas związków naturalnych i biopolimerów, z których większość ma kluczowe znaczenie dla istnienia znanego nam życia opartego na związkach węgla. Jak wspomniano wyżej trzy podstawowe klasy biopolimerów to białka, kwasy nukleinowe oraz polisacharydy. Do podstawowych typów związków małocząsteczkowych występujących w żywych organizmach zalicza się: Aminokwasy stanowiące bloki budulcowe dla białek. Poza 20 podstawowymi aminokwasami białkowymi istnieje ponad 100 aminokwasów nie występujących w białkach. Pełnią one różnorodną funkcję w organizmach – działają jako cząsteczki sygnałowe, stanowią intermediaty występujące w procesach metabolicznych lub biorą udział w procesach redoks. Cukry, nazywane także węglowodanami pełniące głównie funkcje budulcowe (pod postacią takich polisacharydów jak celuloza i chityna oraz energetyczne (stanowią podstawowy substrat w procesie glikolizy). Lipidy będące zróżnicowaną grupą związków stanowiących, w przypadku wielu organizmów materiał zapasowy. Ponadto fosfolipidy stanowią podstawowy budulec błony komórkowej. Izoprenoidy stanowią grupę związków wywodzących się od wspólnego związku, fosforanu izopentylu. W organizmach zwierzęcych największą rolę spełniają pochodne cholesterol występujący w błonie komórkowej i jego pochodne odgrywające rolę hormonów. W organizmach roślinnych występuje bardzo wiele izoprenoidów o różnorodnych funkcjach Poza tymi głównymi klasami związków naturalnych w przyrodzie występuje wiele innych związków organicznych, których rola często nie jest dobrze poznana. Do istotnej dla ludzi grupy należą alkaloidy, często wykorzystywane w medycynie oraz do produkcji używek i narkotyków. Reakcje związków organicznych Różnorodność reakcji chemicznych, jakim mogą podlegać związki organiczne, jest zależna od ilości grup funkcyjnych jakie one posiadają. Przykładowo alkany są znacznie mniej reaktywne niż związki zawierające grupę karbonylową. Z powodu różnorodnej struktury i obecności wielu grup funkcyjnych przebieg reakcji i stojący za tym mechanizm jest z reguły bardziej złożony niż w przypadku reakcji związków nieorganicznych. Do wyjaśnienia mechanizmu dowolnej reakcji organicznej należy rozważyć kilka głównych czynników mających wpływ na reaktywność i stereochemię: powinowactwo elektronowe siłę wiązań zawadę steryczną efekty stereoelektronowe wiązania wodorowe efekty rozpuszczalnikowe Ponadto kluczowe znaczenie ma wykrycie i ustalenie struktury reaktywnych intermediatów takich jak karbokationy, karboaniony czy karbeny. Z powodu krótkiego czasu życia badania nad tymi indywiduami są utrudnione. Dopiero wykorzystanie takich technik jak femtosekundowa spektroskopia laserowa pozwoliło na dokładniejsze zrozumienie procesów związanych z rozpadaniem i tworzeniem się nowych wiązań w czasie reakcji chemicznej. Ponieważ reakcje organiczne mają złożony przebieg, to zwykle obok głównej reakcji zachodzi też jedna lub więcej reakcji ubocznych. W niektórych przypadkach zachodzenie tych reakcji może naprowadzić badaczy na trop mechanizmu danej reakcji, jednak w większości przypadków reakcje uboczne uznawane są za procesy szkodliwe, ponieważ obniżają one wydajność powstawania właściwego produktu. Wyznaczanie struktury związków organicznych Z reguły cząsteczki organiczne mają skomplikowaną budowę, której nie można wyznaczyć jedynie na podstawie wzoru sumarycznego danego związku. Mimo tego, posiadając znany wzór sumaryczny można, poprzez porównanie ilości atomów wodoru i węgla wyznaczyć sumaryczną ilość nienasyconych wiązań w cząsteczce. Opierając się o te informacje nie można jednak ustalić, czy są to wiązania podwójne czy potrójne, ani wyznaczyć ich położenia w cząsteczce. Ponadto im bardziej złożona jest substancja, która jest przedmiotem badań, tym większa jest liczba potencjalnych izomerów konstytucyjnych, a także stereoizomerów. Związki organiczne często tworzą mieszaniny. Wykorzystując różne temperatury wrzenia składników mieszaniny oraz różnice w rozpuszczalności w różnych rozpuszczalnikach można przy użyciu prostych technik takich jak destylacja, ekstrakcja oraz krystalizacja, w łatwy sposób rozdzielić proste mieszaniny. Do rozdziału mieszanin związków o podobnych właściwościach fizykochemicznych należy wykorzystać bardziej skomplikowane metody, takie jak destylacja frakcyjna, chromatografia oraz techniki elektroforetyczne. Po rozdziale mieszaniny można przystąpić do identyfikacji poszczególnych składników. W chwili obecnej istnieje wiele technik umożliwiających ustalenie struktury związku organicznego. Poniżej zostaną zaprezentowane metody o największym znaczeniu we współczesnej chemii organicznej. Krystalografia rentgenowska stanowi obecnie najdokładniejszą metodę wyznaczania struktury przestrzennej związków organicznych. Jedynym ograniczeniem w jej zastosowaniu jest konieczność otrzymania dobrze wykształconego kryształu badanego związku. W przypadku niektórych związków, takich jak nukleotydy lub białka, otrzymanie kryształów jest bardzo trudne i czasochłonne, co ogranicza zastosowanie tej techniki. Jednak, mimo trudności z krystalizacją białek, krystalografia rentgenowska znajduje duże znaczenie w biologii strukturalnej do otrzymywania dokładnych struktur białek i kwasów nukleinowych. W chemii organicznej krystalografia ma decydujące znaczenie w badaniach strukturalnych związków metaloorganicznych. Analiza elementarna to metoda badawcza, w której próbka związku jest precyzyjnie ważona, a następnie ulega spaleniu. Na podstawie analizy pozostałości po spaleniu można wyznaczyć jakie pierwiastki wchodzą w skład badanego związku oraz jakie są zależności stechiometryczne pomiędzy nimi. Obecnie metoda ma ta znaczenie marginalne, głównie z uwagi na bardzo szybki rozwój spektrometrii mas (patrz poniżej). Spektrometria mas stanowi najdokładniejszą metodę wyznaczania mas związków chemicznych. Metoda ta polega na jonizacji próbki zawierającej pojedynczą substancję lub ich mieszaninę, a następnie pomiarze masy powstałych jonów. Poprzez bardzo precyzyjne wyznaczenie masy cząsteczki oraz wykorzystanie dodatkowych informacji możliwych do uzyskania za pomocą tej techniki (wzory fragmentacji jonów) można wyznaczyć wzór sumaryczny badanego związku, a także uzyskać pewne informacje na temat jego struktury. Techniki spektroskopowe stanowią bardzo uniwersalne narzędzie do identyfikacji związków organicznych. Podstawową ideą spektroskopii jest wykorzystanie oddziaływań fal elektromagnetycznych z cząsteczkami związków chemicznych do uzyskania informacji na temat budowy tych molekuł. Obecnie mają one największe zastosowanie spośród wszystkich stosowanych w chemii organicznej metod fizykochemicznych. Istnieje wiele typów metod spektroskopowych, z których w chemii organicznej największe zastosowanie mają: Spektroskopia NMR obecnie odgrywa ona dominującą rolę w identyfikacji związków organicznych. W ramach NMR istnieje bardzo wiele technik, których umiejętne użycie pozwala na wyznaczenie wzoru strukturalnego zasadniczo każdego związku małocząsteczkowego. Ponadto pozwala ona na badanie mechanizmów reakcji chemicznych, wyznaczanie składu mieszanin, a także ustalanie budowy przestrzennej białek i kwasów nukleinowych. Spektroskopia w podczerwieni technika ta pozwala na wykrycie podstawowych grup funkcyjnych w cząsteczce, a także badanie wiązań wodorowych oraz ustalanie składu mieszanin organicznych. Spektroskopia Ramana, podobnie jak spektroskopia w podczerwieni, pozwala na wykrywanie grup funkcyjnych w związkach organicznych, znajduje ona także liczne zastosowania w badaniach związków zaadsorbowanych na powierzchniach. Spektroskopia UV-VIS stosowana jest głównie do ustalania stężeń związków w roztworach, a także badań przejść elektronowych. Ten rodzaj spektroskopii nie odgrywa dużego znaczenia w bezpośredniej identyfikacji związków organicznych. Dichroizm kołowy to najczęściej stosowana obecnie metoda chiralooptyczna znajdująca zastosowanie w badaniach związków czynnych optycznie. Syntetyczna chemia organiczna Syntetyczna chemia organiczna, nazywana często po prostu syntezą organiczną, stanowi naukę stosowaną zajmującą się projektowaniem i prowadzeniem syntez złożonych cząsteczek organicznych. W większości przypadków zaprojektowanie efektywnej syntezy nowego związku chemicznego stanowi duży problem z uwagi na ogromną liczbę możliwych dróg prowadzących od substratów do cząsteczki docelowej. Nie zawsze możliwe jest ustalenie jednej optymalnej strategii syntezy, ponadto w wielu przypadkach nie można przewidzieć czy w danych warunkach określona reakcja będzie zachodziła z dobrą wydajnością. Mimo tego istnieje kilka zasadniczych reguł, którymi należy się kierować przy projektowaniu syntezy, takich jak redukcja ilości kroków syntetycznych poprzez prowadzenie równoległej syntezy kilku bloków syntetycznych. W wielu przypadkach, zwłaszcza przy prowadzeniu syntez totalnych, istnieje konieczność zmodyfikowania lub opracowania nowych procedur syntetycznych. Obecna metodologia projektowania syntez opiera się na koncepcji analizy retrosyntetycznej opracowania przez E. J. Coreya. Stanowi ona niejako odwrócenie klasycznej syntezy, ponieważ polega na rozbiciu cząsteczki docelowego związku na szereg mniejszych elementów nazywanych syntonami, które stanowią ekwiwalenty rzeczywistych produktów pośrednich występujących w danej syntezie. Poprzez stopniowe rozbijanie złożonych syntonów dochodzi się do etapu, w którym dalsze uproszczenie struktury nie jest już możliwe. Wtedy należy zamienić syntony na odpowiadające im rzeczywiste substraty. Dla cząsteczek o bardzo skomplikowanej budowie, takich jak taksol, ilość potencjalnych drzew retrosyntetycznych jest bardzo duża. W takim przypadku często wykorzystuje się odpowiednie programy komputerowe przyśpieszające wybór efektywnej drogi syntezy. Podstawowe zagadnienia chemii organicznej Organiczne grupy funkcyjne Mechanizmy reakcji chemicznych Stereochemia Synteza organiczna a zwłaszcza synteza asymetryczna Specjalistyczne działy chemii organicznej Biochemia Chemia bioorganiczna Chemia polimerów Chemia metaloorganiczna Chemia supramolekularna Przypisy Linki zewnętrzne Podręcznik "Organic Chemistry On Line" "Vortal Młodego Chemika" "Chemia Organiczna OnLine" Wykłady z chemii organicznej Journal of Organic Chemistry (wymagana subskrypcja) (Spis treści) Organic Letters (Spis treści) Organic Chemistry Portal zbiór tekstów poświęconych chemii organicznej Podręcznik chemii organicznej Organic Chemistry Resources WorldWide – zbiór przydatnych linków Roger Frost's Organic Chemistry - różnorodne pomoce multimedialne Organic chemistry help Organic Chemistry Tutor Chemiczny Freeware na http://www.acdlabs.com oferowany przez ChemAxon.
750	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemia%20fizyczna	Chemia fizyczna	Chemia fizyczna jest nauką zajmującą się badaniem zjawisk makroskopowych, atomowych, subatomowych i międzycząsteczkowych w układach chemicznych uwzględniając prawa i pojęcia fizyki. Stosuje się zasady i pojęcia fizyki, takie jak ruch, energia, siła, czas, termodynamika, chemię kwantową, mechanikę statystyczną, dynamikę i równowagę.Chemia fizyczna, w odróżnieniu od fizyki chemicznej, jest głównie (ale nie zawsze) nauką makroskopową lub struktur makrocząsteczkowych, jako że większość zasad chemii fizycznej ma swoje podłoże na założeniach związanych z masą, niż ze strukturami cząsteczkowymi lub subatomowymi. Przykładem jest równowaga chemiczna czy koloidy. Zależnościami, na które chemia fizyczna stara się znaleźć odpowiedzi są między innymi: Siły międzycząsteczkowe, które wpływają na właściwości fizyczne materiałów (plastyczność, wytrzymałość na rozciąganie, napięcie powierzchniowe w cieczach); Kinetyka reakcji i szybkość reakcji, Tożsamość jonów i przewodność elektryczna materiałów, Chemia powierzchni i elektrochemia membran, Oddziaływanie jednego ciała na drugie w zakresie ilości ciepła i pracy (termodynamika), Transfer ciepła pomiędzy układem chemicznym a jego otoczeniem podczas zmiany fazy lub reakcji chemicznej mającej miejsce (termochemia), Badanie własności koligatywnych rodzajów cząstek znajdujących się w roztworze, Liczba faz, liczba składowych i stopni swobody (lub wariancji) może być związana z inną fazą (reguła faz), Reakcje ogniw elektrochemicznych. Uzyskane przez chemię fizyczną reguły, wzajemne powiązania oraz ich ilościowe przedstawienia stanowią bazę chemicznej analizy instrumentalnej (aparaturowej), metod laboratoryjnych oraz chemii stosowanej – technologii i inżynierii chemicznej. Początki tego działu chemii sięgają XVIII wieku i są związane z niezależnym podaniem prawa zachowania masy przez Michała W. Łomonosowa (1748) i Antoniego L. de Lavoisiera (1777). Łomonosow jest też uważany za twórcę określenia chemia fizyczna. Działy chemii fizycznej Chemia budowy cząsteczek Chemia przemian fazowych Termodynamika chemiczna Kinetyka chemiczna Kataliza chemiczna Elektrochemia Fotochemia Fonochemia Magnetochemia Chemia radiacyjna Chemia koloidowa Chemia kwantowa Chemia teoretyczna Przypisy
751	https://pl.wikipedia.org/wiki/Czcionka	Czcionka	Czcionka (staropolskie nazwy: krotło, cćonka, trzcionka) – rodzaj nośnika pojedynczych znaków pisma drukarskiego (liter, cyfr, ornamentów, znaków), podstawowy materiał zecerski używany w technice druku wypukłego. Współcześnie czcionka drukarska została wyparta przez czcionkę komputerową, która jest obrazem pojedynczego znaku (glifu) zakodowanym w postaci bitmapowej lub wektorowej. W języku niefachowym, w kontekście komputerowym, określenia „czcionka” używa się jako metonimii terminu „font”, odnosząc je do zestawu czcionek, zbioru zakodowanych postaci znaków. Rozróżnienie terminologiczne między czcionką a fontem zarzucono m.in. w polskojęzycznych wersjach pakietów aplikacji biurowych takich jak MS Office czy LibreOffice, gdzie jest tłumaczone na polski jako „czcionka”. Historia Czcionka została wynaleziona na Dalekim Wschodzie w XI w. przez Bi Shenga, jednak w Europie do powszechnego użytku zaczęła wchodzić dopiero od XV w. Stosowania czcionek zaprzestano na początku lat 90. XX w. po upowszechnieniu się systemów DTP. Obecnie czcionki używane są tylko w artystycznych technikach druku oraz w niektórych drukach akcydensowych, np. w wykonywanych celowo tradycyjnymi metodami dyplomach lub w wydawnictwach o charakterze pamiątkowym. Charakterystyka czcionek Czcionka ma postać metalowego (lub drewnianego, z tworzywa sztucznego) prostopadłościanu odlanego ze stopu drukarskiego. Główną część czcionki stanowi słupek. Na jego górnej (czołowej) powierzchni znajduje się wystająca główka o kształcie drukowanego znaku. Płaska powierzchnia główki stanowi tzw. oczko odbijające w trakcie drukowania znaki pisarskie. Oczko to powierzchnia samego znaku. Prostokąt opisany na obrysie główki nie wypełnia jednak całości powierzchni czołowej czcionki. Pomiędzy główką i krawędziami bocznymi czcionki znajdują się odległości zwane odsadkami. Odsadka umożliwia składanie samego tekstu bez justunku, zapewniając minimalny potrzebny odstęp między znakami w wierszu (w poziomie) i między wierszami (w pionie). Jedna z powierzchni bocznych czcionki jest tzw. płaszczyzną sygnaturową. Zawiera ona wyżłobienia (sygnatury) mające ułatwić osobie składającej – zecerowi – zorientowanie się w poprawności składu. Z tego samego powodu powierzchnia dolna (stopkowa) zawiera wyżłobienie zwane żłóbkiem. Żłóbek jest położony asymetrycznie, aby zecer po odwróceniu całego składu do góry nogami również mógł się zorientować w poprawności pracy (czy niektóre litery nie zostały ułożone do góry nogami; np. O, H). Czcionki nie posiadają wypustek wchodzących w czcionki sąsiednie. Dla niektórych znaków istnieją jednak tzw. „czcionki z przewieszką”, czyli czcionki o oczku wystającym poza niektóre krawędzie powierzchni czołowej. Wszystkie czcionki mają tę samą wysokość, wynoszącą 66 i 2/3 punktu typograficznego. Istnieją również „czcionki” pozbawione oczka, tzw. ślepy materiał zecerski, czyli justunek – są to wszelkie metalowe kostki, blaszki i sztabki wypełniające puste miejsce wokół czcionek tak, aby przy zwiększeniu odległości między znakami i wierszami, oraz po wypełnieniu pustych powierzchni łamanej kolumny stanowiła ona nadal jednolity masywny blok. Czcionki większe, zwykle od wielkości 2 kwadratów, były często drewniane, tzw. „drewniaki”. Wykonywane były z twardego drewna, jednak wbrew pozorom nie dębowego. Najczęściej stosowano twarde drewno cienkowłókniste: buk, grusza, klon, śliwa lub wiśnia, nasycone olejem lub pokostem; używano również czcionek z tworzyw sztucznych. Czcionki te nazywane były czcionkami afiszowymi. Wielkości czcionek i justunku określano wyłącznie w punktach typograficznych oraz nazwach zwyczajowych będących ich wielokrotnościami. Odlewanie czcionek Tradycyjne, ręczne odlewanie czcionek było powszechnie stosowane do pierwszej połowy XIX wieku, a jego technika nie ulegała znaczącym zmianom od czasów Gutenberga. Proces wykorzystywał różnice w twardości i temperaturze topienia różnych metali, a wywodził się prawdopodobnie z praktyki produkcji stempli jubilerskich lub mincerskich. Najpierw w słupkach z odhartowanej (względnie miękkiej) stali grawerowano wypukłe, odwrócone (negatywowe, czyli w odbiciu lustrzanym) wzory liter, cyfr oraz innych znaków pisarskich. Po ponownym zahartowaniu mogły być one stosowane jako stemple (patryce) . W miększych od stali płytkach miedzianych wybijano tymi stemplami formy odlewnicze dla czcionek (matryce) – były one wklęsłe i pozytywowe (nie odwrócone). Czcionki (wypukłe, odwrócone) odlewano ze stopu drukarskiego w aparacie odlewniczym o regulowanej szerokości, na dnie którego umieszczano matrycę. Od 1887 r. wprowadzono do stosowania czcionki monotypowe odlewane na miejscu w drukarni na maszynie zwanej monotypem. Na monotypie odlewano czcionki (monotypy) bezpośrednio (i w kolejności) do zadanego składu. Stosowany był przede wszystkim do drukowania książek, zwłaszcza publikacji specjalistycznych, wymagających zapisu matematycznego lub tabel. Oprócz tego w drukarniach stosowano także wynalezione w 1886 r. linotypy, służące do odlewania całych wierszy tekstu. Linotyp, jako urządzenie tańsze od monotypu, stosowano przede wszystkim do druku prasy codziennej. Kolor czcionki Kolor czcionki współdziała z typografią na wiele sposobów, odgrywając różne role, które zarówno pomagają w przekazie informacji, jak i stanowią element ogólnego efektu wizualnego projektu. Kolor można zastosować w celu wprowadzenia logicznej, wizualnej hierarchii w tekście, dla dodatkowego zdefiniowania i skontrastowania go oraz nadania mu innego znaczenia. Dotyczy to zarówno koloru drukowanego tekstu, jak i podłoża na które jest nanoszony. Ze względu na to, że różne kroje pisma mają zróżnicowaną szerokość znaków, różną wysokość x oraz różne style szeryfów, kroje pisma złożone w tym samym stopniu pisma z taką samą interlinią oraz innymi wymiarami dadzą odmienne stopnie pokrycia kolorem na stronie, a tym samym stworzą wrażenie różnych kolorów. Jest to przykład ekstremalny, jednak bardzo dobrze ilustruje to założenie. Krój z blokowymi szeryfami ma szerokie kreski i wydaje się bardziej czarny na stronie, ponieważ ta farba dominuje. Gill Sans ma delikatne cienkie kreski, które wyglądają znacznie lżej. Znaczenia pojęcia Termin „czcionka” używany jest w kilku znaczeniach: Pojęcie dotyczące przedmiotu – element składu zecerskiego odbijający pojedynczy znak drukarski. Pojęcie dotyczące zastosowania – komplet znaków, którymi można złożyć jednorodny fragment tekstu. Tak więc znaki w dwu różnych stopniach pisma, albo znaki normalne i pogrubione, to znaki z dwu różnych czcionek. Dokładnie rzecz ujmując – jedna czcionka to komplet znaków o tych samych trzech zasadniczych parametrach: krój pisma, stopień pisma i odmiana pisma. Pojęcie dotyczące produktu – krój pisma. Na przykład znany szwajcarski typograf Adrian Frutiger zaprojektował swoją słynną czcionkę (czyli krój) Univers aż w 21 odmianach. Kontrowersje Powszechnie uważa się, że po raz pierwszy użył jej Johannes Gutenberg do druku Biblii, przeprowadzonego w latach 1452–1455, co jednak nie znajduje potwierdzenia w faktach, gdyż ruchoma czcionka była znana w Europie wcześniej, a ponadto sama Biblia nie jest pierwszym drukiem Gutenberga. Zasługi Gutenberga to ulepszenie zastanych technik drukarskich niezadowalającej jakości. Jeszcze przed Gutenbergiem ruchomej czcionki miał używać holenderski drukarz Laurens Janszoon Coster. Nie wiadomo, czy ruchoma czcionka została w Europie wynaleziona zupełnie niezależnie, czy też idea ta przywędrowała z Dalekiego Wschodu, gdzie pojawiła się już cztery wieki przed Gutenbergiem. Podobnie jak w przypadku kompasu czy prochu, taką wędrówkę trudno prześledzić ze względu na brak materiałów historycznych. Uwagi Przypisy Artykuły piśmienne Zecerstwo Typografia
752	https://pl.wikipedia.org/wiki/Czworok%C4%85t	Czworokąt	Czworokąt, czworobok – wielokąt płaski o czterech bokach. Każdy czworokąt ma dwie przekątne – odcinki łączące dwa niesąsiednie wierzchołki. Wyróżnia się kilka typów czworokątów na podstawie równoległości boków, symetrii, równości boków lub miar kątów. Przykładowe kategorie to: trapezy – mające co najmniej jedną parę boków równoległych; trapezoidy pozbawione tej cechy, czasem też definiowane wypukłością; deltoidy zdefiniowane symetrią, czasem też innymi warunkami. Do tych pierwszych należą: równoległoboki mające także drugą parę boków równoległych; szczególne przypadki powyższych: prostokąty i romby; kwadraty – czworokąty foremne, czyli przekrój zbiorów prostokątów i rombów. Własności W każdym czworokącie suma miar kątów wewnętrznych wynosi 360°. Na czworokącie da się opisać okrąg wtedy i tylko wtedy, gdy sumy miar przeciwległych kątów wewnętrznych wynoszą 180°. W czworokąt da się wpisać okrąg wtedy i tylko wtedy, gdy sumy długości przeciwległych boków czworokąta są równe. Rozpoznawanie czworokątów Zobacz też Twierdzenie Ptolemeusza Przypisy Linki zewnętrzne [dostęp 2023-12-03].
755	https://pl.wikipedia.org/wiki/CD-ROM	CD-ROM	CD-ROM (akronim ang. Compact Disc Read Only Memory) – płyta kompaktowa zawierająca dane dostępne, ale nie modyfikowalne, w komputerze w formie pamięci masowej. Standard zapisu dowolnych danych binarnych został opracowany przez Sony i Philips w 1985 w tzw. Żółtej Księdze (ang. Yellow Book), będącej pierwszym rozszerzeniem standardu CD opisanego w Czerwonej Księdze (ang. Red Book). Płyty CD-ROM są nośnikiem w dystrybucji oprogramowania, włączając w to gry komputerowe i aplikacje multimedialne, chociaż mogą zawierać dowolne dane (w ilości zależnej od pojemności nośnika). Istnieje możliwość umieszczenia na płycie łącznie danych komputerowych i dźwięku, który można odtwarzać w zwykłym odtwarzaczu CD, podczas gdy dane (np. oprogramowanie lub pliki filmowe) są osiągalne tylko na komputerze (np. ISO 9660 dla PC). Płyty takie określa się mianem CD-Extra. W czasie wprowadzania technologii CD-ROM, nośniki te miały większą pojemność niż powszechnie stosowane ówczesne twarde dyski. Obecnie pojemność twardych dysków znacznie przewyższa pojemność CD, DVD czy Blu-ray, mimo to pewne eksperymentalne nośniki optyczne jak np. HVD mają większe pojemności i szybsze transfery danych niż dzisiejsze (2013) twarde dyski. Nośnik Płyty CD-ROM pod względem wyglądu są identyczne z płytami kompaktowymi, a zapisane dane są odczytywane w bardzo podobny sposób (jedyną różnicą są standardy używane przy przechowywaniu danych). Płyty są wykonane z poliwęglanowych plastikowych krążków o grubości 1,2 mm, z cienką warstwą aluminium tworzącą warstwę odbijającą światło. Najbardziej powszechnym rozmiarem płyt jest 120 mm średnicy oraz rzadziej spotykany 80 mm średnicy tzw. Mini CD. Możliwe są też inne wymiary i kształty (np. nośniki w kształcie i wymiarze wizytówki). Dane są zapisywane jako ciąg mikroskopijnych wgłębień. Wzór wgłębień i pól jest odczytywany za pomocą lasera oświetlającego powierzchnię odblaskową („pola” to przerwy między „wgłębieniami”). Ponieważ głębokość wgłębień waha się w granicach od do długości fali światła laserowego stosowanego do odczytu informacji z płyty, faza fali światła odbitego ulega przesunięciu i, w wyniku interferencji, wygasza jasność promienia odbitego. Ten wzór zmieniającej się intensywności wiązki odbitej jest konwertowany na dane cyfrowe. Standard Istnieje wiele formatów przechowywania danych na płytach kompaktowych, są one zdefiniowane w tzw. (ang. Rainbow Books). Podstawowe informacje są zawarte w Czerwonej Księdze (ang. Red Book), Żółtej Księdze (ang. Yellow Book) i Białej Księdze (ang. ). Dokładną specyfikację standardu ISO/IEC 10149/ECMA-130, która zawiera dokładny opis zjawisk fizycznych i warstwy fizycznej CD-ROM, włączając w to zmodyfikowane kodowanie korekcyjne Reeda-Solomona (CIRC) i modulację danych EFM, można uzyskać w ISO lub ECMA Standardowy system plików CD-ROM jest zdefiniowany przez ISO 9660, chociaż ma być zastąpiony przez ISO 13490 (który wspiera także CD-R i wielosesyjność). Natomiast UDF rozszerza ISO 13346 (który był zaprojektowany dla wsparcia zapisywania nieliniowego zarówno płyt jednokrotnego zapisu, jak i kasowalnych), aby wspierać nośniki tylko do odczytu oraz zapisywalne, początkowo zaadaptowany dla potrzeb DVD. Powstała także specyfikacja El Torito, dzięki której płyta kompaktowa emuluje dyskietki lub dysk startowy komputera. Napędy CD-ROM są klasyfikowane współczynnikiem prędkości w stosunku do płyt muzycznych (1× oznacza prędkość transmisji rzędu 150 KiB/s). Napędy o współczynniku 12× stały się powszechne począwszy od 1997 roku. Przy prędkościach przekraczających 12× pojawiają się problemy z wibracjami i ciepłem. Napędy stosujące stałą prędkość kątową (CAV – ang. Constant Angular Velocity) pozwalają na prędkości transmisji do 30× na zewnętrznej krawędzi płyty. Jednakże niejako z natury, prędkość przy wewnętrznej krawędzi wynosi tylko 12×, i rośnie liniowo wraz ze zbliżaniem się do krawędzi zewnętrznej. Dane Sektor danych na płycie kompaktowej zawiera 2352 bajty podzielone na 98 ramek po 24 bajty każda. W odróżnieniu od płyt muzycznych, CD-ROM nie może polegać na ukrywaniu błędów metodą interpolacji, a w związku z tym wymaga większej wiarygodności pobieranych danych. W celu lepszego wykrywania błędów i ich korekcji na płytach CD-ROM zastosowano trzecią warstwę kodowania korekcyjnego Reeda-Solomona. CD-ROM w trybie 1, wyposażony w trzy warstwy korekcji błędów, zawiera 2048 bajtów danych netto z 2352 dostępnych na sektor. W trybie 2, najczęściej stosowany do zapisu materiału video (VCD), na dane przeznaczone jest 2336 bajtów na sektor. Prędkość transmisji danych netto w trybie 1 w porównaniu do płyt muzycznych wynosi is 44100 Hz × 16 bits/sample × 2 channels × 2048 / 2352 / 8 = 153,6 kB/s = 150 KiB/s. Czas odtwarzania to 74 minuty, czyli 4440 sekund, co daje pojemność netto w trybie 1 równą 682 MB = 650 MiB. Przy prędkości 1× napęd CD odczytuje 75 kolejnych sektorów na sekundę. Zawartość typowej płyty kompaktowej Typowo 74 minuty = 333 000 bloków lub sektorów. Każdy sektor to 2352 bajty zawierające: 2048 bajtów danych w trybie 1 2336 bajtów danych w trybie 2 (PSX/VCD) 2352 bajty danych dźwiękowych. Różnice między rozmiarem sektora a ilością danych wynikają z wprowadzenia danych nagłówkowych i kodowania korekcyjnego, których jest więcej dla danych komputerowych, mniej dla materiału wideo i brak dla danych dźwiękowych. Należy jednak zauważyć, że wszystkie formy danych korzystają ponadto z korekcji błędów niższego poziomu. Przygotowując obraz płyty kompaktowej stosowanym rozmiarem sektora są zawsze 2352 bajty Całkowity rozmiar obrazu płyty jest wielokrotnością sektora. Wzór dla nagłówka sektora płyty kompaktowej w trybie 1 to 0x00ffffffffffffffffffff00 Produkcja Płyty CD-ROM są produkowane masowo metodą tłoczenia. W oparciu o oryginalną szklaną płytę są tworzone specjalne matryce do tłoczenia, które „odciskają” ostateczny wzór wgłębień i pól na ostatecznych płytach. Płyty „nagrywalne” są tworzone w zupełnie inny sposób, gdyż dane są zapisywane promieniem lasera, który zmienia właściwości barwnika lub przemiany fazowej materiału w procesie potocznie zwanym „wypalaniem”. Pojemność Pojemności płyt CD-ROM są zwyczajowo wyrażane z przedrostkiem dwójkowym po odjęciu obszaru, który jest zajęty przez dane niezbędne do korekcji błędów. Typowy nośnik 120 mm o pojemności 700 MB może właściwie przechować 737 MB (703 MiB) danych z korekcją błędów (lub 847 MB wszystkich). Dla porównania jednowarstwowa płyta DVD może pomieścić 4,7 GB danych chronionych sumami kontrolnymi, to więcej niż 6 płyt CD-ROM. Napęd Do odczytu płyt CD-ROM wymagany jest napęd CD-ROM. Napędy do odczytu płyt CD-ROM są połączone z komputerem przez IDE(ATA), SCSI, SATA, FireWire lub USB. Praktycznie wszystkie współczesne napędy CD-ROM są w stanie odczytywać płyty muzyczne (jak również Video CD i inne standardy danych), czasami jednak wymagane jest do tego odpowiednie oprogramowanie. Laser i optyka Napędy CD-ROM wykorzystują laser półprzewodnikowy emitujący światło w bliskiej podczerwieni o długości fali 780 nm. Promień lasera jest kierowany na płytę za pomocą optyczno-elektronicznego modułu śledzącego, który wykrywa odbicie lub rozproszenie promienia. Prędkość transmisji Jeśli napęd CD-ROM odczytuje dane, stosując tę samą prędkość obrotową co odtwarzacz płyt muzycznych, to prędkość transmisji danych wynosi 150 KiB/s, powszechnie określaną jako „1×”. Przy tej prędkości prędkość przesuwu sektorów względem promienia laserowego wynosi 1,2 m/s. Aby utrzymać tę liniową prędkość po zmianie pozycji głowicy, prędkość obrotowa płyty jest zmieniana od 500 obr./min przy wewnętrznej krawędzi płyty, do 200 obr./min przy zewnętrznej krawędzi. Przez zwiększanie prędkości przy której dysk się obraca, dane mogą być odczytywane z większą prędkością. Na przykład napęd CD-ROM obracający płytą z prędkością 8×, tj. od 1600 do 4000 obr./min, osiąga prędkość przesuwu sektora 9,6 m/s i prędkość transmisji rzędu 1200 KiB/s. Przy prędkościach powyżej 12× większość napędów odczytuje płyty stosując stałą prędkość obrotową (CAV ang. Constant Angular Velocity), niezależnie od pozycji głowicy. W tym trybie współczynnik „×” należy rozumieć jako prędkość maksymalna osiągalna przy zewnętrznej krawędzi płyty. Współczynnik 20× wydawał się być nieprzekraczalną granicą z powodów mechanicznych do czasu aż Samsung Electronics wprowadził na rynek napęd SCR-3230 działający z prędkością 32×, którą osiągnął dzięki zastosowaniu systemu łożysk kulkowych do zrównoważenia wirującej płyty, zmniejszając wibracje i hałas. W 2004 najszybsze powszechnie spotykane prędkości transmisji osiągnęły wartość 52×, tj. 10 400 obr./min i 7,62 MiB/s. Dalsze zwiększanie prędkości obrotowej zostało ograniczone przez wytrzymałość plastiku poliwęglanowego, z którego płyty są wykonywane. Przy prędkości obrotowej 52×, prędkość liniowa sektorów względem głowicy przy zewnętrznej krawędzi płyty wynosi około 65 m/s. Mimo to dalsze zwiększanie prędkości odczytu jest wciąż możliwe, stosując wiele przetworników laserowych, co zademonstrował Kenwood TrueX 72×, w którym zastosowano siedem laserów przy prędkości obrotowej około 10×. Napędy CD z opcją nagrywania są często opisywane trzema prędkościami transmisji: prędkość zapisu płyty do jednokrotnego zapisu prędkość zapisu płyty do wielokrotnego zapisu prędkość odczytu. Przykład: napęd 12×/10×/32× oznacza, że zapis na płytę CD-R odbywa się z prędkością 12× (1,76 MiB/s), zapis na płytę CD-RW z prędkością 10× (1,46 MiB/s), a odczyt z prędkością 32× (4,69 MiB/s), przy założeniu, że zarówno procesor, jak i nośnik nie narzucą swoich ograniczeń. Należy odróżnić współczynnik prędkości 1× dla CD-ROM (150 KiB/s) od współczynnika 1× dla DVD (1,32 MiB/s). Kwestie praw autorskich Wystąpiły próby ze strony przemysłu muzycznego, aby uczynić płyty muzyczne (CDDA, Czerwona Księga) nieodtwarzalnymi na komputerach wyposażonych w napędy CD-ROM, aby zapobiec kopiowaniu nagrań muzycznych. Osiągano to przez zamierzone wprowadzanie błędów na płycie, które większość samodzielnych odtwarzaczy CD potrafiła skompensować, lecz mogły one dezorientować napędy CD-ROM. Od października 2001, z powodu nacisku ze strony praw konsumenta, płyty muzyczne muszą być opatrzone w tekst ostrzegawczy, jeśli płyta nie spełnia wszystkich standardów opisanych w oficjalnej specyfikacji dotyczącej muzycznych płyt kompaktowych, celem poinformowania nabywców, które płyty nie pozwalają w pełni na dozwolony użytek ich zawartości. W 2005 Sony BMG Music Entertainment został skrytykowany, gdy okazało się, że mechanizm zabezpieczający przed kopiowaniem (XCP – ang. Extended Copy Protection) zastosowany na niektórych płytach muzycznych automatycznie i potajemnie instalował na komputerach oprogramowanie zapobiegające kopiowaniu. Takie płyty nie można prawnie uznać za CD czy też płyty kompaktowe, ponieważ nie spełniają one standardów opisanych w Czerwonej Księdze dotyczącej płyt muzycznych. Dystrybutorzy oprogramowania, a w szczególności gier komputerowych, często korzystają z różnych metod zabezpieczających przed kopiowaniem, aby zapobiec uruchamianiu programów z nośników innych niż oryginalne. Te metody tym różnią się od zabezpieczeń stosowanych na płytach muzycznych, że zwykle są zaimplementowane z dwóch stron, tj. na nośniku i w oprogramowaniu. Płyta CD-ROM może zawierać „słaby” sektor, który powoduje trudności przy skopiowaniu, oraz dodatkowe dane, trudne lub niemożliwe do skopiowania na CD-R lub do obrazu płyty, natomiast oprogramowanie zawsze sprawdza ich istnienie, weryfikując jednocześnie oryginalność płyty w napędzie CD-ROM. Przemysł muzyczny zachęca wytwórców nagrywarek CD, aby każdy napęd, który wyprodukują, miał swój unikatowy identyfikator, który będzie zakodowany na każdej płycie utworzonej przez ten napęd tzw. RID (ang. Recorder Identification Code.) Przypisy Zobacz też DVD-Audio PD Płyty kompaktowe
757	https://pl.wikipedia.org/wiki/CPAN	CPAN	CPAN () – źródło dokumentacji oraz modułów do języka Perl. Zgromadzone moduły mają bardzo wiele zastosowań (np. umożliwiają dostęp do baz danych czy protokołów komunikacyjnych, tworzenie obrazków, wykonywanie skomplikowanych operacji matematycznych i in.). Na początku 2007 roku liczba modułów przekraczała 11 000, a ich łączny rozmiar 3 400 MB, na początku drugiej połowy roku 2010 było ich już ponad 18 000, co dało prawie 7 400 MB. Wszystkie moduły są darmowe; większość z nich została udostępniona na Licencji Artystycznej lub GNU GPL. Zobacz też CRAN CTAN Linki zewnętrzne www.cpan.org search.cpan.org Wyszukiwarka modułów mirror FTP na Uniwersytecie Warszawskim Perl
760	https://pl.wikipedia.org/wiki/CP/M	CP/M	CP/M (ang. Control Program/Monitor lub Control Program/Microcomputer) – prosty system operacyjny, produkowany przez firmę Digital Research, dopuszczający działanie tylko jednego procesu (wykonywanego programu). Ta cecha – normalna we wczesnych latach osiemdziesiątych XX w. – upraszczała konstrukcję systemu, przede wszystkim zarządzanie pamięcią, która poza obszarem zarezerwowanym dla systemu, była dostępna tylko dla jednego procesu. System CP/M miał ubogi zestaw poleceń wewnętrznych, interpreter poleceń był częścią jądra systemu i ładowany był do początkowego obszaru pamięci. Interpreter poleceń pozwalał na wyświetlenie w różnej postaci zawartości katalogu, zmianę katalogu, zmianę aktywnego użytkownika (polecenie user z parametrem w zakresie 0–15) i uruchomienie polecenia zewnętrznego lub programu. Struktura plików wykonywalnych przypominała format .COM stosowany w PC-DOS (była zresztą ich pierwowzorem). Dla systemu CP/M dostępne były aplikacje takie jak: WordStar (edytor tekstu, pierwowzór późniejszego WordPerfect dla systemu DOS; obsługiwany kombinacjami klawiszy ), arkusz kalkulacyjny Multiplan oraz oprogramowanie specjalistyczne. Pozwalał on na korzystanie z języków programowania BASIC, Pascal, C, Fortran, COBOL, a także narzędzi wspomagających programowanie w asemblerze. Wersje systemu CP/M System CP/M napisany został pierwotnie dla procesora Intel 8080, jednak używany był przede wszystkim na bardzo popularnym wówczas procesorze Zilog Z80, który był z nim zgodny programowo. Wersja tego systemu operacyjnego powstała również dla procesorów Intel x86, ale nie zdobyła większej popularności, gdyż system MS-DOS miał już ugruntowaną pozycję wśród użytkowników komputerów osobistych. W popularyzacji nie pomogło nawet wydanie wielozadaniowej wersji systemu pod nazwą MP/M. Wprowadzone na rynek wersje systemu CP/M: CP/M – dla procesora Intel 8080 i z nim zgodnych, CP/M-86 – dla procesora Intel 8086 i z nim zgodnych, CP/M-68k – dla procesora Motorola 68000. CP/M-8000 – dla procesora Zilog Z8000. Do tego systemu firma Digital Research opracowała sieć CP/Net która umożliwiała współdzielenie zasobów dyskowych i drukarek poprzez serwer sieciowy pracujący pod kontrolą MP/M. Jako stacje klienckie używane były komputery pracujące pod CP/M oraz bezdyskowe terminale z systemem CP/NOS, który był odmianą CP/M 2.2 obsługującym wyłącznie dyski sieciowe. Rozwinięciem systemu CP/M był Digital Research DOS (znany jako DR-DOS), przeznaczony dla komputerów klasy PC oraz GEMDOS, część systemu operacyjnego m.in. komputerów Atari ST odpowiedzialna za zarządzanie plikami. Systemy CP/M dla x86 przegrały z MS-DOS z powodu ceny. CP/M kosztował $240 wobec $40 za MS-DOS. CP/M na ZX Spectrum W Polsce system CP/M stosowany był m.in. w komputerach Elwro 800 Junior, ComPAN-8 (produkowanych przez ówczesne zakłady Mera-Elzab) oraz w dość popularnych klonach ZX Spectrum produkcji Timex. Tak naprawdę system CP/M był uruchamiany wówczas na procesorze w stacji dysków FDD3000, a komputer pełnił tylko funkcję zaawansowanego terminala, z uwagi na fakt, że system operacyjny wymagał do działania pamięci RAM na początku przestrzeni adresowej, zaś w ZX Spectrum pierwsze 16 kB pamięci zajmował ROM. Stacja FDD3000 była zatem w pełni kompletnym komputerem, wyposażonym w procesor Z80A 4 MHz i 64 kB pamięci RAM. Uruchomienie CP/M nie było możliwe na uboższej wersji stacji FDD3, która miała jedynie 16 kB pamięci RAM, co wystarczało jednak do uruchomienia systemu TOS (z wyłączeniem wersji 4). CP/M na Atari XL/XE Na podobnej zasadzie użycie CP/M 2.2 jest możliwe na ośmiobitowym Atari. Potrzebna jest do tego stacja dysków Indus GT, LDW Super 2000 lub CA-2001 (te dwie ostatnie były sprzedawane przez Pewex i bardzo popularne w Polsce). Wszystkie te stacje zawierają procesor Z80 taktowany zegarem 4 MHz. Każda z nich ma wprawdzie tylko 2 kB pamięci RAM, ale do uruchomienia CP/M wystarczy rozbudowa tej pamięci do 64 kB, dość prosta, gdyż stacja jest specjalnie do tego zaprojektowana. Podobnie jak w przypadku ZX Spectrum, jednak z innych nieco względów (procesor MOS 6502 montowany w Atari jest niezgodny z Z80), komputer pełni wtedy funkcję inteligentnego terminala dla programów uruchamianych wewnątrz stacji dysków. CP/M Plus (CP/M 3.0) CP/M Plus został wprowadzony do sprzedaży przez Digital Research w roku 1982. Później firma Locomotive Software Limited przygotowała natywne wersje tego systemu (CP/M Plus) dla komputerów Amstrad Schneider 6128 i ZX Spectrum +3. Zobacz też systemy operacyjne bazujące na systemie CP/M i z nim zgodne: CP/J CPM/R EMOS Mikros FDD3000 Polecenia systemu operacyjnego CP/M Przypisy Linki zewnętrzne Źródła systemu i historia powstania Systemy operacyjne
763	https://pl.wikipedia.org/wiki/C%20%28ujednoznacznienie%29	C (ujednoznacznienie)	C – trzecia litera alfabetu łacińskiego, czwarta litera alfabetu polskiego. C oznaczenie stopni w skali temperatury Celsjusza cyfra rzymska oznaczająca liczbę 100 (od łac. centum – "sto") cyfra w układzie szesnastkowym symbolizująca wartość dwanaście (także w każdym innym pozycyjnym systemie liczbowym o podstawie większej lub równej 13) języki programowania: C C++ C-- C# (lub inaczej C Sharp) cyan – kolor cyjanowy, symbol jednej z czterech podstawowych farb CMYK stosowanych w poligrafii klasa modeli kulomb – jednostka ładunku elektrycznego węgiel – symbol chemiczny pierwiastka nazwa dźwięku muzycznego oznaczenie odcinka szyjnego kręgosłupa lub rdzenia kręgowego broń chemiczna – grupa broni masowej zagłady z szeregu ABC (Atomowa, Biologiczna, Chemiczna) pojemność cieplna pojemność elektryczna operator C – w mechanice kwantowej operator zamieniający cząstki na antycząstki witamina C C. – celownik – przypadek w językoznawstwie c prędkość światła w próżni (stała fizyczna) centy – nazwa przedrostka w układzie SI, odpowiadającego mnożnikowi 10−2, np. centymetr center (środkowy) – pozycja w koszykówce kwark c c lub cz (dosłownie czas) – w sporcie żużlowym zapis w programach meczowych określający spóźnienie się zawodnika na start Inne © – znak Copyright Zobacz też skrót jednoliterowy.
764	https://pl.wikipedia.org/wiki/C%2B%2B	C++	C++ – język programowania ogólnego przeznaczenia. Język został zaprojektowany przez Bjarne Stroustrupa jako rozszerzenie języka C o obiektowe mechanizmy abstrakcji danych i silną statyczną kontrolę typów. Zachowanie zgodności z językiem C na poziomie kodu źródłowego pozostaje jednym z podstawowych celów projektowych kolejnych standardów języka. Umożliwia abstrakcję danych oraz stosowanie kilku paradygmatów programowania: proceduralnego, obiektowego i generycznego, a także funkcyjnego i modularnego. Charakteryzuje się wysoką wydajnością kodu wynikowego, bezpośrednim dostępem do zasobów sprzętowych i funkcji systemowych, łatwością tworzenia i korzystania z bibliotek (napisanych w C++, C lub innych językach), niezależnością od konkretnej platformy sprzętowej lub systemowej (co gwarantuje wysoką przenośność kodów źródłowych) oraz niewielkim środowiskiem uruchomieniowym. Podstawowym obszarem jego zastosowań są aplikacje i systemy operacyjne. W latach 90. XX wieku język C++ zdobył pozycję jednego z najpopularniejszych języków programowania ogólnego przeznaczenia. Według ankiety z 2015 roku, liczba programistów C++ wynosi około 4,4 miliona. Cechy standardów Projekt języka C++ usiłuje zachować możliwie jak największą zgodność (na poziomie kodu źródłowego) z językiem C. Zgodność pomiędzy obydwoma językami nie zawsze była całkowita, ale jak dotąd ewentualne różnice były w praktyce nieistotne. Większym problemem związanym ze zgodnością była niekompatybilność kompilatorów języka C++ w zakresie obsługiwanej składni – przez wiele lat programy napisane pod jednym nie działały pod innym. Biblioteki C++ związane z interfejsami systemów nie są przenośne poza ich obręb, co wynika z faktu, że takie interfejsy są specyficzne dla danego systemu i nie dotyczy to wyłącznie C++. Większość użytecznych programów w C++ wymaga stosowania bibliotek niestandardowych. Są one łatwo dostępne w Sieci zarówno jako produkty własnościowe, jak i jako FLOSS. Programy napisane w C++ mogą korzystać również z zasobów bibliotek języka C. Język C++ jest standaryzowany przez ISO. Pierwszą wersję, C++98, opublikowano w 1998 jako ISO/IEC 14882:1998. Następnie kilkukrotnie standard aktualizowano: C++03, C++11 (opracowany już w 2009 jako C++0x, jednak opublikowany dopiero w 2011), C++14 oraz C++17. Ostatnia, najnowsza z wersji standardu, nazywana C++20, opublikowana została w grudniu 2020 jako ISO/IEC 14882:2020. Język C++ nie jest własnością żadnej osoby, instytucji czy korporacji. Właściwości języka Język C++ jest językiem wieloparadygmatowym. Oznacza to, że można w nim stosować jednocześnie różne style programowania, w tym programowanie proceduralne, obiektowe, generyczne, jak również programować na poziomie asemblera. Język C++ zakłada statyczną kontrolę typów; posiada też elementy dynamicznej kontroli typów. Język C++ umożliwia bezpośrednie zarządzanie wolną pamięcią. Projekt języka zakłada, że żadna nowa (względem języka C) cecha języka C++ nie może mieć negatywnego wpływu na szybkość działania programu lub zapotrzebowanie na pamięć operacyjną. Dzięki temu dobrze napisany program w C++ jest z reguły co najmniej równie szybki, jak jego odpowiednik napisany w C; co więcej, dzięki możliwości zastosowania algorytmów generycznych w wielu przypadkach C++ jest wyraźnie szybszy od C (np. podczas sortowania). Język C++ ze względu na bardzo rozbudowaną składnię oraz surowe wymogi w zakresie wydajności kodu stanowi duże wyzwanie dla twórców kompilatorów. Do dziś (2024) żaden popularny kompilator nie jest w pełni zgodny z obowiązującym standardem języka, aczkolwiek ewentualne niezgodności dotyczą już tylko drugorzędnych cech języka (np. implementacji słowa kluczowego export). Historia Język C++ został stworzony w latach osiemdziesiątych XX wieku (pierwsza wersja pojawiła się w 1979 r.) przez Bjarne Stroustrupa jako obiektowe rozszerzenie języka C. Poza językiem C, na kształt języka C++ miały wpływ takie języki, jak Simula (z której zaczerpnął właściwości obiektowe) oraz Algol, Ada, ML i CLU. Początkowo język C++ był dostępny w takim standardzie, w jakim opracowano ostatnią wersję kompilatora Cfront (tłumaczący C++ na C), później opublikowano pierwszy nieformalny standard zwany ARM (Annotated Reference Manual), który sporządzili Bjarne Stroustrup i Margaret Ellis. Standard języka C++ powstał w 1998 roku (ISO/IEC 14882:1998 „Information Technology – Programming Languages – C++”). Standard ten zerwał częściowo wsteczną zgodność z ARM w swojej bibliotece standardowej; jedyne, co pozostało w stanie w miarę nienaruszonym to biblioteka iostream. Początkowo najważniejszą zmianą wprowadzoną w C++ w stosunku do C było programowanie obiektowe, później jednak zaimplementowano wiele innych ulepszeń, mających uczynić ten język wygodniejszym i bardziej elastycznym od swojego pierwowzoru. Niektóre zmiany w standardzie języka C były zainspirowane językiem C++ (np. słowo inline w C99). Nazwa języka została zaproponowana przez Ricka Mascitti w 1983 roku, kiedy to po raz pierwszy użyto tego języka poza laboratorium naukowym. Odzwierciedla ona fakt, że język ten jest rozszerzeniem języka C. Wcześniej używano nazwy „C z klasami”. Nazwa języka C++ nawiązuje do faktu bycia „następcą języka C”, przez użycie w niej operatora inkrementacji „++”. Inkrementacja to zwiększenie liczby o 1, w języku C++ do jej wykonania wykorzystywany jest ww. operator; dla przykładu: zapis: i = i + 1; // Zmiennej "i" przypisuje jej aktualną wartość, powiększoną o 1. ... jest równoważny ++i; // Również powiększa wartość zmiennej "i" o 1. // Uwaga! instrukcja i++ także zwiększa wartość zmiennej, po jej użyciu. Nazwa C++ jest więc symbolicznym stwierdzeniem, iż jest to język C, unowocześniony, o większych możliwościach. Pierwsze kompilatory języka C++, podobnie jak Cfront, były wyłącznie translatorami na język C. Kompilatory takie dostępne są i dziś. Jednym z nich jest Comeau C++ – jeden z niewielu kompilatorów oferujących pełne wsparcie dla standardu języka. Pierwszym kompilatorem natywnym (produkującym od razu kod asemblerowy) dla języka C++ był g++ z pakietu GCC, którego pierwszym autorem był Michael Tiemann, założyciel Cygnus Solutions. Przykładowy program Poniżej zamieszczono program wyprowadzający na standardowy strumień wyjścia napis „Hello world” (w wersji przedstawianej na stronie internetowej Bjarne Stroustrupa): #include <iostream> int main() { std::cout << "Hello, world!" << std::endl; } // zauważmy, że "return 0;" nie jest wymagane w ISO C++ Nowe cechy języka C++ względem języka ANSI C z 1989 roku Uwaga: niektóre z poniższych elementów trafiły do standardu języka C z 1999 roku (tzw. C99). Możliwość programowania obiektowego: Mechanizmy hermetyzacji: funkcje składowe sekcje prywatne, chronione i publiczne zaprzyjaźnianie funkcji i klas Klasy, jako rozszerzenie struktury o funkcje składowe, enkapsulację, dziedziczenie i polimorfizm Obiekty, będące instancjami klas Dziedziczenie (w tym dziedziczenie wielobazowe) Metody wirtualne dostarczające polimorfizm Konstruktory (służące również do niejawnej konwersji; później dodano również możliwość zakazania niejawnej konwersji przez konstruktor za pomocą explicit) Destruktory, czyli funkcja wywoływana niejawnie przed (ściśle ustalonym) usunięciem obiektu Operatory new i delete Dynamiczna kontrola typów (RTTI), czyli dynamiczne (sprawdzane w czasie wykonywania) rzutowanie pomiędzy typami spokrewnionych klas, oraz określanie typu w czasie wykonywania (operatory dynamic_cast i typeid) Słowo kluczowe this (wskaźnik na obiekt, w kontekście którego wywoływana jest metoda) Wskaźniki do składowych (pól i metod) Metody i pola statyczne Udogodnienia związane z programowaniem generycznym: Szablony (wzorce) klas i funkcji Włączenie do biblioteki standardowej generycznej biblioteki STL Obsługa wyjątków: Deklaracja wychwytywania wyjątków: try ... catch Deklaracja wywoływania wyjątku: throw Deklaracja ograniczania wyjątków: throw(...) (określanie, jakie wyjątki mogą być propagowane z danej funkcji/metody) Zmiany natury ogólnej: Przestrzenie nazw i operator zasięgu :: Traktowanie definicji zmiennych i obiektów jak zwykłych instrukcji Dynamiczna inicjalizacja zmiennych globalnych i lokalnych zmiennych statycznych (tzn. mogą być inicjalizowane wartością funkcji) Możliwość uzyskania dostępu do przesłoniętej zmiennej globalnej za pomocą operatora :: Referencje Słowa kluczowe const, volatile (również C99) i mutable (usuwanie modyfikatora const z podanego pola, jeśli taki został nadany całemu obiektowi) Przeciążanie funkcji Przeciążanie operatorów Funkcje rozwijalne (inline) (również C99) Nowy typ logiczny bool i stałe true i false (również C99, z tym że w C++ są to słowa kluczowe) „Szeroki” typ znakowy, wchar_t (również C99) wraz ze wszystkimi zależnościami (np. klasy strumieniowe, w tym wiostream, oraz dodatkowe pliki nagłówkowe, np. wstring) Operatory precyzyjnego rzutowania: dynamic_cast (rzutowanie tylko pomiędzy typami, z uwzględnieniem hierarchii klas), reinterpret_cast (rzutowanie wymuszone tylko pomiędzy typami) i const_cast (rzutowanie zmieniające modyfikatory typu const i volatile) Zobacz też C++/CLI STL preprocesor języka C++ język C# język D Charm++ Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona języka C++ Opis standardowych bibliotek C/C++ Komitet standaryzacyjny ISO C++ FAQ prowadzone przez Bjarne Stroustrupa The C++ Resources Network
765	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemia%20analityczna	Chemia analityczna	Chemia analityczna zajmuje się analizą związków i mieszanin. Analiza chemiczna może mieć trzy cele: Chemiczna analiza ilościowa – jej celem jest ustalenie ilościowego składu substancji – np. udział procentowy poszczególnych składników w mieszaninie bądź stężenie wybranego składnika. Chemiczna analiza jakościowa – jej celem jest ustalenie z jakich składników składa się dana substancja lub ustalenie czy dany związek chemiczny w ogóle występuje w analizowanej substancji. Chemiczna analiza strukturalna – jej celem jest ustalenie struktury badanego związku chemicznego – składu atomów, które są składnikami związku, i następnie sposobu, w jaki te atomy są połączone.
766	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemiczna%20analiza%20strukturalna	Chemiczna analiza strukturalna	Chemiczna analiza strukturalna – zespół technik umożliwiających dokładne ustalenie struktury chemicznej czystych związków. Analizę tę przeprowadza się zwykle w przypadku syntezy nowych związków chemicznych, celem ustalenie ich budowy i udowodnienia że badana reakcja chemiczna doprowadziła do pożądanych skutków. Znacznie rzadziej stosuje się te techniki aby analizować próbki substancji nieznanego pochodzenia, w tym przypadku techniki analizy strukturalnej są stosowane wspólnie z technikami analizy ilościowej i jakościowej. Najdokładniejszym rodzajem analizy strukturalnej jest analiza widmowa, do której zalicza się m.in.: NMR (spektroskopia magnetycznego rezonansu jądrowego) Spektroskopia świetlna, Spektroskopia IR, Spektroskopia UV Rentgenografia strukturalna Spektrometria mas Spektroskopia Ramana Mikroanaliza Chemia analityczna
767	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chromatografia	Chromatografia	Chromatografia (z gr. chrōma – barwa i gráphō – piszę) – technika analityczna lub preparatywna służąca do rozdzielania lub badania składu mieszanin związków chemicznych. W każdej technice chromatograficznej najpierw rozdziela się badaną mieszaninę, a następnie przeprowadza się detekcję poszczególnych składników. Rozdział substancji następuje w wyniku przepuszczenia roztworu badanej mieszaniny przez specjalnie spreparowaną fazę rozdzielczą (złoże), zwaną też fazą stacjonarną. Fazą rozdzielczą są substancje wykazujące zdolności sorpcyjne lub zdolne do innych oddziaływań na substancje przepływające. Podczas przepływu eluentu (fazy ruchomej) przez fazę rozdzielczą następuje proces wymywania zaadsorbowanych (lub związanych) substancji. Intensywność tego procesu jest różna dla poszczególnych składników mieszaniny. Jedne składniki są więc zatrzymywane w fazie dłużej, a inne krócej, dzięki czemu może następować ich separacja. Czas przebywania danego składnika w kolumnie określany jest mianem czasu retencji. Klasyfikacja metod chromatograficznych W zależności od rodzaju eluentu chromatografia cieczowa – w której eluentem jest ciekły rozpuszczalnik lub mieszanina rozpuszczalników chromatografia gazowa – w której eluentem jest gaz (zwykle hel, argon lub wodór, czasem azot). chromatografia nadkrytyczna – w której eluentem jest substancja w stanie nadkrytycznym. W zależności od rodzaju fazy stacjonarnej i sposobu jej przygotowania Chromatografia planarna chromatografia cienkowarstwowa TLC (ang. thin layer chromatography) – w której fazę rozdzielczą stanowi cienka warstwa fazy stałej naniesiona na sztywną płytkę. Na tak spreparowaną płytkę nanosi się próbkę roztworu, po czym na skutek działania sił kapilarnych, grawitacji lub pola elektrycznego następuje przepływ i rozdział mieszaniny; chromatografia bibułowa – w której fazę rozdzielczą stanowi pasek lub arkusz bibuły filtracyjnej lub specjalnego typu bibuły chromatograficznej; chromatografia kolumnowa – w której faza rozdzielcza jest umieszczona w specjalnej kolumnie, przez którą przepuszcza się następnie roztwór badanej mieszaniny. Przepływ roztworu przez kolumnę można wymuszać grawitacyjnie lub stosując różnicę ciśnień na wlocie i wylocie kolumny; chromatografia powinowactwa – w której odpowiednio spreparowana faza rozdzielcza jest zdolna do oddziaływań chemicznych o zmiennym powinowactwie wobec rozdzielanych substancji; chromatografia jonowymienna – w której substancje oddziałują ze złożem za pomocą oddziaływań jonowych. W zależności od parametrów procesu HPLC (ang. high performance/pressure liquid chromatography) wysokosprawna/wysokociśnieniowa chromatografia cieczowa – odmiana cieczowej chromatografii kolumnowej z użyciem eluentu pod wysokim ciśnieniem; FPLC (ang. fast protein/performance liquid chromatography) szybka, białkowa/szybkosprawna chromatografia cieczowa – odmiana HPLC działająca na niższych ciśnieniach, stosująca prócz złóż sorpcyjnych, także zwykłe złoża typu sit molekularnych, służąca głównie do rozdziału białek i polipeptydów. Opatentowana i wyłączna nazwa dla firmy Pharmacia; UPLC (ang. ultra performance liquid chromatography) ultrasprawna chromatografia cieczowa – odmiana cieczowej chromatografii kolumnowej. Działa na wyższych ciśnieniach i mniejszych przepływach, a kolumny mają mniejsze ziarno (1,7 – 1,8 μm). Pozwala uzyskiwać krótsze czasy retencji i wyższe rozdzielczości. Opatentowana i wyłączna nazwa dla firmy Waters. GPC (ang. Gel Permeation Chromatography) chromatografia żelowa – odmiana kolumnowej chromatografii cieczowej. Polega na rozdziale składników mieszaniny na żelu lub sitach molekularnych w zależności od rozmiarów cząsteczek. Stosowana m.in. do określania średnich mas cząsteczkowych polimerów. Aktywacja chromatogramu Chromatografia może być łączona z technikami jądrowymi. Wykorzystanie różnych właściwości jądrowych, np. przekroju czynnego na neutrony, pozwala na aktywację chromatogramu (elektronową lub neutronową). Aktywacja chromatogramu umożliwia identyfikację składników chromatogramu za pomocą liczników promieniownania jonizującego. Historia Metody chromatograficzne zostały prawdopodobnie po raz pierwszy zastosowane przez Davida Talbota Daya pod koniec XIX w. do rozdziału węglowodorów z ropy naftowej. W tym samym czasie na Politechnice Warszawskiej lub Uniwersytecie Warszawskim rosyjski chemik i biolog Michaił Cwiet rozdzielał barwniki z zielonych liści na kolumnie wypełnionej kredą. Ponieważ Cwiet rozpoznał i prawidłowo zinterpretował proces rozdziału, jest on powszechnie uważany za wynalazcę tej techniki. Jest on także autorem nazwy „chromatografia”, którego to terminu użył ze względu na barwne strefy obserwowane na kredowej kolumnie podczas rozdziałów. Przypisy
769	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cutty%20Sark	Cutty Sark	SV Cutty Sark – XIX-wieczny kliper herbaciany, który pobił wiele rekordów prędkości. Jest to obecnie jedyny zachowany kliper herbaciany na świecie, stoi teraz w suchym doku przy nabrzeżu w dzielnicy Londynu, Greenwich jako statek-muzeum. Historia i rejsy „Cutty Sark” zbudowano w Szkocji w 1869 r. jako żaglowiec do przewozu herbaty z Chin. Był to w ówczesnych czasach najszybszy kliper, mogący w ciągu dnia przepłynąć 350 mil (ok. 650 km, średnia dobowa prędkość 15 w). Jak uważają niektórzy, był to też najpiękniejszy ze wszystkich żaglowców świata, ze swoim mocno wydłużonym bukszprytem i sześcioma piętrami żagli na grotmaszcie (prawie 3000 m² żagla, dł. całk. 85 m). Drewniana, trzymasztowa fregata o stalowym szkielecie kadłuba, zwodowana w Wlk. Brytanii w 1869 r. nazwana Cutty Sark na cześć Nannie Dee – wiedźmy z poematu Roberta Burnsa (1759–1796) „Tam O’Shanter”. Poemat opowiada o farmerze Tamie, który późną porą, w czasie burzy, upity wraca na grzbiecie swojego konia o imieniu Meg do domu. Przejeżdżając koło nawiedzonego kościoła, Tam zauważa tańczące w nim wiedźmy. Na widok jednej z nich, Nannie Dee, odzianej w zbyt krótką koszulę, krzyczy „Weel done, Cutty-sark!” (cutty-sark oznacza w języku Scots właśnie krótką koszulę). Krzykiem zwraca na siebie uwagę. Wiedźmy puszczają się za Tamem w pogoń z Nannie Dee na czele. Tam pogania konia, ale wiedźmie udaje się złapać Meg za ogon, który zostaje w jej dłoni. Galion pod bukszprytem klipra przedstawia goniącą Tama Nannie z końskim ogonem w ręku. Cutty Sark w 1896 r. przeszedł pod banderę portugalską i dwukrotnie zmieniał nazwę i właściciela. Po utracie masztów w 1916 r. był otaklowany jako brygantyna. W 1923 r. kpt. Wilfred Dowman uratował kliper dla Anglii, odkupując go od Portugalczyków – nazwa klipra była wtedy na ustach wszystkich i był to dogodny moment do nadania takiej samej nazwy nowemu gatunkowi whisky wchodzącemu właśnie na rynek. Do dziś logo tej whisky przedstawia ilustrację Cutty Sark na żółtym tle. Whisky ta stała się jedną z najlepiej sprzedających się na świecie, a jej producent wspierał jedną z najbardziej znanych imprez żeglarskich świata – Cutty Sark Tall Ships’ Races (Operacja Żagiel). Pożar Wczesnym rankiem 21 maja 2007 r. na żaglowcu wybuchł pożar. Statek uległ uszkodzeniu, ocalały jednak rufa i dziób. Część wyposażenia została na czas przeprowadzanego remontu zdemontowana (fragmenty poszycia, omasztowanie, wyposażenie ruchome) i podobnie jak galeria galionów eksponowana na pokładzie – ocalała z pożaru. Pożar został spowodowany przez przemysłowy odkurzacz, zostawiony włączony we wnętrzu historycznego statku. Statek został odbudowany i otwarty dla publiczności w dniu 25 kwietnia 2012 r. Inne Plany Modelarskie żaglowca zostały opublikowane w zeszycie 4/1976 (nr 74). Zbierane są fundusze na budowę drugiego identycznego, pływającego żaglowca. Przypisy Linki zewnętrzne Cutty Sark (ang.) Cutty Sark im April 2014 Grossformatige Bilder Klipry Brytyjskie jachty i żaglowce Statki-muzea Muzea i galerie w Londynie Atrakcje turystyczne w Londynie Statki z XIX wieku
770	https://pl.wikipedia.org/wiki/Ciek%C5%82y%20kryszta%C5%82	Ciekły kryształ	Ciekłe kryształy – faza pośrednia między ciekłym i krystalicznym stanem skupienia materii, którą charakteryzuje zdolność do płynięcia, charakterystyczna dla cieczy i jednocześnie dalekozasięgowe uporządkowanie tworzących ją cząsteczek, podobnie jak to ma miejsce w kryształach. W literaturze fachowej nazwa ciekły kryształ jest często zamieniana terminem mezofaza, który obejmuje jednak także kryształy plastyczne i kryształy condis. Fizyczne podstawy tworzenia się ciekłych kryształów W fazie krystalicznej wszystkie cząsteczki są ściśle uporządkowane i nie mają w ogóle swobody ruchu. W fazie ciekłej jest odwrotnie – cząsteczki mają pełną swobodę przemieszczania się w obrębie objętości cieczy i jednocześnie nie są w żaden sposób dalekozasięgowo uporządkowane. Natomiast w fazie ciekłokrystalicznej sytuacja jest pośrednia – cząsteczki mają częściową swobodę ruchu i jednocześnie są częściowo uporządkowane. Znakomita większość substancji w procesie topnienia wykazuje jednoczesne uwolnienie translacyjnych (czyli dających możliwość przemieszczania się) i rotacyjnych stopni swobody. Dla niektórych cząsteczek (głównie o kształcie zbliżonym do kuli) uwolnienie rotacyjnych stopni swobody następuje jednak wcześniej (w niższej temperaturze), przy czym wykazują one w tej fazie dużą plastyczność, stąd nazwa – kryształ plastyczny. Z drugiej strony bardzo długie i giętkie cząsteczki (np. niektóre polimery) w pewnej temperaturze uzyskują zdolność dynamicznej zmiany swojej konformacji (czyli kształtu), z nadal zablokowanymi translacyjnymi stopniami swobody i są zdolne do generowania tzw. kryształów condis. Kryształy condis i kryształy plastyczne są zaliczane do mezofaz, jednak zwykle nie uznaje się ich za tradycyjne ciekłe kryształy, choć podział ten jest bardzo umowny i różnie interpretowany w różnych opracowaniach. Fazę ciekłokrystaliczną sensu stricto mogą generować długie, sztywne cząsteczki podobne do prętów lub sztywne i płaskie cząsteczki podobne do dysków, czyli takie, które posiadają anizotropię kształtu. Cząsteczki takie wcześniej wykazują topnienie translacyjne, z zachowaniem zablokowania wszystkich lub części rotacyjnych stopni swobody. Powoduje to, że wszystkie ciekłe kryształy cechuje brak uporządkowań dalekiego zasięgu środków ciężkości molekuł (jak w cieczy), ale równocześnie dalekozasięgowe orientacyjne uporządkowanie molekuł (cecha kryształu). Jest wiele rodzajów faz ciekłokrystalicznych. Aby zrozumieć mechanizm ich tworzenia najlepiej jest się przyjrzeć najprostszej z nich zwanej fazą nematyczną. W fazie tej pręto- lub dyskopodobne cząsteczki mają zablokowaną możliwość zmieniania kąta ułożenia jednej ze swoich osi względem innych cząsteczek, co powoduje, że cząsteczki układają się samorzutnie osiami równolegle do siebie: Mają one jednak nadal swobodę przemieszczania się w całej objętości cieczy. Skłonność układania się cząsteczek w ten, a nie inny sposób, wynika ze złożonych oddziaływań termodynamicznych między nimi, dodatkowo wzmacnianych przez siły Van Der Waalsa. Takie ułożenie cząsteczek zmienia szereg własności cieczy powodując, że wykazuje ona np. dwójłomność optyczną podobnie jak typowe kryształy. Systematyka ciekłych kryształów Liotropowe i termotropowe Faza ciekłokrystaliczna może być generowana na dwa sposoby: poprzez ogrzewanie stałych kryształów – jest nazywana wtedy mezofazą termotropową. Kryształy, zamiast od razu topić się w zwykłą ciecz, przechodzą w pewnej określonej temperaturze w stan mezofazy, a dopiero w wyższej temperaturze następuje izotropizacja mezofazy, czyli zamiana ciekłych kryształów w ciecz izotropową. W zależności od rodzaju ciekłego kryształu może on przechodzić przez różne mezofazy, w miarę obniżania temperatury. poprzez rozpuszczanie cząsteczek mających tendencję do tworzenia mezofazy w odpowiednim rozpuszczalniku – faza jest nazywana wtedy mezofazą liotropową. W układzie takim rozpuszczone pręto- lub dyskopodobne cząsteczki tworzą mezofazę „zmuszając” niejako cząsteczki rozpuszczalnika do uczestniczenia w tej fazie. Fazy termotropowe Mezofazy termotropowe dzieli się na trzy główne klasy: fazę nematyczną – już wyżej opisaną – oznaczaną symbolem N, fazę smektyczną, w której oprócz równoległego uporządkowania osi cząsteczek wzdłuż direktora, istnieje też dodatkowe uporządkowanie w warstwy, oznaczaną symbolem S, fazę kolumnową, którą generują zwykle cząsteczki dyskopodobne – tutaj oprócz równoległego uporządkowania osi cząsteczek, cząsteczki układają się jeszcze w kolumny – tak jak np. monety w kasie. Fazy kolumnowe są oznaczane literą D, fazę cholesterolową, w której uporządkowanie jest związane ze skręceniem o określony kąt przy przechodzeniu między warstwami, czyli ich direktor nie jest linią prostą, lecz układa się w kształt helisy. Faza cholesterolowa jest w istocie podtypem fazy nematycznej. Fazę cholesterolową nazywa się też często fazą nematyczną skręconą i oznacza symbolem N. Fazy smektyczne Fazy smektyczne podzielić można dalej na dwa sposoby. Względem stopnia uporządkowania cząstek: smektyki cieczopodobne – brak uporządkowania molekuł w warstwach (poza uporządkowaniem środków ciężkości) np.: SmA, SmC, smektyki kryształopodobne – wykazujące pozycyjne ułożenie molekuł w warstwie np.: SmB (ułożenie heksagonalne), SmH, SmG, SmE. Podział ten jednak jest nieco sztuczny, gdyż w istocie stopień uporządkowania molekuł w fazach smektycznych (których jest łącznie kilkadziesiąt) zmienia się płynnie od układów bardziej cieczopodobnych do bardziej kryształopodobnych. Drugi podział, wynika z orientacji warstw smektycznych, względem direktora: smektyki ortogonalne: direktor jest prostopadły do powierzchni warstw (SmA, SmB, SmE), smektyki pochylone (nieortogonalne) direktor przecina powierzchnie warstw pod kątem innym niż 90° (SmC, SmG, SmH). Nazwa pochodzi od tego, że w fazach tych, prętopodobne cząsteczki są „pochylone” w warstwach, w stosunku do płaszczyzny warstw. Fazy kolumnowe Fazy kolumnowe tworzą się poprzez układanie się cząsteczek o kształcie dysków w długie kolumny, przypominające trochę stosy monet. Kolumny te mogą być dodatkowo zorganizowane w rodzaj siatki, której rodzaj jest podstawą podziału faz kolumnowych: faza kolumnowa heksagonalna (Dh) występuje najczęściej; w fazie tej kolumny układają się w siatkę, w której komórka elementarna przyjmuje kształt sześciokąta foremnego, faza kolumnowa rombowa (Drh), w której komórka elementarna siatki kolumn przybiera kształt rombu, faza kolumnowa kwadratowa (Dsq), najrzadziej spotykana, w której komórka elementarna przybiera kształt kwadratu. Oprócz tego cząsteczki dyskopodobne mogą też generować mezofazę nematyczną i niektóre mezofazy smektyczne. Fazy skręcone (chiralne) Smektyki pochylone mogą dodatkowo posiadać, podobnie jak to jest w przypadku fazy nematycznej, swoje wersje „skręcone”, w których direktor nie jest linią prostą, lecz helisą. Analogicznie do fazy nematycznej skręconej (cholesterolowej) – fazy smektyczne skręcone oznacza się symbolem wyjściowej fazy z dodaną gwiazdką (SmC, SmH* itd). Smektyki ortogonalne z natury rzeczy nie posiadają swoich odpowiedników skręconych, gdyż łatwo można dowieść, że jest to niemożliwe geometrycznie. Z faz kolumnowych jedynie faza rombowa może występować w formie skręconej. Fazy skręcone tworzą cząsteczki chiralne, zaś fazy nie skręcone tworzą cząsteczki niechiralne. Podobnie jak wszystkie cząsteczki chiralne, również chiralne fazy ciekłokrystaliczne skręcają światło spolaryzowane, przy czym kąt skręcenia jest tutaj dużo bardziej zależny od temperatury niż w przypadku związków nie generujących mezofaz. Fazy liotropowe Fazy liotropowe, są specyficznym rodzajem emulsji, w której cząsteczki rozpuszczalnika koordynują się względem wstępnie uporządkowanych cząsteczek mezogenu, albo na odwrót, siłą napędową tworzenia się fazy ciekłokrystalicznej jest wymuszanie przez rozpuszczalnik określonego uporządkowania rozpuszczonych w nim mezogenów. Przyjmuje się, że przy wyższych stężeniach mezogenów zachodzi pierwsze zjawisko, a przy niższych drugie. Fazy tworzące się w drugim przypadku opatruje się często mianem faz „odwróconych”. Przejścia od jednych faz do drugich można tu generować zarówno przez zmianę temperatury całego układu, jak i poprzez zmiany stężenia związku generującego. Cząsteczki zdolne do tworzenia faz liotropowych mają zazwyczaj własności amfifilowe, tzn. posiadają długie łańcuchy, które na jednym końcu są hydrofilowe (a ogólniej liofilowe), a na drugim hydrofobowe (a ogólniej liofobowe). Powoduje to, że w roztworze cząsteczki takie mają skłonność do mikroseperacji i tworzenia złożonych, uporządkowanych układów micelarnych, która jest główną siłą napędową tworzenia się tych faz. Istnieją jednak też przypadki gdy fazy liotropowe są tworzone przez związki nie posiadające własności amfifilowych. Ze względu na to, że tworzenie się faz liotropowych zależne jest od bardzo subtelnych oddziaływań międzycząsteczkowych, które niezwykle łatwo zaburzyć, badanie własności tych faz jest znacznie trudniejsze od faz termotropowych. Na przykład nawet delikatne wstrząśnięcie naczyniem z roztworem lub zmiana temperatury o 1 °C potrafi zaburzyć strukturę fazy liotropowej, a po ponownym osiągnięciu równowagi układ może przejść do innej fazy. Fazy liotropowe występują powszechnie w układach biologicznych. Na przykład błona komórkowa jest w gruncie rzeczy bardzo cienką, lamelarną fazą liotropową, tworzoną przez lipidy, która powstaje w naturalny sposób na granicy cytoplazmy z otoczeniem. Podział faz liotropowych Podział faz liotropowych jest bardzo skomplikowany, ze względu na złożone, przestrzenne struktury, które tworzą się w roztworach. Obecnie znanych jest kilkaset różnych faz liotropowych. Najczęściej występującymi i najbardziej stabilnymi są fazy heksagonalna i lamelarna. Najbardziej złożone struktury posiadają niestabilne fazy sześcienne – występujące w trakcie przechodzenia układu z jednej fazy stabilnej do drugiej W wielkim uproszczeniu można je podzielić na: fazy w roztworach rozcieńczonych: (gdy w układzie jest duży nadmiar cząsteczek rozpuszczalnika w stosunku do cząsteczek mezogenu), wszystkie one mają charakter faz szcześciennych, nieciągłych – w części z nich występują uporządkowane względem siebie sferyczne micele, a w innych występują złożone układy ruropodobnych, rozgałęzionych struktur, których ścianki są zbudowane ze związków amfifilowych – oznaczane są łącznie symbolem Q1, fazy w roztworach średnio stężonych: liotropowe fazy nematyczne – tworzone przez rozseparowane micele posiadające inny, niż sferyczny kształt i zachowujące się jako całość trochę podobnie do tradycyjnych mezogenów prętopodobnych – oznaczane symbolem Nα, fazy heksagonalne – w których występują długie, równoległe do siebie ruropodobne kolumny, które układają się względem siebie na wzór przypominający plaster miodu – oznaczane symbolem Hα, pośrednie fazy sześcienne drugiej serii Q2, fazy lamelarne – w których związki amififlowe układają się w podwójne warstwy, strukturą podobne do błony komórkowej, między którymi znajduje się cienka warstewka rozpuszczalnika – oznaczane symbolem Lα, fazy „odwrócone” w roztworach stężonych (gdy w układzie jest duży nadmiar cząsteczek mezogenu w stosunku do cząsteczek rozpuszczalnika), odwrócone fazy sześcienne serii trzeciej Q3, odwrócona faza lamelarna Lβ, odwrócone fazy sześcienne serii czwartej Q3, odwrócona faza heksagonalna Hβ. Niektóre rodzaje mezogenów są zdolne tworzyć kilka- kilkanaście mezofaz, zależnie od stężenia i rodzaju rozpuszczalnika. Z kolei inne są zdolne tworzyć tylko jeden rodzaj mezofazy przy ściśle określonych warunkach stężenia i temperatury. Stopień uporządkowania Dla cząsteczek w każdym rodzaju fazy ciekłokrystalicznej wyróżnić można jeden, główny kierunek orientacji opisywany przez direktor, względem którego molekuły są średnio równoległe. Oprócz tego mogą jednak też występować dodatkowe formy orientacji. Średni stopień uporządkowania cząstek S, dany wzorem: gdzie: α – kąt pomiędzy direktorem a długą osią molekuł jest różny w różnych typach mezofazy. Może on przyjmować wartości od 0 (dla cieczy doskonale izotropowej) do 1 (dla doskonałego kryształu). Tekstury mikroskopowe Materiały generujące fazy ciekłokrystaliczne posiadają unikalną cechę tworzenia bardzo charakterystycznych tekstur w świetle spolaryzowanym pod mikroskopem optycznym zaopatrzonym w analizator polaryzacji (mikroskop polaryzacyjny). Matematyczno-fizyczna teoria wyjaśniająca tworzenie tego rodzaju tekstur jest bardzo złożona i stale rozwijana (Patrz artykuł Fizyka ciekłych kryształów) Tekstury te, jakkolwiek tłumaczyć ich powstawanie, są bardzo charakterystyczne dla określonego typu mezofazy i może je na tej podstawie szybko rozpoznawać. Przykłady tekstur: Przejścia między mezofazami Istnieją substancje, które mogą występować w różnych fazach ciekłokrystalicznych w zależności od zmian temperatury, a przy stałej temperaturze tworzyć różne mezofazy pod wpływem zmian proporcji składników mieszaniny. Niektóre mieszaniny związków, przy ściśle określonej ich proporcji posiadają cechy eutektyków, tzn. pozostają w jednej mezofazie w znacznie szerszym zakresie temperatur, niż każdy z nich z osobna. Właśnie tego rodzaju mieszaniny są powszechnie stosowane w wyświetlaczach. Ponadto niektóre związki mogą wykazywać takie same mezofazy zarówno przy ogrzewaniu, jak i przy ochładzaniu (przemiany enantiotropowe), lub różne mezofazy w zależności od kierunku zmian temperatury (przemiany monotropowe). Zazwyczaj przy ochładzaniu uzyskuje się większą liczbę kolejnych rodzajów ciekłych kryształów, co jest związane ze stopniowym porządkowaniem się molekuł aż do uzyskania sieci krystalicznej. Więcej na ten temat w artykule Fizyka ciekłych kryształów. Zastosowania Ciekłe kryształy termotropowe znajdują szereg zastosowań w różnych dziedzinach m.in.: zastosowania własności elektrooptycznych: w wyświetlaczach, w których wykorzystuje się eutektyczne mieszaniny związków prętopodobnych, które są zdolne do generowania fazy nematycznej lub SmC. Mechanizm działania wyświetlaczy opiera się na zmianach kierunku uporządkowania mezofazy pod wpływem przyłożonego pola elektrycznego co powoduje zmianę kierunku dwójłomności światła przechodzącego przez te fazy. Wyświetlacze oparte na fazie nematycznej są monochromatyczne i nie mogą posiadać skali szarości. Wyświetlacze oparte na fazie SmC mogą być w pełni kolorowe i posiadać szeroką skalę szarości. w pamięciach masowych do komputerów, w których zapis informacji odbywa się przez generowanie zmian kierunku uporządkowania przez przyłożenie pola elektrycznego, a kasowanie poprzez proste ogrzanie nośnika powyżej temperatury izotropizacji – tego rodzaju pamięci masowe, ze względu na komplikacje sprzętowe, przegrały jednak z płytami CD w latach 80. XX w. w optoelektronice wykorzystuje się tzw. zjawiska nieliniowe – ciekłe kryształy są wykorzystywane jako bramki logiczne oraz generatory i analizatory wyższych harmonicznych światła (SHG), które wielokrotnie zwiększają przepustowość informacyjną światłowodów. zastosowania własności termooptycznych – które oparte są na zjawisku zmiany koloru odbijanego światła przez mezofazę N* (cholesterolową) w zależności od temperatury: termometry bezrtęciowe – proste w użyciu, ale wciąż bardzo niedokładne termometry w kształcie paska folii. indykatory temperatury (zmieniające kolor przy ściśle określonej temperaturze) dodatki do farb i emulsji, zmieniających kolor pod wpływem temperatury – są one stosowane jako przyciemniacze szyb samochodowych, farby, którymi pokrywa się zabawki zmieniające barwę w trakcie kąpieli oraz do tworzenia termogramów ciał osób chorych. Chore organy zazwyczaj wykazują większe tempo metabolizmu, co objawia się wzrostem temperatury i uwidocznia poprzez zmianę barwy „pomalowanej” skóry. Zobacz też polimery ciekłokrystaliczne Przypisy Bibliografia J.W. Goodby, G.W. Gray, Handbook of Liquid Crystals, Wiley-VCH, 1998. S. Chandrasekhar, Liquid Crystals, wyd. 2, Cambridge Univ Pr Published, 1993. P.G. de Gennes, J. Prost, The Physics of Liquid Crystals, Claredon Press, 1993. Tomasz Ganicz, Podstawowe pojęcia, w: Ciekłokrystaliczne karbosilany, dysertacja doktorska, CBMiM PAN, 1995 (źródło większości zdjęć i grafik).
771	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cytochromy	Cytochromy	Cytochromy – grupa białek uczestniczących w transporcie elektronów w procesie fosforylacji oksydacyjnej. W mikrosomach cytochrom P450 uczestniczy w procesie metabolizmu ksenobiotyków. W cytochromach funkcję grupy prostetycznej pełni hem lub jego analogi. Cytochromy łańcucha oddechowego według wzrastającego potencjału oksydoredukcyjnego E0: cytochrom b, E0 = 0,07 V cytochrom c1, E0 = 0,23 V cytochrom c, E0 = 0,25 V Oksydaza cytochromu Oksydaza cytochromowa (cytochrom a + a3), zbudowana z 2 podjednostek cytochromu a (E0 = 0,29 V) i 4 podjednostek cytochromu a3 (E0 = 0,55 V). Oksydaza cytochromowa jest końcowym elementem przenoszenia elektronów w łańcuchu oddechowym. Jako jedyny cytochrom jest ona podatna na zablokowanie w wyniku wiązania z inhibitorami, którymi są np. tlenek węgla, cyjanki i azydki. W pozostałych cytochromach wszystkie wiązania koordynacyjne atomu żelaza są wykorzystane i nie może on związać się z inhibitorem. Zobacz też mitochondrium hemoglobina Przypisy
772	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cia%C5%82o%20sta%C5%82e	Ciało stałe	Ciało stałe – rodzaj fazy skondensowanej, każda substancja, która nie jest płynna, czyli zachowuje kształt. Ciało stałe jest pojęciem mało precyzyjnym i mogą w nim występować w rzeczywistości różne stany skupienia materii zwane bardziej precyzyjnie fazami fizycznymi. Właściwości ciał stałych są przedmiotem badań fizyki ciała stałego. W ciałach stałych mogą występować różne fazy: ciało krystaliczne kryształy plastyczne kryształy condis kwazikryształy Nie wszystkie ciała stałe mają budowę krystaliczną. Niektóre są w stanie "zamrożonego nieporządku", który z termodynamicznego punktu widzenia jest niestabilny (choć może istnieć bardzo długo). Taką fazę nazywa się: fazą szklistą lub fazą amorficzną Substancja stała w stanie szklistym, której przykładem jest szkło, może być traktowana jak ciecz o nieskończenie dużej lepkości. W wielu substancjach, jak np. w tworzywach sztucznych lub w metalach często zdarza się, że w stanie stałym występują jednocześnie dwie fazy, np. krystaliczna i amorficzna, tworząc złożoną mikrostrukturę, decydującą o własnościach mechanicznych całego materiału. Cząsteczki ciała stałego ułożone są stosunkowo blisko siebie. Siły przyciągania między nimi są bardzo duże, dlatego ciało w tym stanie trudno jest rozerwać lub pokruszyć. Cząsteczki i atomy w ciałach stałych nie przemieszczają się w większej skali, a tylko wykonują drgania wokół swoich położeń równowagi. Przypisy
773	https://pl.wikipedia.org/wiki/Ciecz	Ciecz	Ciecz – stan skupienia materii pośredni między ciałem stałym a gazem, w którym ciało fizyczne trudno zmienia objętość, ale łatwo zmienia kształt. Wskutek tego ciecz przyjmuje kształt naczynia, w którym się znajduje, ale w przeciwieństwie do gazu nie rozszerza się, aby wypełnić je całe. Powierzchnia styku cieczy z gazem lub próżnią nazywa się powierzchnią swobodną cieczy. Istnienie cieczy ogranicza od strony niskich temperatur temperatura krzepnięcia, a od wysokich temperatura wrzenia. Czysta ciecz może istnieć w temperaturze niższej od temperatury krzepnięcia – nazywana jest wówczas cieczą przechłodzoną. Może ona także istnieć w temperaturze wyższej od temperatury wrzenia – jest wtedy nazywana cieczą przegrzaną. Ciecz przechłodzona lub przegrzana jest w nietrwałym stanie termodynamicznym i pod wpływem zanieczyszczenia lub zaburzenia odpowiednio krzepnie lub wrze. Niektóre substancje ciekłe o dużej lepkości nie krystalizują pozostając w stanie amorficznym, który wbrew często wyrażanej opinii nie jest cieczą przechłodzoną. Własności cieczy wynikają z zachowania się jej cząsteczek: mają one pełną swobodę przemieszczania się w objętości zajmowanej przez ciecz występują między nimi oddziaływania międzycząsteczkowe, które w obrębie objętości cieczy znoszą się nawzajem oddziaływania międzycząsteczkowe nie znoszą się na granicy międzyfazowej cieczy z inną fazą na skutek czego występuje zjawisko zwane napięciem powierzchniowym. Ciecze kwantowe W analogii do klasycznych cieczy wprowadza się pojęcie cieczy kwantowych, w których oddziaływanie ma istotny wpływ na właściwości układu i nie może zostać pominięte. Do cieczy kwantowych zaliczamy układy silnie oddziałujących fermionów lub bozonów. Zobacz też ciekły kryształ Przypisy Fizyka cieczy
776	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cyfra	Cyfra	Cyfra – umowny znak pisarski służący do zapisywania liczb. Już w trzecim tysiącleciu p.n.e. używano w Egipcie hieroglifów do oznaczania jednostek, dziesiątek i tak dalej, aż do 10.000.000. Innych cyfr używano w Babilonii (tzw. babiloński system liczbowy), jeszcze innych w starożytnych Grecji i Rzymie. Rozpowszechnione obecnie tak zwane cyfry arabskie (układ dziesiętny) pochodzą naprawdę z Indii. Arabowie jedynie sprowadzili je stamtąd wraz z tablicą rachunkową zwaną abakus (zbliżoną do dzisiejszego liczydła) do Europy między X a XIII w. Dzieło Fibonacciego o abakusie podkreślające praktyczność arabskiego systemu zainteresowało kupców włoskich. W ten sposób w XIII wieku arabska notacja upowszechniła się we włoskich księgach handlowych, a w XIV wieku trafiła do epigrafiki kościelnej by w XVI wieku wyprzeć całkowicie cyfry rzymskie z potocznego użycia. Wczesne średniowiecze używa wyłącznie cyfr rzymskich, na ogół nie zmienionych, tylko cyfry i liczby 4, 9, 40, 90 są pisane częściej IIII, VIIII, XXXX, LXXXX niż odpowiednio IV, IX, XL, XC. Natomiast wielokrotność setek oznaczano przez powtarzanie litery C, np. CCC = 300. Połowę oznaczano przez przekreślenie cyfry. Liczba znaków służących do zapisu jest zależna od systemu liczbowego i przyjętego sposobu zapisu: 10 w systemie dziesiętnym, 16 w szesnastkowym, ale w rzymskim już tylko siedem (I, V, X, L, C, D, M). W niektórych systemach do zapisu liczb służyły kolejne litery alfabetu, najpierw dla kolejnych wartości 1 do 9, potem dalej dla kolejnych wielokrotności 10 itd. – „1” i „10” zapisywano innymi znakami. Taki zapis stosowano np. w alfabetach: hebrajskim, starosłowiańskim (głagolica) i greckim. Cyfry były składnikiem wielu pism. Wyróżnia się między innymi: cyfry arabskie oryginalne cyfry arabskie cyfry ormiańskie cyfry chińskie cyfry cyrylickie (słowiańskie) cyfry egipskie hieroglificzne cyfry etruskie cyfry greckie (starogreckie) cyfry Majów cyfry hebrajskie cyfry rzymskie cyfry sumeryjskie cyfry tybetańskie W pozycyjnych systemach liczbowych pozycja cyfry w obrębie liczby decyduje o jej wartości. Przykładowo jedynka w zapisie 100 oznacza inną wartość niż w zapisie 10. Wartość cyfry zależy też od przyjętej podstawy systemu liczbowego. W szczególności dla systemów liczbowych o podstawie większej niż 10 konieczne jest wprowadzenie dodatkowych cyfr, np. w systemie szesnastkowym są to cyfry: A, B, C, D, E, F. Przypisy Systemy liczbowe
777	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cydr	Cydr	Cydr, inaczej jabłecznik – napój alkoholowy, przefermentowany sok z dojrzałych jabłek (niedoprawiany cukrem), o wyglądzie od mętnego po klarowny, o zawartości alkoholu 1,2–8,5%. Odznacza się świeżym aromatem i lekko słodkawym, kwaskowo-orzeźwiającym smakiem jabłek, dobrze gasi pragnienie. Wytwarzany przez fermentację moszczu jabłecznego w sposób zbliżony do produkcji piwa techniką górnej fermentacji. Jest fermentowanym napojem winiarskim, a jego produkcja na poziomie krajowym jest uregulowana w ustawie winiarskiej. Produkcja Cydr jest produkowany głównie w Wielkiej Brytanii (9.735.000 hl w 2013 r.), północnej Hiszpanii (950.000 hl), północnej Francji (821.000 hl), Niemczech (676.000 hl). Jest on szczególnie popularny w Europie, na którą przypada 69% światowego spożycia. W Polsce pierwsza wzmianka o cydrze pochodzi z książki z przepisami Krescencjusza z 1571 roku. Od XIX w. jest natomiast produkowany masowo. Proces produkcji obejmuje mycie i sortowanie jabłek, z których po rozdrobnieniu wyciska się sok za pomocą pras taśmowych, hydraulicznych, pneumatycznych lub dekantera. W celu zwiększenia wydajności i zmniejszenia mętności soku, w procesie stosuje się enzymy pektolityczne. Wykorzystywane mogą być jabłka bezpośrednio zebrane lub także jabłka leżakujące i dojrzewające kilka tygodni w chłodniach. W celu uzyskania odpowiedniego aromatu stosuje się jabłka o różnej kwasowości i zawartości tianiny, w przeważającej mierze poprzez mieszanie różnych odmian jabłek w produkcji (blend). W nomenklaturze angielskiej wyróżnia się smaki gorzki, gorzkocierpki, gorzkocierpko-słodki i słodki. Sok podlega klarowaniu, a następnie fermentowaniu, filtrowaniu i pakowaniu. Proces fermentacji prowadzony jest z wykorzystaniem suszonych drożdży Saccharomyces cerevisae i Saccharomyces bayanus. W procesie pierwotnego klarowania lub pasteryzacji soku wymagane jest natomiast usunięcie dzikich drożdży Hanseniaspora uvarum, które są główną przyczyną powstawania w procesie fermentacji kwasu octowego. Stabilizację mikrobiologicznej struktury kwasowej uzyskuje się przez degradację kwasu L-jabłkowego do kwasu L-mlekowego w procesie fermentacji mlekowej za pomocą bakterii Oenococcus oeni. Proces ten powoduje wzrost pH, łagodzi kwaśny posmak, a jednocześnie zachowuje smak cydru. Chroni to przed fermentacją spontaniczną, która może prowadzić do powstania kwasu octowego, podwyższonego poziomu kwasu L-mlekowego, kwasu D-mlekowego i amin, które psują smak wyrobu. Oddzielanie osadu następuje przez odwirowanie lub filtrację przez ziemię okrzemkową. Podział Dzieli się na cydry zwykłe (niemusujące), musujące (fr. cidre mousseux, ang. sparkling cider), oraz gazowane (saturowane dwutlenkiem węgla), sprzedawane w butelkach przypominających piwo lub wino musujące. W Europie Zachodniej rosnąca popularnością cieszą się cydry aromatyzowane np. o smaku owoców leśnych, czy truskawek. W Wielkiej Brytanii stanowią one 27% rynku cydru. W większości krajów świata, w których jest napojem popularnym, nazwa „cydr” odnosi się do trunku alkoholowego. Tymczasem w Stanach Zjednoczonych taki sfermentowany napój określa się jako mocny cydr (ang. hard cider), zaś słowo „cydr” zarezerwowane jest niemal wyłącznie dla tzw. cydru jabłkowego, czyli bezalkoholowego, lekko przetworzonego soku z jabłek. Cydru nie należy mylić z winem jabłkowym, które jest sporządzone z soków jabłkowych dosładzanych przed fermentacją cukrem, kupażowane, ewentualnie dodatkowo dosładzane, o mocy 9-18% alkoholu. Na wzór cydrów produkowane są też winne gruszeczniki m.in. w Bretanii we Francji i Anglii (fr. poire, ang. perry). W Polsce gruszkowy odpowiednik cydru nazywany jest perry. Brandy jabłkowe Cydr służy także do produkcji alkoholi destylowanych, tzw. brandy jabłkowych, z których najbardziej znane to calvados oraz applejack. Ten ostatni, w przeciwieństwie do większości brandy, uzyskuje się nie poprzez odparowywanie alkoholu, lecz w procesie wymrażania frakcjonowanego (ang. freeze distillation; jacking). Serwowanie Cydry serwuje się w temperaturze 10-12 °C w kieliszkach do białego wina (musujące w kieliszkach do szampana). Można podać je również w piwnych pokalach. Mocno słodkie cydry komponują się dobrze z serami pleśniowymi, wytrawne z serami kozimi, a wszystkie z camembertami i brie. Można je podawać do owoców morza, ryb, drobiu, sałatek, warzyw grillowanych, a także wraz z grillowaną, pieczoną, bądź duszoną wieprzowiną. Do deserów owocowych, czy szarlotki można serwować cydry słodkie. W kulturze Tytuł powieści The Cider House Rules amerykańskiego pisarza Johna Irvinga przetłumaczono niefortunnie na język polski jako „Regulamin tłoczni win”, chociaż z jej treści wynika jasno, że główny bohater najmuje się w młodości do pracy w sadach, które część zebranych jabłek przeznaczają na produkcję właśnie cydru, a nie wina jabłkowego. W Anglii, w hrabstwie Kornwalia istnieje linia kolejowa Looe Valley Line, tzw. „szlak cydru” – specjalna linia turystyczna prowadząca z Liskeard do Looe. Wzdłuż trasy, malowniczo położonej w dolinie rzeki Looe usytuowane są przystanki, przy których znajdują się puby – tam turyści degustują ten charakterystyczny dla południowo-zachodniej Anglii napój. Informacji o kursach zasięgnąć można na każdym dworcu obsługiwanym przez linię First Great Western. Czas przejazdu (łącznie z konsumpcją) – ok. 7 godzin. Przypisy Linki zewnętrzne UKCider Napoje alkoholowe Brytyjskie produkty regionalne chronione prawem Unii Europejskiej Przetwory z owoców
778	https://pl.wikipedia.org/wiki/Calvados%20%28nap%C3%B3j%20alkoholowy%29	Calvados (napój alkoholowy)	Calvados (pol. kalwados) – napój alkoholowy (winiak francuski), odznaczający się wytrawnym smakiem owocowym (jabłkowym) i charakterystycznym jabłkowym bukietem. Wyrabiany jest głównie w departamencie Calvados w Normandii poprzez destylację cydru. Istnieje 230 odmian jabłek oraz 139 odmian gruszek, z których można go wyprodukować. W procesie produkcji używa się techniki pojedynczej lub podwójnej destylacji. Destyluje się go dwukrotnie metodą alembikową lub kolumnową, a następnie przelewa do dębowych beczek. Aby alkohol mógł nazywać się calvadosem musi spędzić w beczce przynajmniej 2,5 roku. W niej dojrzewa, a jego smak i aromat nabierają głębi oraz złożoności. Starszy trunek odznacza się bardziej interesującym, wielopoziomowym smakiem. Napój jest butelkowany o mocy mieszczącej się w przedziale pomiędzy 40% a 50% alkoholu. Calvadosy można dzielić ze względu na wiek (liczbę lat przeleżanych w beczce). Na tej podstawie na etykietach widnieją oznaczenia. Young oznacza calvados, który był starzony przez przynajmniej 2 lata, Reserve – minimum 3 lata, Vieille Reserve – co najmniej 4, natomiast Extra – powyżej 6 lat (przeważnie 10–15 lat). Calvados uzyskał kontrolowane oznaczenie pochodzenia (AOC) w 1942 r. Po uproszczeniu nazw w 1984 r., według obszarów geograficznych produkcji ściśle określonych przez Narodowy Instytut Pochodzenia i Jakości (INAO), wyróżnia się trzy: Calvados (74% całkowitej produkcji) – pochodzący z pojedynczej lub podwójnej destylacji z normandzkiego cydru z większości obszaru Dolnej Normandii (z wyłączeniem krainy Campagne de Saint-André) i z krainy Pays de Bray; Calvados du pays d’Auge (25% całkowitej produkcji) – pochodzący z podwójnej destylacji normandzkiego cydru z Pays d'Auge (krainy, zlokalizowanej w departamentach Calvados i Orne oraz zachodniej części departamentu Eure); Calvados domfrontais (1% całkowitej produkcji, AOC uzyskany w 1997 r.) – pochodzący z normandzkiego cydru i co najmniej w 30% z gruszecznika, z Domfrontais (krainy w południowo-zachodniej części departamentu Orne), przy czym pojedyncza lub podwójna destylacja jest przeprowadzana w destylatorze kolumnowym, a leżakowanie w dębowych beczkach trwa co najmniej 3 lata. Nazwa Etymologia nazwy tego alkoholu jest nadal przedmiotem dyskusji, najbardziej prawdopodobnym jest założenie, że pochodzi ona od nazwy skalistego i abrazyjnego normandzkiego wybrzeża – les Rochers du Calvados, od którego z czasem nazwano cały departament. Nazwa „calvados” – podobnie jak nazwy koniak i armagnac – jest prawnie zastrzeżona i dostępna tylko dla produktów z Normandii, dlatego też produkowane np. w Polsce wypalanki jabłkowe noszą nazwy wódek w typie calvadosu. , będące mieszankami destylatu jabłecznego ze spirytusem zbożowym lub ziemniaczanym. Historia Początków historii calvadosu upatrywać można na początku XVI wieku, gdy zaczął być wytwarzany przez normandzkich rolników. W 1553 r. lord Gilles Picot pisał o jego produkcji po pojawieniu się nowych odmian jabłek. Około pięćdziesięciu lat później założono pierwszy cech zrzeszający producentów tego trunku. Normandia słynęła z doskonałego cydru, zaś calvados uważano za trunek klasy robotniczej. Pod koniec XIX wieku nie sięgnęły go konsekwencje wybuchu filoksery, pustoszącej winnice Normandii, przez co stał się cenioną alternatywą dla innych alkoholi. Za jego rozsławienie w XX wieku odpowiadali również amerykańscy żołnierze stacjonujący we Francji, którzy otrzymywali od mieszkańców prezenty w postaci butelek tego alkoholu, w ramach wdzięczności za wyzwolenie kraju. W XXI w. eksportuje się ponad 50% produkcji calvadosu. Spożywanie i właściwości Odleżakowany calvados jest ceniony we Francji na równi z koniakiem i traktowany jako lekarstwo na trawienie lub pobudzenie apetytu. Jest spożywany zarówno jako aperitif, by zaostrzyć apetyt przed posiłkiem, jak i w trakcie lub po posiłku, aby wspomóc proces trawienia. Calvados powinien być podawany w temperaturze pokojowej, w niewielkim kieliszku w kształcie tulipana na lekko wydłużonej nóżce, by umożliwić trunkowi jak najlepsze skoncentrowanie aromatu. Ze spożywaniem calvadosu dla trawienia wiąże się gastronomiczny zwyczaj trou normand. Nawiązania w literaturze Był to ulubiony napój alkoholowy głównych bohaterów (Joanny i Ravica) powieści Łuk Triumfalny autorstwa E.M. Remarque’a. Piosenka Wojciecha Młynarskiego Bohaterowie Remarque'a zawiera stwierdzenie: Amatorem calvadosu był również bohater cyklu powieści G. Simenona – paryski komisarz Jules Maigret. Przypisy Winiaki Kuchnia francuska Departament Calvados
779	https://pl.wikipedia.org/wiki/Czeski%20b%C5%82%C4%85d	Czeski błąd	Czeski błąd – popularna, potoczna nazwa błędu przestawienia znaków, powstałego w trakcie maszynowego przepisywania tekstu (np. na maszynie do pisania lub klawiaturze komputera), a niegdyś również w trakcie prac zecerskich. Jest to konkretny rodzaj błędu polegający na przestawieniu kolejności dwóch sąsiednich znaków w tekście. Czeskie błędy zalicza się do literówek. Odpowiednikiem czeskiego błędu w mowie jest przestawienie głosek lub sylab zwane metatezą. Przyczyny błędów Błędy tego typu wynikają z nadmiernej szybkości pisania, a powstają najczęściej podczas naprzemiennego rytmicznego uderzania w klawisze palcami obu dłoni, gdy natrafi się w tekście na znaki, które trzeba obsłużyć kolejno palcami tej samej dłoni. Najczęściej powstają one przez zamienienie kolejności uderzeń w klawisze znajdujące się po przeciwnych stronach klawiatury. Rzadziej zdarza się, aby występowało to podczas pisania palcami obu dłoni w środkowej części klawiatury, gdzie pisze się najbardziej wygimnastykowanymi palcami wskazującymi, które w dodatku są dla obu dłoni w tym momencie obok siebie, niemal stykając się. Drugą częstą sytuacją jest powstawanie czeskich błędów podczas stawiania znaków palcami jednej dłoni, gdy kolejność znaków jest odwrotna, niż wynikałoby to z układu dłoni lub długości palców. W czasach ręcznego składu czeskie błędy bywały popełniane przez zecera wstawiającego czcionki w normalnej kolejności zamiast odwrotnej, jaka wynika z lustrzanego obrazu składu. Trzecią przyczyną czeskich błędów może być spowolnienie jednej z rąk po przebytym udarze mózgu. Konsekwencje czeskich błędów Czeskie błędy należą do najmniej dolegliwych błędów typograficznych, gdyż samo przestawienie znaków w tekście skutkuje tym, że po korekcie tekst jest dokładnie tej samej długości. Dodatkowo stosunkowo rzadko zdarza się, aby przełamywał się w odmienny sposób w miejscach przenoszenia wyrazów, więc czeskie błędy w żadnym lub co najwyżej małym stopniu wpływają na zmianę długości akapitów, jak również na powstawanie tzw. korytarzy w tekście. Podczas pośpiesznego czytania tekstu często na tego typu literówki nie zwraca się uwagi, nadal poprawnie rozumiejąc treść, i to nie tylko wtedy, gdy występują one we wnętrzu wyrazów, ale nawet w końcówkach, o ile przestawione zostały znaki tej samej wysokości (zachowana jest wtedy tzw. bouma). Etymologia Pochodzenie określenia „czeski błąd” nie jest do końca jasne – niektórzy językoznawcy sugerują, że określenie wzięło się z tego, iż wiele słów w języku czeskim przypomina słowa z języka polskiego, w których ktoś poprzestawiał głoski, np. kapr – karp. Inni zwracają uwagę na wpływ języka niemieckiego na czeski w odwróconej kolejności pisania większych liczebników. Pojęcie to, choć popularne, niezbyt dobrze oddaje specyfikę języka czeskiego, bo prędzej można by nazywać w ten sposób opuszczenie w tekście samogłoski. Zobacz też błąd ortograficzny chochlik drukarski rym częstochowski lapsus DTP
780	https://pl.wikipedia.org/wiki/Miejsce%20aktywne	Miejsce aktywne	Miejsce aktywne, centrum aktywne, centrum katalityczne – część cząsteczki, która jest bezpośrednio zaangażowana w reakcji chemicznej. W przypadku prostych cząsteczek, takich jak np. kwasy nieorganiczne w reakcję zaangażowana jest cała cząsteczka. W przypadku dużych i złożonych cząsteczek, takich jak np. enzymy, polimery syntetyczne i niektóre rozbudowane związki metaloorganiczne, tylko niewielka część cząsteczki jest rzeczywiście zaangażowana w reakcję, a jej reszta pozostaje bierna. Enzymy W enzymach centrum aktywne zlokalizowane jest w kieszeni lub szczelinie apoenzymu. Stanowi je grupa aminokwasów, które leżą blisko siebie w trójwymiarowej cząsteczce, choć często są od siebie bardzo oddalone w sekwencji. Odpowiada za wiązanie substratów i grup prostetycznych z wytworzeniem kompleksu ES (enzym-substrat), w którym reagujące fragmenty cząsteczek znajdują się w pobliżu centrum katalitycznego. Może przy tym dochodzić do zmiany konformacji zarówno substratów, jak i enzymu. Reszty aminokwasowe z niepolarnym łańcuchem bocznym uniemożliwiają dostęp wody oraz mają udział w prawidłowym wiązaniu substratu, natomiast łańcuchy polarne zarówno wiążą substrat, jak i wykazują właściwe działanie katalityczne. Aminokwasy wchodzące w skład centrum aktywnego są zazwyczaj ewolucyjnie bardziej stabilne niż aminokwasy na innych pozycjach, ponieważ zmiana aminokwasu w tej pozycji mogłaby uniemożliwić enzymowi katalizowanie dotychczasowej reakcji. W wielu enzymach niektóre z aminokwasów centrum aktywnego są identyczne nawet u bardzo słabo spokrewnionych organizmów. Polimery W przypadku polimerów syntetycznych centrum aktywne znajduje się zazwyczaj na końcu cząsteczek, choć w przypadku syntezy polimerów gwiazdowych i dendrymerów centrum aktywne znajduje się najpierw w samym środku cząsteczki, a potem ulega "rozmnożeniu" oddalając się jednocześnie od pierwotnego środka. W przypadku polimerów szczepionych centra aktywne są natomiast inicjowane w przypadkowych miejscach na łańcuchu głównym polimeru i następnie przenoszą się stopniowo wzdłuż narastających odgałęzień bocznych. Przypisy Reakcje chemiczne Enzymologia
781	https://pl.wikipedia.org/wiki/Celuloza	Celuloza	Celuloza ( ‘komórka’) – nierozgałęziony biopolimer, polisacharyd zbudowany liniowo z 3000–14 000 cząsteczek D-glukozy połączonych wiązaniami β-1,4-glikozydowymi (masa molowa 160–560 kg/mol). Łańcuchy te mają długość około siedmiu mikrometrów. Wiązanie β przyczynia się do utworzenia sztywnych, długich nitek, które układają się równolegle, tworząc micele połączone mostkami wodorowymi. Właściwości W czystej postaci celuloza jest białą, pozbawioną smaku i zapachu, nierozpuszczalną w wodzie substancją. W środowisku wodnym rozpuszcza się w odczynniku Schweizera. Ulega estryfikacji (podobnie jak alkohole), co wykorzystuje się do wytwarzania azotanu oraz octanu celulozy. Jej trawienie przez przeżuwaczy umożliwia grupa enzymów zwanych celulazami. Jest składnikiem budulcowym ściany komórkowej roślin wyższych (np. drewno zawiera zwykle 45–50% celulozy, zaś bawełna ok. 90%) oraz niektórych glonów, grzybów i bakterii. Występuje z innymi substancjami podporowymi (np. ligniną, pektyną, hemicelulozą). Najwięcej celulozy zawierają niektóre włókna, na przykład lnu lub juty, oraz włoski okrywające nasiona bawełny (nawet ponad 90%). Na skalę przemysłową celulozę otrzymuje się z drewna metodą siarczynową lub natronową, polegającymi na oddzieleniu (chemicznym rozłożeniu) ligniny od celulozy. Zastosowanie Sproszkowana celuloza stanowi znany adsorbent stosowany w chromatografii cienkowarstwowej i kolumnowej, ma zastosowanie w produkcji tabletek i kapsułek jako substancja wypełniająca (do 50%), wiążąca (5–20%) i rozsadzająca (3–15%), a celuloza mikrokrystaliczna jako substancja pomocnicza w praktyce farmaceutycznej (FP VIII:Cellulosum microcrystallinum). Spełnia funkcję czynnika stabilizującego w zawiesinach oraz zmniejsza sedymentację substancji leczniczych w czopkach. Grupy hydroksylowe celulozy mogą być estryfikowane różnymi kwasami lub tworzyć połączenia eterowe. Tego typu pochodne są stosowane w preparatach farmaceutycznych i lecznictwie, na przykład metyloceluloza, sól sodowa karboksymetylocelulozy, koloksylina. Jest surowcem w przemyśle włókienniczym, papierniczym, a także w produkcji materiałów wybuchowych (nitroceluloza), lakierów oraz tworzyw sztucznych. Zobacz też alkaliceluloza nitroceluloza celofan celuloid Uwagi Przypisy Polisacharydy
782	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemia%20supramolekularna	Chemia supramolekularna	Chemia supramolekularna – dział chemii organicznej zajmującej się strukturami złożonymi z wielu podjednostek, które powstają samorzutnie na skutek słabych oddziaływań międzycząsteczkowych takich jak: siły van der Waalsa, słabe wiązania wodorowe, oddziaływania π-π (nazywanych także stackingiem) i oddziaływania elektrostatyczne lub poprzez wzajemne mechaniczne zaplecenie. Ponadto poszczególne elementy układów supramolekularnych mogą także być połączone za pomocą klasycznych wiązań kowalencyjnych, ale, w odróżnieniu od "klasycznej" chemii organicznej, chemia supramolekularna skupia się na słabych oddziaływaniach niekowalencyjnych. Do ważnych koncepcji, które odgrywają duże znaczenie w tej dyscyplinie naukowej należy wymienić: samoorganizację cząsteczek zwijanie się układów biopolimerycznych rozpoznanie molekularne dynamiczną chemię kombinatoryczną Badanie oddziaływań niekowalencyjnych jest kluczowe dla zrozumienia praktycznie wszystkich procesów zachodzących w żywych komórkach. Bardzo wiele makrocząsteczkowych układów biologicznych stanowiło inspirację dla podobnych układów stworzonych przez ludzi. Wiele cząsteczek ma skłonność do spontanicznego łączenia się w regularne struktury, które często mają inne własności niż wolne, wyjściowe cząsteczki. Typowym przykładem struktury nadcząsteczkowej jest helisa DNA, która składa się z dwóch polimerycznych cząsteczek kwasów nukleinowych połączonych razem stosunkowo słabymi wiązaniami wodorowymi. Chemia supramolekularna zajmuje się z jednej strony badaniem już istniejących, naturalnych struktur supramolekularnych, takich jak antybiotyki jonoforowe, błony komórkowe, kwasy nukleinowe, czy kompleksy enzymów z koenzymami, a z drugiej projektowaniem i syntezą zupełnie nowych, nie występujących w naturze struktur, takich jak suche kolumnowe elektrolity, nanorurki, ciekłe kryształy, dendrymery, związki makrocykliczne (np. etery koronowe) i wiele innych. Historia Występowanie oddziaływań międzycząsteczkowych było postulowane przez van der Waalsa w 1873, jednak pierwszą koncepcją zgodną z filozofią chemii supramolekularnej był mechanizm "zamka i klucza", zaproponowany w 1890 przez laureata Nagrody Nobla, Emila Fischera, do wyjaśnienie rozpoznawania substratu przez enzym. Dalszy rozwój badań nad oddziaływaniami międzycząsteczkowymi miał miejsce na początku XX wieku wraz z odkryciem wiązań wodorowych. Wykorzystanie tych informacji umożliwiło znacznie lepsze zrozumienie budowy białek i kwasów nukleinowych, uwieńczone odkryciem struktury DNA przez Jamesa Watsona i Francisa Cricka w 1953. W tym okresie rozpoczęto też badania oraz syntezę sztucznych układów opartych na oddziaływaniach niekowalencyjnych takich jak micele i mikroemulsje. Kolejnym przełomem była synteza eterów koronowych dokonana przez Charlesa J. Pedersena w latach 60. W oparciu o te badania kolejni chemicy, tacy jak Donald J. Cram, Jean-Marie Lehn i Fritz Vogtle, otrzymali różnego rodzaju sztuczne receptory jonów oraz układy mechanicznie splecione. Znaczenie tej dyscypliny znacznie wzrosło po tym, jak w 1987 Donald J. Cram, Jean-Marie Lehn oraz Charles J. Pedersen otrzymali za swoje badania Nagrodę Nobla z chemii. Obecnie chemia supramolekularna jest bardzo dynamicznie rozwijającą się dziedziną chemii. Współczesne układy supramolekularne są wyrafinowane i złożone, a niektóre z nich stanowią maszyny molekularne, wzorowane na takich biocząsteczkach jak białka motoryczne lub syntaza ATP. Ponadto obserwuje się coraz częstsze wykorzystanie zdobyczy elektrochemii i fotochemii do projektowania nowych układów supramolekularnych. Termodynamika a układy supramolekularne Stabilność złożonych układów supramolekularnych jest zależna od występowania dużej ilości słabych oddziaływań niekowalencyjnych, zarówno intramolekularnych (zachodzących w obrębie jednej cząsteczki) jak i intermolekularnych (zachodzących pomiędzy kilkoma cząsteczkami), utrzymujących daną konformację układu. Pomimo że takie oddziaływania mają niską energię, przez co struktury supramolekularne są stosunkowo łatwe do zniszczenia, to z uwagi na ich dużą liczbę geometria większości układów supramolekularnych jest stabilna w warunkach normalnych. Podobne zależności obserwuje się dla dużych cząsteczek biologicznych, takich jak białka, kwasy nukleinowe lub polisacharydy. Z uwagi na niską energię wiązań niekowalencyjnych oraz fakt, że często nie posiadają one typowej energii aktywacji opisywanej przez równanie Arrheniusa, zwiększanie temperatury reakcji nie ma wpływu na szybkość reakcji. Ponadto w wyższej temperaturze ma miejsce znaczący zanik liczby słabych oddziaływań stabilizujących układy makromolekularne, przez co równowaga chemiczna przesuwa się raczej w stronę rozpadu takich układów na budujące je podjednostki. Zbyt niskie temperatury jednak także utrudniają zachodzenie procesów supramolekularnych, ponieważ w trakcie ich zachodzenia często dochodzi do znacznych zmian konformacyjnych cząsteczek. Takie modyfikacje struktury zazwyczaj wymagają by przynajmniej przez krótki okres cząsteczka przyjęła konformację wysokoenergetyczną. W niskich temperaturach rozkład statystyczny wszystkich możliwych geometrii cząsteczki jest przesunięty silnie w stronę struktur o niskiej energii, ponadto dochodzi do zmniejszenia swobody konformacyjnej cząsteczki, co może uniemożliwić efektywne zachodzenie procesów wymagających znacznych zmian strukturalnych (związanych z wiązaniem ligandu lub odbiorem bodźców fizycznych). Środowisko, w którym występują układy supramolekularne, odgrywa ogromną rolę w utrzymywaniu ich stabilności. Bardzo duża liczba rozpuszczalników (m.in. woda lub większość alkoholi) tworzy wiązania wodorowe z rozpuszczonymi w nich związkami chemicznymi. Ponadto cząsteczki rozpuszczalnika często zaangażowane są w tworzenie innych oddziaływań, takich jak oddziaływania elektrostatyczne, tworzenie kompleksów z przeniesieniem ładunku lub kompleksowanie przez cząsteczki substancji rozpuszczonej. Z tych powodów wybór rozpuszczalnika może mieć decydujące znaczenie przy projektowaniu syntezy układu supramolekularnego lub doborze środowiska, w którym taki układ ma pełnić swoje funkcje. Główne koncepcje Samoorganizacja cząsteczek Samoorganizacja cząsteczek polega na ich samorzutnej organizacji w bardziej złożone układy bez konieczności ingerencji z zewnątrz. Zazwyczaj tego rodzaju procesy odbywają się za pomocą oddziaływań niekowalencyjnych. Procesy samoorganizacji mogą także dotyczyć pojedynczych cząsteczek, które samoistnie przyjmują określona strukturę (klasycznym przykładem jest zwijanie się białek), związki wykazujące zdolność do takiego zachowania nazywa się foldamerami. Samoorganizacja na poziomie molekularnym jest kluczowa w tworzeniu się takich układów jak micele, błony biologiczne oraz ciekłe kryształy. Pełni ona też istotną rolę w inżynierii kryształów. Rozpoznanie molekularne i kompleksowanie Termin "rozpoznanie molekularne" oznacza specyficzne wiązanie związku koordynowanego przez większą strukturę - ligand, w wyniku którego dochodzi do powstania kompleksu typu "gość-gospodarz". Terminy "gość" i "gospodarz" są arbitralne, zwykle większa cząsteczka nazywana jest gospodarzem, a mniejsza gościem. Rozpoznanie obu cząsteczek zachodzi dzięki oddziaływaniom niekowalencyjnym i jest bardzo specyficzne. Pewną analogią do takich układów stanowią kompleksy tworzone przez receptory ze swoimi efektorami lub przeciwciała specyficznie rozpoznające antygeny. Synteza ukierunkowana na wzorzec Wykorzystanie samoorganizacji cząsteczek oraz rozpoznania molekularnego może być wykorzystane w specyficznym typie supramolekularnej katalizy. Niekowalencyjne wiązania pomiędzy reagującymi związkami prowadzą do zbliżenia się fragmentów podlegających reakcji chemicznej ułatwiając jej zajście. Ta metoda może być szczególnie użyteczna w sytuacji, gdy konformacja konieczna do zajścia danej reakcji jest termodynamicznie lub kinetycznie niestabilna, czego przykładem może być synteza dużych układów makrocyklicznych. Ponadto taka kataliza może zostać z powodzeniem wykorzystana w syntezie stereoselektywnej, prowadząc do uzyskania związków o określonej stereochemii. Dynamiczna chemia kowalencyjna Dynamiczna chemia kowalencyjna stanowi podejście, którego celem jest synteza dużych cząsteczek za pomocą reakcji odwracalnych, będących pod kontrolą termodynamiczną. Ponieważ wszystkie reagenty w układzie znajdują się w stanie równowagi chemicznej oraz ich potencjalna liczba może być bardzo duża, to możliwe jest prowadzenie selekcji cząsteczek o określonych właściwościach poprzez modyfikację warunków reakcji lub wprowadzenie dodatkowych substancji niebiorących bezpośrednio w niej udziału. Poprzez dodanie odpowiedniego wzorca, z którym oddziałują powstające związki, możliwe jest przesunięcie równowagi w stronę produktów, które tworzą stabilniejszy kompleks z dodaną substancją wzorcową (termodynamiczny efekt wzorca). Po osiągnięciu stanu równowagi, w którym ułamek molowy oczekiwanego produktu ma wysoką wartość, eksperymentator może zmienić warunki reakcji by zapobiec równowagowaniu i "zamrozić" istniejącą w danym momencie równowagę. Układy zablokowane mechanicznie Układy zablokowane mechanicznie to grupa związków chemicznych, których elementy składowe są ze sobą związane jedynie poprzez odpowiednią topologię całej cząsteczki. W układach taki ponadto możliwe jest występowanie słabych wiązań niekowalencyjnych (które często są pomocne podczas syntezowania takich układów), ale nie wiązań kowalencyjnych. Przykładami związków charakteryzujących się taką strukturą są rotaksany, katenany oraz węzły molekularne. Biomimetyki Biomimetyki stanowią układy supramolekularne mające na celu imitowanie struktury lub własności naturalnych układów biologicznych. Przykładami biomimetyków mogą być systemy sztucznej fotosyntezy, sztuczne receptory, peptydomimetyki lub modyfikowane chemicznie białka. Maszyny molekularne Maszyny molekularne to pojedyncze cząsteczki lub ich układy zdolne do wykonywania ruchu bądź znacznych zmian w ich geometrii pod wpływem bodźca zewnętrznego. Podobnie jak w przypadku biomimetyków, głównym źródłem inspiracji przy projektowaniu takich struktur stanowią układy biologiczne. Sztandarowymi przykładami mogą być białka motoryczne takie jak dyneiny, kinezyny lub kompleksy aktyny z miozyną, a także wici lub rzęski, będące przykładami bardziej złożonych maszyn molekularnych. Badania nad takimi układami stanowią domenę zarówno chemii supramolekularnej jak i nanotechnologii. Bloki budulcowe w chemii supramolekularnej W chemii supramolekularnej rzadko projektuje się nowe układy od zera. Powszechniejszą praktyką jest wykorzystywanie wcześniej uzyskanych związków chemicznych lub ich układów jako elementów budulcowych dla nowych struktur. Większość powszechnie stosowanych bloków budulcowych należy do kilku opisanych poniżej grup. Związki makrocykliczne Związki makrocykliczne, często nazywane po prostu makrocyklami, stanowią układy zawierające pierścienie zbudowane z co najmniej siedmiu atomów. Makrocykle są bardzo użyteczne w chemii supramolekularnej, ponieważ mogą tworzyć dogodne nisze, w których zachodzi kompleksowanie mniejszych cząsteczek. Ponadto większość związków makrocyklicznych może być modyfikowana przez dodanie różnych grup funkcyjnych, co pozwala na łatwą zmianę ich właściwości. Do najczęściej stosowanych układów makrocyklicznych należą: cyklodekstryny, etery koronowe, kaliksareny i kukurbiturile. Do bardziej skomplikowanych układów makrocyklicznych o dużym znaczeniu zalicza się przede wszystkim cyklofany i kryptandy. Układy aktywne foto- i elektrochemicznie Do najlepiej zbadanych i często stosowanych podjednostek tego rodzaju zalicza się: Układy bazujące na szkielecie porfiryny i związków pokrewnych. Związki te mają interesujące właściwości elektrochemiczne i fotochemiczne, które mogą być łatwo modyfikowane, wykazują one także zdolność do tworzenia bardzo stabilnych kompleksów chelatowych z metalami przejściowymi. Obecnie synteza tych związków nie jest trudna do przeprowadzenia, ponadto wiele porfiryn oraz ich syntetycznych pochodnych jest dostępnych komercyjnie. Chinony oraz TTF mogą występować na kilka stabilnych stopniach utlenienia, przez co mogą pełnić rolę przełączników molekularnych, aktywowanych przez zmiany potencjału w układzie. Do innych jednostek stosowanych w elektrochemicznych układach supramolekularnych należą fullereny i ich pochodne, pochodne benzydyny oraz liczne organiczne kompleksy metali przejściowych. Motywy rozpoznania molekularnego Obecnie istnieje wiele związków chemicznych oraz większych układów zdolnych do selektywnego rozpoznania całych cząsteczek (lub ich fragmentów), co może być wykorzystane do tworzenia układów supramolekularnych. W inżynierii kryształów układami często stosowanymi do budowania układów zablokowanych mechanicznie wykorzystuje się oddziaływania elektronów π typu charge-transfer (przeniesienie ładunku) występujące pomiędzy układami bipirydyminowany a dioksoarenami lub diaminoarenami Często stosowane są receptory jonów oparte na eterach koronowych lub kryptandach. Związki te są zdolne do selektywnego kompleksowania jonów metali lub kationów amonowych Formowanie dimerów kwasów karboksylowych Układy pochodzenia biologicznego W chemii supramolekularnej wykorzystuje się bardzo wiele elementów występujących w układach biologicznych. Często stanowią one jedynie inspirację do tworzenia ich syntetycznych odpowiedników, jednak stosowane są też różnorodne biocząsteczki. Tworzenie niezwykle stabilnych połączeń pomiędzy awidyną i biotyną znajduje zastosowanie w tworzeniu większych układów supramolekularnych. Przykładowo, jeżeli jedna podjednostka układu zawiera cząsteczkę biotyny, to może ona zostać z powodzeniem dołączona do innej molekuły lub fragmentu powierzchni z dołączoną kowalencyjnie cząsteczką awidyny Mechanizm wiązanie się enzymów z ich kofaktorami posłużyło do projektowania zmodyfikowanych enzymów, które mogą być aktywowane na drodze fotochemicznej lub elektrochemicznej Szerokie zastosowanie znajdują kwasy nukleinowe, a zwłaszcza DNA. Ich cząsteczki mogą być wykorzystywane zarówno jako rusztowanie, jak i do budowania elementów funkcjonalnych. Inne struktury Wiele układów supramolekularnych wymaga innych cząsteczek organicznych lub ich fragmentów służących do oddzielenia od siebie fragmentów układu pełniących odmienne role. Ponadto niektóre duże związki organiczne lub polimery mogą pełnić rolę "rusztowania", na którym budowany jest cały układ. Często stosowanymi grupami separującymi od siebie poszczególne podjednostki układu są łańcuchy polieterowe, układy bifenylowe lub trifenylowe oraz łańcuchy alkilowe Jako rusztowanie dla systemów supramolekularnych często wykorzystuje się dendrymery, nanorurki, fullereny i inne nanocząstki. Większość z wymienionych struktur może być też zastosowana do enkapsulacji mniejszych cząsteczek Związki kompleksowe rutenu, srebra i innych metali szlachetnych zawierające jako ligandy bipirydynę albo tripirydynę różnego rodzaju powierzchnie także są bardzo często stosowane w roli rusztowania dla układów supramolekularnych. Ponadto regularne powierzchnie mogą zostać zastosowane do tworzenia samoorganizujących się monowarstw. Zastosowania Tworzenie nowych materiałów Procesy samoorganizacji materii zostały z powodzeniem wykorzystane do tworzenia nowych materiałów. Duże układy mogą zostać otrzymane z mniejszych podjednostek w kilku krokach syntetycznych. Przykładami takich materiałów mogą być różne polimery supramolekularne złożone z cząsteczek organicznych, połączonych ze sobą za pomocą oddziaływań niekowalencyjnych. Takie materiały wykazują pewną analogię do polimerycznych układów białkowych, takich jak mikrotubule, ponieważ podobnie jak one składają się z podjednostek, które nie tworzą między sobą wiązań kowalencyjnych i w dynamiczny sposób zmieniać swoją strukturę w zależności od różnych czynników zewnętrznych takich jak temperatura czy pH. Katalizatory Projektowanie nowych katalizatorów stanowi jeden z głównych celów chemii supramolekularnej, oddziaływania niekowalencyjne odgrywają bowiem kluczową rolę w mechanizmie działania większości katalizatorów. Dzięki nim zachodzi wiązanie substratu oraz nadanie mu takiej konformacji, która prowadzi do obniżenia energii powstającego stanu przejściowego. Przykładami katalizatorów supramolekularnych są dendrymery oraz micele, które poprzez enkapsulację substratu tworzą otoczenie chemiczne sprzyjające zajściu danej reakcji chemicznej. Gromadzenie i przetwarzanie informacji Jednym ze statutowych zadań chemii supramolekularnej (podobnie jak nanotechnologii) jest wykorzystanie materii do wykonywania obliczeń (w skali atomowej). Odbywa się to poprzez wykorzystanie grup funkcyjnych lub innych fragmentów cząsteczki, które są wrażliwe na działanie takich bodźców, jak kwanty promieniowania elektromagnetycznego lub zmiany potencjału elektrycznego. Po odebraniu bodźca, elementy te mogą z powodzeniem uczestniczyć w transdukcji sygnału, powodując np. zmianę konformacji innego fragmentu cząsteczki lub rearanżację układu wiązań podwójnych. Przechowywanie informacji w układach supramolekularnych odbywa się zwykle poprzez wykorzystanie przełączników molekularnych, zawierających jednostki będące fotochromami lub elementami podlegającymi fotoizomeryzacji. Inne przełączniki mogą bazować na procesach redoks lub maszynach molekularnych. Funkcjonalne bramki logiczne oparte na układach supramolekularnych są jeszcze układami istniejącymi jedynie w teorii, istnieje także wiele koncepcji komputerów bazujących na cząsteczkach DNA. Medycyna Chemia supramolekularna ma zastosowanie do badań oddziaływań drobnocząsteczkowych ligandów z biocząsteczkami, takimi jak białka i kwasy nukleinowe. Wiedza na temat tego rodzaju interakcji ma obecnie duże znaczenie w projektowaniu leków, a także tworzeniu nowych układów pozwalających na efektywne i selektywne dostarczanie leków do określonych komórek. Opracowanie tego rodzaju selektywnych metod dostarczania leków ma kluczowe znaczenie w rozwoju skutecznych terapii przeciwnowotworowych i genowych. Jest to obszar licznych powiązań między chemią supramolekularną a biofizyką, chemią medyczną oraz chemią bioorganiczną. Zobacz też Modelowanie molekularne Chemia obliczeniowa Przypisy Bibliografia Grzegorz Schroeder, Chemia supramolekularna, Broszura dostępna na stronach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej Linki zewnętrzne Chemia supramolekularna – materiały dostępne na stronach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej
783	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chinina	Chinina	Chinina (), – organiczny związek chemiczny, alkaloid o gorzkim smaku, znajdujący się w korze drzewa chinowego rosnącego w Ameryce Południowej w Andach. Chinina była pierwszym skutecznym lekiem przeciw malarii. Została zastąpiona środkami o mniejszych działaniach ubocznych i stosuje się ją zazwyczaj w wypadku oporności na chlorochinę. Ponadto chinina posiada własności przeciwgorączkowe, przeciwzapalne i przeciwbólowe. Jest wykorzystywana do nadawania smaku tonikowi. Właściwości fizykochemiczne Chinina w temperaturze pokojowej jest białą, krystaliczną substancją o intensywnie gorzkim smaku. Temperatura topnienia: (bezwodny) lub (hydrat). Jest trudno rozpuszczalna w wodzie, rozpuszczalna w olejach, benzynie, etanolu, eterach, chloroformie, glicerynie i kwasach. Chinina i chinidyna należą do pochodnych chinoliny. Oba te alkaloidy są w stosunku do siebie diastereoizomerami, które różnią się jedynie konfiguracją absolutną na atomie węgla łączącego ugrupowania chinolinowe i chinuklidynowe oraz na jeszcze jednym. Powoduje to, że charakteryzują się one odmiennymi właściwościami farmakokinetycznymi, jednak oba oprócz charakterystycznych dla siebie działań wykazują słabe właściwości farmakologiczne drugiego alkaloidu. Widmo absorpcji chininy posiada wyraźne pasma w zakresie nadfioletu o maksimach przy długościach fali 250 i 350 nm. W rozcieńczonych roztworach kwasowych wykazuje silną fluorescencję o maksimum emisji przy długości fali ok. 450 nm. Działanie lecznicze Chinina zaliczana jest do leków przeciwmalarycznych. Malaria jest chorobą wywołaną przez pasożyta z rodzaju Plasmodium. Chinina działa poprzez tworzenie kompleksów z DNA zarodźca malarycznego, co uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie jego komórek. Chinina działa słabiej na niektóre pierwotniaki i bakterie. Nie wykazuje działania na wewnątrzkomórkowe postacie zarodźca. Inne działania tego alkaloidu (przeciwbólowe, przeciwgorączkowe) są słabe i w zasadzie niewykorzystywane w lecznictwie, mają jednak znaczenie wspomagające przy leczeniu malarii. Współcześnie chinina jest często zastępowana innymi syntetycznymi lekami przeciwpierwotniakowymi. Jest to związane z częstymi i poważnymi działaniami niepożądanymi tego alkaloidu. Zaliczyć do nich można takie objawy neurotoksyczne jak zaburzenia słuchu i wzroku (czasem nieodwracalne) i zapalenia wielonerwowe. Zastosowanie pozalecznicze Chinina jest powszechnie stosowana jako dodatek smakowy do napojów gazowanych o gorzkim smaku. Słodzony, gazowany roztwór chininy nazywany jest tonikiem i często jest składnikiem koktajli alkoholowych, szczególnie w kombinacji z ginem (gin z tonikiem). Chinina jako dodatek smakowy może być legalnie stosowana w napojach w większości krajów świata pod warunkiem, że jej stężenie nie przekracza określonej wartości, np. w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie nie może przekraczać 83 ppm (mg/kg). Ze względu na swoją wyraźną fluorescencję, chinina znajduje zastosowanie w eksperymentach laboratoryjnych w nauczaniu nauk przyrodniczych. Przypisy Alkaloidy ATC-P01 ATC-M09 Farmakologia Leki przeciwmalaryczne Chinoliny Teratogeny Chinuklidyny Alkohole aromatyczne Metoksybenzeny Związki z grupą winylową Alkohole drugorzędowe Leki z listy leków podstawowych Światowej Organizacji Zdrowia
784	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cywilizacja	Cywilizacja	Cywilizacja – poziom rozwoju społeczeństwa w danym okresie historycznym, który charakteryzuje się określonym poziomem kultury materialnej, stopniem opanowania środowiska naturalnego i nagromadzeniem instytucji społecznych. Stanowi ona najwyższy poziom organizacji społeczeństw, z którymi jednostki identyfikują się. W skład cywilizacji wchodzą mniejsze jednostki, np.: narody, wspólnoty pierwotne czy inne zbiorowości. Za przejawy cywilizacji uznaje się: zorganizowane życie miejskie monumentalne obiekty sakralne pismo rozwinięty handel pewien rodzaj organizacji zajmowanego terytorium. Definicja samej cywilizacji, czy też określenie liczby cywilizacji, które istniały, bądź istnieją obecnie na Ziemi, jest sporna i różni się pomiędzy autorami. Cywilizacja to trzeci i ostatni etap rozwoju ludzkości według Lewisa Morgana. W propagandzie i publicystyce istnieją też takie pojęcia jak: cywilizacja życia cywilizacja śmierci cywilizacja medialna. Teorie cywilizacji Feliks Koneczny Według Feliksa Konecznego cywilizacja jest to „metoda ustroju życia zbiorowego”. Nie łączy on jej zatem z poziomem rozwoju, ale z zasadami określającymi całokształt współżycia społecznego i pojęciami abstrakcyjnymi, do jakich odwołuje się społeczność, uzasadniając te zasady. W obrębie tak określonych cywilizacji mogą powstawać różne kultury, będące odmianami cywilizacji. Podobnie jak później Samuel P. Huntington uważa on, że naturalnym stanem między cywilizacjami jest walka lub rywalizacja, jednak jej przyczyny widzi nie tylko w różnicach religijnych, ale w innym podejściu do wszystkich dziedzin życia. Koneczny wyróżnia 22 cywilizacje historyczne; współcześnie (czyli w pierwszej połowie XX wieku, bo wtedy Koneczny pisał swoje dzieła) istnieje według niego siedem z nich: cywilizacja bramińska cywilizacja żydowska cywilizacja chińska cywilizacja turańska cywilizacja bizantyńska cywilizacja łacińska (odpowiednik cywilizacji zachodniej), cywilizacja arabska. Samuel Huntington W ujęciu Samuela Huntingtona wyróżnić możemy współcześnie dziewięć cywilizacji: cywilizacja zachodnia cywilizacja latynoamerykańska cywilizacja prawosławna lub bizantyjska cywilizacja afrykańska cywilizacja islamska cywilizacja hinduistyczna cywilizacja buddyjska cywilizacja chińska cywilizacja japońska. Różnice kulturowe między nimi, wynikające głównie z odmiennych religii, powodują ciągłe konflikty w miejscu, w którym się ze sobą stykają. Cywilizacje pozaziemskie Niektórzy naukowcy prowadzą także rozważania nad cywilizacjami w szerszej niż ziemska skali. Rosyjski naukowiec Nikołaj Kardaszow zaproponował podział cywilizacji według stopnia ich zaawansowania technologicznego (skala Kardaszowa). Niemiecki astrofizyk i radioastronom Sebastian von Hoerner sugerował (w 1961), że średni czas trwania cywilizacji wynosi 6500 lat. Po tym czasie zanika ona według niego z przyczyn zewnętrznych (zagłada życia na planecie, zagłada jedynie istot rozumnych) lub wewnętrznych (degeneracja psychiczna lub fizyczna). Według niego na nadającej się do zamieszkania planecie (jedna na 3 miliony gwiazd) występuje następstwo gatunków technologicznych w dystansie czasowym rzędu setek milionów lat, a każda z nich „produkuje” średnio 4 gatunki technologiczne. Przy takich założeniach średnia odległość między cywilizacjami w naszej Galaktyce wynosi 1000 lat świetlnych. Badania nad równaniem Drake'a prowadzone w 2010 roku przez włoskiego astronoma wskazują na prawdopodobne istnienie w Drodze Mlecznej 4590 cywilizacji, a przeciętna odległość między nimi ma wynosić 2670 lat świetlnych. Zobacz też kultura państwo uniwersalne paradoks Fermiego równanie Drake’a Przypisy Socjologia kultury Teoria i metodologia archeologii Teorie cywilizacji Etnologia i antropologia kulturowa
785	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cz%C4%99stochowa	Częstochowa	Częstochowa – miasto na prawach powiatu w południowej Polsce, w województwie śląskim, siedziba powiatu częstochowskiego. W latach 1975–1998 stolica i siedziba władz województwa częstochowskiego. Pomimo administracyjnej przynależności do województwa śląskiego, pod względem historycznym i kulturowym stanowi część Małopolski. Położona nad Wartą, na styku Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej. Według danych GUS z 31 grudnia 2022 roku miasto było zamieszkiwane przez 208 282 osoby, będąc pod tym względem 13. miastem w Polsce i 2. miastem w województwie. Częstochowa jest centralnym miastem aglomeracji częstochowskiej oraz siedzibą licznych instytucji o znaczeniu regionalnym. W mieście znajduje się m.in. delegatura śląskiego urzędu wojewódzkiego i urzędu marszałkowskiego, sąd okręgowy wraz z prokuraturą okręgową czy wojewódzki szpital specjalistyczny. Ośrodek akademicki – dwie największe uczelnie publiczne to Politechnika Częstochowska i Uniwersytet Jana Długosza. Miasto jest także istotnym węzłem kolejowym. Stara Częstochowa, obecnie część Częstochowy, uzyskała lokację między 1370 i 1377 rokiem. Współczesna Częstochowa powstała z połączenia Starej Częstochowy z Częstochówką 19 sierpnia 1826 roku. W mieście znajduje się bazylika jasnogórska oraz klasztor na Jasnej Górze z otoczonym szczególnym kultem w Polsce, czczonym jako cudowny wizerunek i narodowa relikwia, obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej. Jest to główny polski ośrodek kultu maryjnego i pielgrzymowania. Nazwa Pierwsza wzmianka o Częstochowie pochodzi z 1220 roku, z dokumentu biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża, w którym miejscowość wymieniona jest jako Czanstochowa. Nazwa była później notowana także w formach Chastochova (1250), Czanstochowa, Antiquo Czanstochowa, Noua Czanstochowa (1382), Czestochowa (1542), Czenstochow (1558), Częstochowa (1564), w Częstochowie (1658), w Częstochowey (1670), Częstochowa (1680), Częstochowa (1787), Częstochowa (1827), Częstochowa (1880). Nazwa Częstochowa jest nazwą dzierżawczą utworzoną od nazwy osobowej Częstoch przyrostkiem dzierżawczym -owa, -ow. Oznaczała pierwotnie ‘własność Częstocha’. Imię Częstoch, które w formie Chestoch pojawia się już w gnieźnieńskiej bulli protekcyjnej papieża Innocentego II datowanej na 7 lipca 1136 roku i wystawionej w Pizie, jest skróceniem od staropolskich imion złożonych typu Częstobor, Częstomir, zawierających w sobie prasłowiański rdzeń *čęstъ ‘częsty’. Etymologia ludowa wywodzi nazwę miasta z wyrażenia często (się) chować. Nazwa Częstochowa miałaby powstać z powodu częstego chowania się widoku miasta wśród okolicznych wzgórz przed zbliżającymi się do miasta pielgrzymami. W wymowie gwarowej okolicznej ludności wiejskiej odnotowano brzmienie cy̨stoxova z widocznym zjawiskiem mazurzenia (č > c) i pochyloną wymową ę, które przechodzi w nosowe y – y̨. Z zapisów historycznych wynika, że do ok. połowy XVI wieku nazwa miasta nie miała ustalonego rodzaju i występowała w dwóch formach: Częstochowa i Częstochow, dlatego współczesną formę miejscownika w Częstochowie można wyjaśnić jako rezultat pomieszania się dwóch paradygmatów odmiany, a nie tylko jako relikt odmiany niezłożonej (rzeczownikowej). Ludność żydowska zamieszkująca miasto używała w języku jidisz nazwy Czenstochow (). W okresie zaborów w źródłach rosyjskich pojawiały się formy Czenstochowa, Czenstochow, rzadko Czenstochowo (). W języku niemieckim istnieje forma Tschenstochau, która używana była m.in. w czasie okupacji hitlerowskiej podczas drugiej wojny światowej. Geografia Częstochowa leży na styku trzech mezoregionów geograficznych – Wyżyny Częstochowskiej, zwanej potocznie Jurą, Obniżenia Górnej Warty oraz Wyżyny Wieluńskiej. Mezoregiony te należą do wspólnej podprowincji – Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Powierzchnia Obszar Częstochowy po utworzeniu miasta na początku XIX wieku wynosił 33,06 km² i nie zmieniał się do okresu międzywojennego, gdy w latach 1928 i 1930 przyłączono do miasta obszary o powierzchni 14,13 km². Powierzchnia miasta wynosiła wówczas 47,16 km². Ponowne rozszerzenie granic miało miejsce w 1952 roku, gdy przyłączono obszary o łącznej powierzchni 45,88 km², co dało powierzchnię 93,04 km². Od 1977 roku powierzchnia miasta wynosi 160 km². Ukształtowanie terenu W obrębie miasta dominują wysokości bezwzględne 250–270 m n.p.m. Na terenie miasta znajduje się kilka wzniesień o wysokościach od 280 do 300 metrów. Najwyższym wzgórzem jest Góra Ossona, która ma wysokość 316,7 m n.p.m. Inne wzgórza znajdujące się w granicach miasta to między innymi Jasna Góra, Błeszno, Prędziszów, Liszka, Góry Kawie, Parkitka. Najniżej położonym punktem jest miejsce nad rzeką Wartą na wschód od Mirowa – 236 m n.p.m. Geologia Terytorium miasta wchodzi w skład monokliny śląsko-krakowskiej, znajduje się na jej południowo-wschodnim krańcu, w pobliżu granicy z niecką nidziańską. Obszar miasta jest zróżnicowany geologicznie, wierzchnia część to osady polodowcowe: żwiry, piaski, gliny, zaś głębsza to wapienie z okresu górnej jury. Rzeki Demografia Liczba mieszkańców (2012): 234 472. Struktura demograficzna mieszkańców Częstochowy według danych z 31 grudnia 2012: Powierzchnia Częstochowy: 159,71 km². Wykres liczby ludności Częstochowy na przestrzeni dwóch ostatnich stuleci: Największą populację Częstochowa odnotowała w 1993 r. – według danych GUS miasto miało 259 864 mieszkańców. W 2018 miasto liczyło 223 322 mieszkańców. Piramida wieku mieszkańców Częstochowy w 2014 roku. Klimat Częstochowa leży w strefie klimatu umiarkowanego. Średnio na dobę przypadają 4 godziny z bezpośrednim promieniowaniem słonecznym. W przebiegu rocznym największe usłonecznienie obserwuje się w czerwcu, ze względu na największą długość dnia. W Częstochowie niewiele jest dni bezwietrznych. Okresy ciszy w skali roku stanowią średnio 9,2%. Przeważają tu wiatry zachodnie – 18% i południowo-zachodnie – 18,2%. Jednocześnie osiągają one z tych kierunków największe prędkości – 2,2 m/s. Najrzadziej występują wiatry północne – 7,7% i północno-wschodnie – 7,4%. Tereny zieleni Łączna powierzchnia lasów w granicach Częstochowy wynosi 648,8 ha, ponadto powierzchnia parków i skwerów wynosi 155 ha. Parki i skwery o powierzchni ponad 1 ha według wielkości: Park Leśny Aniołów (Północ) – 69 ha Park Lisiniec (Lisiniec) – 36 ha Parki podjasnogórskie – (Podjasnogórska) – 11,6 ha Promenada Czesława Niemena (Północ) – 7,8 ha Park Tysiąclecia (Północ, Tysiąclecie) – 5,6 ha Park Narutowicza (Zawodzie-Dąbie) – 3,8 ha park przy ul. Fieldorfa (Północ) – 3,5 ha Park Piastów (Stare Miasto) – 3,3 ha Park przy ul. Zbyszka (Stradom) – 2,2 ha Park Parkitka (Częstochówka-Parkitka) – 1,8 ha skwer między al. Niepodległości i al. WP (Ostatni Grosz) – 1,4 ha skwer między al. AK i ul. Kiedrzyńską (Tysiąclecie) – 1,4 ha Promenada Śródmiejska (Trzech Wieszczów) – 1,3 ha Skwer Solidarności (Śródmieście) – 1,3 ha Skwer Kaliny Jędrusik (Tysiąclecie) – 1,2 ha Park św. Barbary (Podjasnogórska) – 1,2 ha Skwer Sokołów przy ul. Generała Kazimierza Pułaskiego (Trzech Wieszczów) – brak informacji o powierzchni Skwer Lotników przy ul. Wojciecha Korfantego (Zawodzie-Dąbie) – brak informacji o powierzchni Planowane: park przy ul. Gajowej (Wrzosowiak) – 1,7 ha Najwyższe budowle Najwyższe budowle w Częstochowie: wieża klasztoru na Jasnej Górze – 106,3 m komin przy ul. Mirowskiej – 90 m wieże archikatedry Świętej Rodziny – 80 m maszt radiowy TON Błeszno Częstochowa w dzielnicy Wrzosowiak (dawniej Błeszno) – 71 m wieża kościoła św. Antoniego Padewskiego w dzielnicy Ostatni Grosz – 50 m biurowiec „Centrum” przy ul. Dekabrystów – 40 m (najwyższy biurowiec) blok mieszkalny „Mrówkowiec” – 33 m budynek przy ul. POW (tzw. pierwszy wieżowiec) – 26,34 m Częstochowa w Małopolsce Częstochowa leży w dawnej ziemi krakowskiej historycznej Małopolski, w XV wieku położona była w powiecie lelowskim w województwie krakowskim. W wyniku reformy administracyjnej z 1999 roku Częstochowa została przyłączona do województwa śląskiego. Częstochowa przed II wojną światową należała do województwa kieleckiego, stąd niektórzy lokalni politycy ubiegali się (wraz z Kielcami i Radomiem) o utworzenie województwa staropolskiego. Częstochowa, chcąc podkreślić swoje historyczne i kulturowe związki z regionem małopolskim, przystąpiła w kwietniu 2007 do Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Małopolski, skupiającego obszary należące historycznie do Małopolski, a w wyniku reform administracyjnych przyłączonych do innych województw. W tym samym roku miasto otrzymało tytuł Lidera Małopolski za rewaloryzację alei Najświętszej Maryi Panny. 23 sierpnia 2006 roku w krakowskich Sukiennicach wywieszony został herb Częstochowy. W 2008 roku, po raz kolejny, Częstochowa otrzymała tytuł Lidera Małopolski, tym razem za rewaloryzację parków podjasnogórskich. Historia Według legendy nazwa Częstochowa oznacza osadę założoną przez osobę o imieniu Częstoch, jednak pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1220 roku, z dokumentu biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża. W bulli papieża Innocentego IV datowanej na 1250 r. została wymieniona wśród wsi płacących dziesięcinę na rzecz kanoników z Wrocławia. W pobliżu Częstochowy leżała wówczas druga wieś, Częstochówka. Po raz kolejny Częstochowa została wzmiankowana w 1325 r. w aktach z poboru świętopietrza, jako jedną z najmniej zaludnionych miejscowości regionu. W 1356 r. nastąpiła lokacja wsi na prawie średzkim. Kwestia daty nadania osadzie praw miejskich jest niejednoznaczna, ale określa się to zdarzenie na okres pomiędzy 1370 a 1377 rokiem. Od 1393 r. Częstochowa była miastem królewskim. W latach 1370–1393 Częstochowa stanowiła lenno Władysława Opolczyka. W tym okresie ustaliło się określenie miasta Częstochowy nazwą Stara Częstochowa, a należącej do ufundowanego w 1382 r. klasztoru Jasna Góra wsi na wzgórzu Częstochówką. W okresie staropolskim miasto Stara Częstochowa wielokrotnie procesowało się z klasztorem jasnogórskim w sprawie łamania praw miejskich przez zakon i zagarniania zysków z handlu z pielgrzymami. Częstochowa przeżyła dynamiczny rozwój w wieku XIV, któremu sprzyjało położenie na szlaku łączącym Małopolskę z Wielkopolską, ponadto z 1377 r. pochodzi informacja o istnieniu w niej huty żelaza, a pod koniec XIV w. częstochowskie huty i kopalnie rudy żelaza znane były w całym kraju. W 1430 r. rabusie z Czech i Moraw napadli na miasto. W XIV i XV w. Częstochowa była słabo rozwinięta i zaludniona. Kolejny okres rozwoju nastąpił w XVI wieku w związku z działalnością starosty Mikołaja Szydłowieckiego oraz ze szczodrością króla Polski Zygmunta I, który nadał miastu liczne przywileje, m.in. kopię lokacji (1502), przywilej pobierania myta mostowego na Warcie (1504, 1512), przywilej organizowania jarmarków (1508) oraz zwolnienie z ceł i podatków targowych dla mieszczan na 12 lat. W 1531 r. wybudowano mury obronne. W latach 1625–1630 region dotknięty został zarazą. W 1587 roku wojsko pretendenta do korony królewskiej Maksymiliana III Habsburga złupiło miasto. W 1620 r. ze względu na peryferyjne położenie klasztoru jasnogórskiego królowie z dynastii Wazów zdecydowali obwarować pobliski klasztor nowoczesnymi fortyfikacjami typu holenderskiego z bastionami. Liczba mieszkańców rosła od ok. 1,5 tys. w XVI w., przez ok. 2 tys. na początku XVII w. do ok. 2,5 tys. w połowie XVII w. Potop szwedzki Po rozpoczęciu potopu szwedzkiego jasnogórscy paulini złożyli hołd poddaństwa królowi Szwecji, a jednocześnie zaczęli przygotowania do obrony klasztoru na wypadek ataku na klasztor. 18 listopada 1655 r. pod Jasną Górą znalazły się szwedzkie wojska, które zaczęły oblężenie klasztoru, które składało się głównie z drobnych potyczek i wymiany ognia artyleryjskiego. Kilkukrotnie przerywano też chaotyczne działania zbrojne z powodu rokowań, a polska załoga kilkukrotnie usiłowała zmusić przeora Augustyna Kordeckiego do poddania twierdzy przeciwnikowi. W nocy z 26 na 27 grudnia wojska szwedzkie ostatecznie wycofały się spod twierdzy. W okresie potopu miasto zostało w znacznej części zniszczone i odbudowywało się długo i powoli. W 1665 roku miała tu miejsce bitwa pod Częstochową, część rokoszu Lubomirskiego. 27 lutego 1670 roku w klasztorze na Jasnej Górze odbył się ślub polskiego króla Michała z arcyksiężniczką Eleonorą. XVIII wiek 29 lutego 1768 roku została zawiązana konfederacja barska. Konfederaci zajęli twierdzę Jasna Góra, kierował nimi Kazimierz Pułaski. Okres po potopie był natomiast pomyślny dla Częstochówki, która dynamicznie rozwijała się i rozbudowywała. Będący właścicielem wsi klasztor intensywnie zabiegał o rozwój osady. W 1717 roku klasztor otrzymał przywilej nadający Częstochówce prawa miejskie jako Nowa Częstochowa. Nowe miasto zostało jednak zrujnowane w okresie konfederacji barskiej. Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja na miejsce sejmiku dla powiatów lelowskiego i ksiąskiego wyznaczono Starą Częstochowę. Po II rozbiorze Polski obie miejscowości znalazły się w Prusach, po 1807 roku w granicach Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku w składzie Królestwa Polskiego, jako część Imperium Rosyjskiego. Królestwo Polskie pod zaborem rosyjskim Plan połączenia miast podjęto w 1823 roku, a jego opracowaniem zajął się inżynier wojewódzki Jan Bernhard, który w 1819 roku wytyczył Aleję Panny Maryi (obecnie Aleja Najświętszej Maryi Panny). Formalnie oba miasta zostały połączone w jedno 19 sierpnia 1826 roku. Po połączeniu obu miast Częstochowa pod względem liczby ludności wysunęła się na czwarte miejsce w Królestwie, po Warszawie, Lublinie i Kaliszu. Zarazem była jednym z największych miast pod zaborem rosyjskim. W okresie powstania styczniowego w okolicach miasta dochodziło do licznych potyczek oddziałów powstańczych z wojskami rosyjskimi. Przemysł zaczął rozwijać się w Częstochowie na początku lat 70. XIX wieku. Pierwszym większym przedsiębiorcą w Częstochowie był Berek Kohn, który w 1869 r. uruchomił razem z Adolfem Oderfeldem drukarnię i zakład litograficzny. W 1897 r. w podczęstochowskim Rakowie Bernard Hantke uruchomił obecną Hutę Częstochowa. W 1904 r. w Częstochowie zaczął tworzyć się ruch rewolucyjny. Po wybuchu rewolucji w styczniu 1905 r. robotnicy częstochowscy ogłosili w lutym strajk powszechny. W 1909 roku w mieście odbyła się Wielka Wystawa Rolniczo-Przemysłowa. Wkrótce po wybuchu I wojny światowej Częstochowa została bez walk zajęta (3 sierpnia 1914) przez wojska niemieckie po opuszczenia miasta przez zaborcze wojska rosyjskie. W okresie okupacji sytuacja ludności miasta uległa gwałtownemu pogorszeniu, z miasta wyjechało ponad 20 000 robotników. Już 7 sierpnia 1914 r. dokonano mordów w dzielnicy podjasnogórskiej. W odróżnieniu od miasta, Jasna Góra znalazła się od kwietnia 1915 r. pod okupacją katolickich Austro-Węgier. II Rzeczpospolita 10 listopada 1918 r. rozpoczęto rozbrajanie stacjonujących w mieście wojsk niemieckich. 12 listopada 1918 roku przemaszerowały częstochowskimi Alejami trzy kompanie Wojska Polskiego pod dowództwem kpt. Ludwikowskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, Częstochowa została włączona do województwa kieleckiego będąc siedzibą powiatu częstochowskiego. Częstochowa była największym miastem w województwie kieleckim. 27 maja 1919 r. doszło w mieście do pogromów Żydów, w wyniku których zginęło 7 osób. W okresie powstań śląskich Częstochowa była głównym ośrodkiem pomocy dla powstańców z racji nieodległego położenia od Śląska. W mieście organizowano zbiórki pieniędzy i lekarstw oraz punkty werbunku ochotników. Po załamaniu się polskiej ofensywy na Kijów w 1920 roku Częstochowa musiała przez kilka miesięcy zakwaterować i wyżywić rząd ukraiński Semena Petlury wraz z dwoma tysiącami uchodźców. Podczas wojny polsko-bolszewickiej kilkuset ochotników z Częstochowy walczyło w obronie Warszawy. W okresie dwudziestolecia międzywojennego trwał dalszy rozwój miasta, jednak lokalny przemysł podupadł i rozwijał się w znacznie wolniejszym tempie, co było skutkiem zniszczeń wojennych i załamania koniunktury. W tym czasie miasto zostało skanalizowane, uruchomiono komunikację miejską oraz wzniesiono wiele obiektów użyteczności publicznej (między innymi teatr, pocztę, liczne szkoły). W 1939 roku Częstochowa liczyła już 138 tys. mieszkańców, co plasowało ją na 8. miejscu pod względem największych miast Polski. Od 1925 roku w Częstochowie mieściła się siedziba biskupstwa (od 1992 arcybiskupstwa). W czerwcu 1937 roku doszło w mieście do rozruchów antyżydowskich. Przez tydzień plądrowano żydowskie sklepy. II wojna światowa Po wybuchu II wojny światowej Niemcy wkroczyli do miasta 3 września 1939 roku i już następnego dnia dokonali mordów, które do historii przeszły pod nazwą krwawego poniedziałku. W okresie okupacji miały miejsce represje wymierzone w elitę społeczną i ludność żydowską. W 1942 r. utworzona została dla coraz liczniej napływającej społeczności niemieckiej wydzielona dzielnica. W 1941 r. została utworzona w Częstochowie dzielnica żydowska, którą rozpoczęto likwidować w 1942 r. wywożąc ludność do obozu zagłady w Treblince. Ludność pozostałą po tej akcji terroryzowano i mordowano w kilku kolejnych akcjach, m.in. 25 czerwca 1943 r, gdy ludność żydowska stawiła zbrojny opór. W czasie wojny i bezpośrednio po niej w rejonie Częstochowy działały silne oddziały partyzanckie niepodległościowego podziemia. Po upadku powstania warszawskiego Częstochowa była stolicą Polskiego Państwa Podziemnego. 16 stycznia 1945 roku, po całodziennych walkach, Częstochowę opuścił garnizon niemiecki, a miasto zostało zajęte przez sowieckie oddziały mjra Siemiona Chochriakowa. Okres powojenny W okresie Polski Ludowej szybka rozbudowa huty, która zyskała imię Bolesława Bieruta, spowodowała dynamiczny rozwój miasta. Ponadto powstały Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. Zygmunta Modzelewskiego, Zakłady Przemysłu Lniarskiego „Warta”, rozwinął się również przemysł metalowy, szklarski i chemiczny. Z inicjatywy prof. Jerzego Kołakowskiego powołana została Wyższa Szkoła Inżynierska w Częstochowie, obecna Politechnika Częstochowska. Jan Paweł II odwiedził Częstochowę sześciokrotnie: w latach 1979, 1983, 1987, 1991, 1997 i 1999. 15 sierpnia 1991 odprawiona z jego udziałem msza św. (kończąca VI Światowe Dni Młodzieży) zgromadziła 1,5 mln wiernych, a papież od władz miasta otrzymał klucz do jego bram oraz tytuł honorowego obywatela. Częstochowa stała się pierwszym miastem na świecie, od którego przyjął takie wyróżnienie. III RP 15 listopada 2009 w mieście odbyło się referendum w sprawie odwołania prezydenta Tadeusza Wrony. Prezydent został odwołany 39 284 głosami. Obecnie (2022) prezydentem miasta jest Krzysztof Matyjaszczyk, reprezentant SLD. Gospodarka Częstochowa jest drugim największym miastem województwa śląskiego zarówno pod względem liczby ludności, jak i zajmowanej powierzchni. Jest ponadregionalnym ośrodkiem firm z branży motoryzacyjnej, hutnictwa i przetwórstwa metali, przetwórstwa szkła oraz IT. W mieście doskonale prosperują m.in. światowi giganci tacy jak ZF Group, Guardian Glass, Stoelze, Liberty Steel, TS Tech czy Brembo. W 2008 r. ukończony został Częstochowski Park Przemysłowo-Technologiczny, który posiada zmodernizowane i nowocześnie zaaranżowane biura, magazyny i hale produkcyjne. W 2023 r. budżet Częstochowy wyniesie 1 mld 855,3 mln zł z czego 516,7 mln zł na inwestycje (niemal 28% ogółu wydatków). Aktualnie szczególne znaczenie dla miasta ma pozyskiwanie inwestorów zainteresowanych prowadzeniem centrów usług dla zaplecza biznesowego (tzw. BPO – Business Process Outsourcing), jak i usług logistycznych czego dowodem są duże inwestycje Hillwood (dwie lokalizacje: Hillwood Częstochowa – Zachód o powierzchni ponad 24 000 m² oraz Hillwood Częstochowa – Miasto o powierzchni ponad 64 000 m²) i Panattoni – Panattoni Park Częstochowa o powierzchni ponad 30 000 m². Ponadto pod Częstochową w miejscowości Libidza swoje centrum logistyczne (o powierzchni ponad 40 000 m²) posiada sieć Polomarket. Znaczące w skali regionu centrum dystrybucyjne posiada w Częstochowie Stoelze Glass Group (ponad 20 000 m²). Częstochowa dzięki doskonałej lokalizacji i prowadzonym na szeroką skalę inwestycjom w infrastrukturę drogową przyciąga inwestorów z branż do tej pory nieobecnych w mieście m.in. z branży wyrobów medycznych czego najlepszym przykładem jest budowa nowoczesnego zakładu produkcji zaawansowanych technologicznie produktów do leczenia ran Hartmann Manufacturing Polska w pobliżu węzła autostradowego „Jasna Góra” będącego częścią autostradowej obwodnicy Częstochowy. Miasto daje możliwość dotarcia w ciągu 90 minut jazdy samochodem do terenów, które zamieszkuje 8,5 miliona osób. Tak ogromny rynek zasobów ludzkich sprawia, że swoje inwestycje lokuje tutaj również Przedsiębiorstwo Sprzętu Ochronnego MASKPOL S.A. wchodzące w skład Polskiej Grupy Zbrojeniowej SA. Obecne są tutaj oddziały najbardziej rozpoznawalnych firm z branży IT takich jak X-KOM, Comarch, Assecco, ZF IT Center, SII Polska, K Dystrybucja (Kaspersky Lab), Computer Center i wiele innych. Istotnym i znanym w całej Polsce inwestorem o charakterze globalnym jest firma Klimas Wkręt – Met, która w 4 lokalizacjach skupionych wokół Częstochowy prowadzi na ponad 80 000 m² działalność produkcyjną z zakresu wytwarzania zamocowań budowlanych. Według najnowszych danych liczba firma w Częstochowie ogółem kształtuje się na poziomie 20 121 podmiotów gospodarczych, których reprezentantem jest Regionalna Izba Przemysłowo-Handlowa w Częstochowie. Głównym inicjatorem działań związanych z rozwojem i inwestycjami w gospodarce jest Agencja Rozwoju Regionalnego w Częstochowie. W 2011 r. w Częstochowie utworzono trzy klastry przemysłowe – Klaster Przetwórstwa Polimerów Plastosfera, Częstochowski Klaster Komunalny Aglomeracja oraz Regionalny Częstochowski Klaster Budownictwa i Infrastruktury „Budosfera”. W Częstochowie nadal prowadzi działalność kilkudziesięciu producentów wózków dziecięcych. Specjalne strefy ekonomiczne W wyniku utworzenia w 2018 r. Polskiej Strefy Inwestycji miasto znalazło się w strefie oddziaływania KSSE S.A. Oferta terenów inwestycyjnych w Częstochowie obejmuje obecnie trzy podstrefy: KSSE „Kusięcka” o powierzchni całkowitej 13,2 ha gdzie działa już m.in. fabryka CGR POLAND Sp. z o.o. KSSE „Korfantego” o powierzchni całkowitej 34,4 ha. Skorki II – 17,5 ha przy istniejącej ulicy Ekonomicznej – teren w przygotowaniu. KSSE „Skorki I” najmłodsza i najszybciej rozwijająca się podstrefa w Częstochowie o powierzchni całkowitej 23,3 ha. Swoją działalność prowadzi tu m.in. ZF Electronics Plant and European Shared Services Center (trzeci najnowszy zakład produkcyjny koncernu ZF w mieście produkujący kamery samochodowe). Częstochowskie „Centrum Obsługi Inwestora” prowadzi współdziałanie z Katowicką Specjalną Strefą Ekonomiczną SA jako instytucja wspierania gospodarki, która inicjuje zmiany organizacyjne usprawniających obsługę przedsiębiorców i inwestorów w Częstochowie. Od 2014 roku w Częstochowie na terenach włączonych do stref ekonomicznych minimalne nakłady inwestycyjne wyniosły 1 miliard 700 milionów złotych. Miejskie tereny inwestycyjne Miasto Częstochowa w swojej ofercie posiada również własne atrakcyjne tereny przeznaczone dla inwestorów szukających miejsca pod rozpoczęcie działalności w miastach powyżej 200 tysięcy mieszkańców. Najważniejsze z nich to: Rząsawska – 0,37 ha Elanex – o powierzchni 8,9 ha na terenach dawnego zakładu przemysłowego Elanex. Dom Księcia – o powierzchni 6670 m² Barbary – o powierzchni 2,21 ha w sąsiedztwie drogi krajowej nr 46. Przemysł Częstochowa jest głównym ośrodkiem Częstochowskiego Okręgu Przemysłowego, trzeciego co do wielkości w województwie śląskim. Od średniowiecza rozwijał się tu przemysł metalowy, dzięki licznemu występowaniu rud żelaza. Do największych i najbardziej znanych zakładów przemysłowych na terenie miasta należą: X-KOM – siedziba sieci sklepów komputerowych i główny sponsor klubu piłkarskiego Raków Częstochowa. ISD Huta Częstochowa – jedna z największych hut stali w Polsce ZF Automotive Systems Poland (dawniej TRW) – producent systemów bezpieczeństwa do samochodów TS Tech Poland – działalność koncernu skupia się głównie wokół projektowania i produkcji siedzeń oraz innych elementów wnętrza samochodów. Przedsiębiorstwo Sprzętu Ochronnego „Maskpol” SA – producent wyposażenia żołnierskiego. DTR VMS Poland Sp. z o.o. – producent elementów gumowo-metalowych dla sektora motoryzacyjnego. Wiko Klebetechnik – jest elementem międzynarodowej GLUETEC GROUP, pochodzącej z Niemiec, zajmującą się produkcją i dystrybucją chemii przemysłowej. CSF Poland (grupa Cooper Standard; daw. Systemy Polimeryczne Barre Thomas Poland) – producent m.in. przewodów, systemów antywibracyjnych i uszczelek do samochodów Brembo Poland – wytwórca elementów układów hamulcowych CGR Polska – producent podzespołów motoryzacyjnych dla takich firm jak TRW, Faurecja. Sila Poland – producent zintegrowanych systemów zmiany biegów. Koksownia Częstochowa Nowa – czołowy producent koksu w kraju, wyodrębniony ze struktury Huty Częstochowa Guardian Częstochowa – huta szkła Stoelzle Częstochowa – huta szkła artystycznego i użytkowego Odlewnia Żeliwa Wulkan – odlewnia żeliwa, najstarsza fabryka działająca na terenie miasta. Została założona w 1894 roku. Metalplast-Częstochowa – czołowy producent zamków i okuć budowlanych. Założona w 1899 roku. ViperPrint – jedna z największych drukarni internetowych w Polsce. Założona w 2002 roku. Dospel – producent systemów wentylacji Bud-Trans – zakres firmy obejmuje głównie prace związane z transportem nieczystości budowlanych, rozbiórki oraz prace porządkowe, Polontex – producent głównie tkanin dekorowanych, zakład mieści się w budynku dawnej „Ceby”. Handel W mieście funkcjonują galerie handlowe, centra handlowe, hipermarkety oraz znaczna liczba supermarketów. Najważniejsze z nich to: Galeria Jurajska, al. Wojska Polskiego 207 Galeria Al. NMP 49, al. Najświętszej Maryi Panny 49. Centrum handlowe M1, ul. Kisielewskiego 8/16 Centrum handlowe Kwadraty, al. Wolności 4 DL Center Point Częstochowa, ul. Jagiellońska 1 Park handlowy Aniołów Park, ul. Drogowców 43 Centrum handlowe Jagiellończycy, ul. Brzozowa 2/8, Dom Handlowy Centrum, al. Wolności 4 obszar handlowo-usługowy – węzeł DK1/DK46 (m.in. Castorama), Centrum handlowe VENDO PARK (2020 r.), Makro Cash&Carry, ul. Jagiellońska 38/40 OBI, ul. Generała Leopolda Okulickiego 16/18 oraz OBI przy ul. Kisielewskiego 8/16 Leroy Merlin, ul. Krakowska 7, Poczesna /k. Częstochowy Centrum Handlowe Auchan Poczesna, ul. Krakowska 10 Poczesna /k. Częstochowy Hipermarket Carrefour, ul. Drogowców 43 Agata Meble, ul. Drogowców 39 Centrum handlowe „Market na Czerwonym” i wiele mniejszych marketów i sklepów. Początkowo w mieście mogło działać tylko 87 sklepów sprzedających alkohol. W 2001 roku limit podwyższono do 245, w 2009 roku do 440, w 2010 roku do 500, a w 2015 roku do 550. Transport Transport drogowy Częstochowę przecina umożliwiająca transport samochodowy z największymi miastami Polski sieć dróg krajowych i Autostrad: Autostrada A1 – fragment trasy europejskiej E75: Gdańsk – Grudziądz – Toruń – Włocławek – Łódź – Częstochowa – Pyrzowice – Gliwice – Żory – Gorzyczki – przebiegająca przez północne i zachodnie obrzeża miasta, tworząca zachodnią, autostradową obwodnicę. droga krajowa nr 43: Wieluń – Rudniki – Kłobuck – Częstochowa droga krajowa nr 46: Kłodzko – Nysa – Pakosławice – Jaczowice – Niemodlin – Karczów – Opole – Ozimek – Lubliniec – Blachownia – Częstochowa – Janów – Szczekociny droga krajowa nr 91: Gdańsk – Tczew – Toruń – Włocławek – Kutno – Łódź – Piotrków Trybunalski – Kamieńsk – Radomsko – Kłomnice – Częstochowa – Podwarpie Sieć uzupełniają drogi wojewódzkie: droga wojewódzka nr 483: Łask – Szczerców – Nowa Brzeźnica – Częstochowa droga wojewódzka nr 491: Działoszyn (Droga 42) – Łobodno – Częstochowa droga wojewódzka nr 494: Bierdzany – Olesno – Wręczyca Wielka – Częstochowa droga wojewódzka nr 786: Częstochowa – Św. Anna – Koniecpol – Włoszczowa – Łopuszno – Ruda Strawczyńska – Kielce droga wojewódzka nr 908: Częstochowa – Tarnowskie Góry (Droga 78) Transport kolejowy Przez miasto przebiegają linie kolejowe nr 61 Lubliniec–Kielce (uruchomiana stopniowo w latach 1903–1911) oraz nr 1 Warszawa Centralna–Katowice wraz z odgałęzieniem (linia nr 146) do stacji Chorzew Siemkowice, które łączy miasto z magistralą węglową. 17 listopada 1846 r. Częstochowa uzyskała kolejowe połączenie z Warszawą (Kolej Warszawsko-Wiedeńska), w 1903 z Herbami, a w 1911 z Kielcami (Kolej Herbsko-Kielecka). Częstochowski węzeł kolejowy uzyskał obecny kształt w okresie II wojny światowej. Pasażerski transport kolejowy obsługiwany jest przez stacje Częstochowa Gnaszyn, Częstochowa Raków, Częstochowa Stradom, Rząsawa, Częstochowa Aniołów oraz w największym stopniu przez nowoczesny – otwarty po przebudowie w 1996 roku – dworzec Częstochowa Osobowa (dawniej Częstochowa Główna) mieszczący się w samym centrum miasta, przy placu Rady Europy. Komunikacja miejska Częstochowa posiada jeden z dwóch najmłodszych systemów komunikacji tramwajowej na terenie Polski, który został uruchomiony w 1959 roku. Tramwaje poruszają się po torach o rozstawie szyn 1435 mm i sieci składającej się z 14,7 km. De facto jest to jedna trasa przebiegająca przez miasto z północy na południe z dwoma odgałęzieniami na jej południowym krańcu. Organizatorem publicznego transportu zbiorowego w mieście Częstochowa i części gmin ościennych jest Miejski Zarząd Dróg i Transportu w Częstochowie. Na zlecenie MZDiT przewozy realizuje na wyłączność będąca własnością miasta spółka Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Częstochowie. Publiczna komunikacja obejmuje 3 linie tramwajowe, 24 autobusowe miejskie oraz 8 podmiejskich w gminach Blachownia, Konopiska, Mstów, Poczesna i Olsztyn. Nocną komunikację miejską tworzy codzienna linia autobusowa nr 80, kursująca wzdłuż sieci tramwajowej. 13 lipca 2007 r. MPK Częstochowa wprowadziło uniwersalny bilet elektroniczny. Firma Bus Expres oferuje przewóz osób na trasie z centrum miasta do Blachowni. Darmowy transport do hipermarketu Auchan zapewnia firma BK Bursiak, natomiast do hipermarketu Tesco zapewnia firma Kris-Tour. Przejazdy na terenie miasta oferuje także PKS Częstochowa, które obsługuje linie z dworca PKS do Kłobucka, Blachowni i innych okolicznych miejscowości, a także PKP – 5 przystanków w Częstochowie oferuje transport osobowy. Komunikację z gminą Rędziny zapewnia GZK w Rędzinach liniami R, Rm oraz Rk do Dworca Głównego PKP. Od 1 września 2021 roku Częstochowa jest skomunikowana z gminami powiatu ziemskiego komunikacją autobusową zorganizowaną przez Powiat Częstochowski. Transport lotniczy Najbliższym międzynarodowym lotniskiem jest regionalny port województwa śląskiego – Katowice Airport w Pyrzowicach. Znajduje się on około 40 km na południe od centrum Częstochowy. Najbliższym czynnym lądowiskiem jest oddalone o 10 km od centrum miasta Lotnisko Częstochowa-Rudniki. Jest to obiekt powojskowy obecnie znajdujący się we własności prywatnej. Pełni funkcje sportowe – na części jego terenu operuje Aeroklub Częstochowski, a także jest miejscem organizacji wielu imprez plenerowych. Lotnisko nie jest przystosowane do obsługi dużych samolotów, istnieje możliwość lądowania tylko małych samolotów pasażerskich. Posiada zaniedbaną betonową drogę startową (2000 × 60 m). Wieloletnie zamierzenia włodarzy miasta przeistoczenia lotniska w pasażerskie lub towarowe dotychczas nie zaowocowały wsparciem finansowym z żadnego źródła, lub nawet uregulowaniem prawnym jego statusu po myśli samorządowców. Ostatni raz lotnisko zostało użyte przez linie lotnicze w 1983 – przez jeden sezon Polskie Linie Lotnicze LOT oferowały z niego połączenia. Przy Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym przy ul. Nowobialskiej (dzielnica Parkitka) funkcjonuje lądowisko dla helikopterów ratunkowych. Zabytki i turystyka Częstochowa jest miastem powstałym w średniowieczu. Na przestrzeni wieków w mieście zostały zbudowane liczne budowle, mające obecnie charakter zabytków i atrakcji turystycznych. Do najważniejszych należą zabytkowe kamienice oraz sam układ urbanistyczny historycznych centrów Starej i Nowej Częstochowy oraz łączącej je Alei Najświętszej Maryi Panny. Największym i najczęściej odwiedzanym z częstochowskich zabytków jest zespół klasztorny na Jasnej Górze, a turystyka związana z klasztorem to głównie ruch pielgrzymkowy. Atrakcje turystyczne Aleja Najświętszej Maryi Panny – zespół zabytkowych kamienic Tarasy widokowe na wieży jasnogórskiej Parki podjasnogórskie i znajdujące się w nim ekspozycje Muzeum Częstochowskiego – Muzeum Górnictwa Rud Żelaza i inne Ulica 7 Kamienic z XIX-wieczną zabudową Ulica Wieluńska z XVIII i XIX-wieczną zabudową Ratusz w Częstochowie – XIX-wieczny klasycystyczny Stary Rynek – rynek Starego Miasta z kamienicami Muzeum Produkcji Zapałek w Częstochowie – zabytkowa fabryka zapałek Pałacyk Hantkego w Częstochowie – neobarokowa willa założyciela Huty Częstochowa Bernarda Hantkego Pałacyk Brassów w Częstochowie – XIX-wieczny pałacyk austriackiego przedsiębiorcy Wilhelma Brassa Pałacyk Mottego – willa dyrektora Przędzalni Czesankowej „Elanex” z 1909 r. układ urbanistyczny Częstochówki (ul. Wieluńska, Rynek Wieluński, ul. św. Barbary) Muzeum Historii Kolei (Dworzec Stradom) Muzeum Haliny Poświatowskiej Dom Władysława Biegańskiego Muzeum Pontyfikatu Jana Pawła II Miejska Galeria Sztuki Złota Góra Przełom Warty i Start spływu kajakowego „Mirowski przełom Warty” Fontanna Dziewczynka z Gołębiami Ławeczki pomnikowe w al. NMP: Haliny Poświatowskiej, Marka Perepeczki, Władysława Biegańskiego i Piotra Machalicy Rezerwat archeologiczny kultury łużyczkiej Zabytkowa lokomotywa przy dworcu głównym PKP Zabytki sakralne Jasna Góra – zespół klasztorny zakonu paulinów, największy i najbardziej znany zabytek Częstochowy neogotycka archikatedra Świętej Rodziny – zbudowana w latach 1901–1927 Kościół św. Jakuba – umiejscowiony na placu Biegańskiego, będący pierwotnie cerkwią prawosławną kościół św. Zygmunta – najstarszy w Częstochowie, na placu Daszyńskiego Katedra Matki Boskiej Królowej Apostołów – kościół polskokatolicki przy ul. Jasnogórskiej Cerkiew Częstochowskiej Ikony Matki Bożej przy ul. Kopernika kościół ewangelicko-augsburski Wniebowstąpienia Pańskiego w Śródmieściu przy ulicy Kopernika kościół św. Barbary w dzielnicy podjasnogórskiej sanktuarium św. Józefa na Rakowie przy ul. Okrzei kościół Najświętszego Imienia Maryi w alei NMP kościół Pana Jezusa Konającego i kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Częstochówce kaplica Przemienienia Pańskiego w centralnej części cmentarza Kule kościół świętych Rocha i Sebastiana na cmentarzu św. Rocha pałac biskupi Zabytkiem o charakterze religijnym jest cmentarz żydowski w dzielnicy Zawodzie. Szlaki turystyczne Wycieczki po Częstochowie łączone są często ze zwiedzaniem Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. W mieście rozpoczynają bieg następujące szlaki turystyczne: Szlak Orlich Gniazd Szlak Jury Wieluńskiej Szlak Walk 7 Dywizji Piechoty Częstochowa – Olsztyn im. Z. Łęskiego Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego Kultura Częstochowa stanowi centrum kulturalne regionu, a także jest ważnym ośrodkiem kulturalnym w skali ogólnopolskiej i międzynarodowej. W mieście odbywa się wiele wydarzeń o charakterze lokalnym, ogólnopolskim i międzynarodowym. Instytucje kulturalne Na terenie Częstochowy działa wiele miejskich oraz niezależnych instytucji kulturalnych, których zaangażowana działalność tworzy różnorodną ofertę kulturalną miasta. Muzea i galerie Oprócz klasztoru jasnogórskiego działalność muzealną i wystawienniczą prowadzą również inne instytucje. Muzeum Częstochowskie Najstarsza instytucja muzealna. Do jej obiektów wystawienniczych należą: Ratusz miejski – zabytkowy zespół budynków byłego ratusza, obecnie główna siedziba Muzeum Rezerwat archeologiczny kultury łużyckiej w dzielnicy Raków – unikatowy rezerwat archeologiczny Galeria Dobrej Sztuki w Częstochowie Muzeum Górnictwa Rud Żelaza Muzeum Haliny Poświatowskiej, częstochowskiej poetki Inne Inne instytucje wystawiennicze w mieście: Miejska Galeria Sztuki – zajmuje się wystawianiem malarstwa, rzeźby, grafik i fotografii – kładąc szczególny nacisk na dzieła współczesne. Szczególnie znana jest wystawa prac Zdzisława Beksińskiego, która w 2006 przekształciła się w stałe Muzeum Zdzisława Beksińskiego Muzeum Produkcji Zapałek – nieczynna fabryka posługującą się technologią z trzeciej dekady XX wieku (prywatne) Muzeum Historii Kolei na dworcu Częstochowa Stradom (przejściowo zamknięte, prywatne) Muzeum Archidiecezji Częstochowskiej Muzeum Zdzisława Beksińskiego Muzeum Wyobraźni – galeria i pracownia Tomasza Sętowskiego (prywatne) Muzeum Pontyfikatu Jana Pawła II (prywatne) Galeria Konduktorownia Galeria Lonty Petry (prywatne) rezerwat archeologiczny na Starym Rynku Muzeum Kresowe Filharmonia Częstochowska im. Bronisława Hubermana Orkiestra filharmonii zainaugurowała działalność w 1945 roku, dając koncert w miejskim teatrze. W 1955, w miejscu zniszczonej przez okupujących Częstochowę Niemców Nowej Synagogi, rozpoczęto budowę gmachu filharmonii. Budowa zakończyła się w 1965 roku. W styczniu 1976 roku Państwowa Orkiestra Symfoniczna w Częstochowie otrzymała miano Filharmonii. 3 października 2012 roku otrzymała imię Bronisława Hubermana. Teatr im. Adama Mickiewicza Teatr w Częstochowie rozpoczął działalność w 1927 roku. W latach 20. XX wieku powstała obecna siedziba teatru – wybudowany specjalnie dla jego potrzeb gmach przy ulicy Kilińskiego. W 1949 roku teatr został upaństwowiony, a sześć lat później nadano mu imię Adama Mickiewicza. Ośrodek Promocji Kultury Gaude Mater Miejska instytucja kulturalna, która jest głównym organizatorem Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Sakralnej „Gaude Mater” i Festiwalu im. Kaliny Jędrusik „Kalinowe Noce, Kalinowe Dni”. Pozostałe teatry W Częstochowie działalność swoją prowadzą ponadto następujące teatry i grupy teatralne: Teatr From Poland, Częstochowski Teatr Tańca, Teatr Autorski Blee, Teatr Niezależny Tlen, Teatr Wojtka Kołsuta, Teatr ,,Małgo'', Częstochowska Grupa Kowadło, Grupa Teatr Nieduży. Kina W Częstochowie działają dwa kina wielosalowe należące do sieci Cinema City: Cinema City Wolność, otwarte w 2004 roku, oraz znajdujący się w Galerii Jurajskiej multipleks, uruchomiony w 2009 roku. W mieście działa także od 1991 kino studyjne Ośrodka Kultury Filmowej. Muzyka Na terenie Częstochowy działają liczne chóry żeńskie, męskie oraz mieszane. Najstarszym jest Chór Męski „Pochodnia” (dyr. Jarosław Łyczba). Do innych należą: Chór Filharmonii Częstochowskiej „Collegium Cantorum” (dyr. J.Siadlak), Jasnogórski Chór Chłopięco-Męski „Pueri Claromontani” (dyr. s. Maria Bujalska PDDM) oraz Chór Archikatedry pw. Św. Rodziny „Basilica Cantans” (dyr. Włodzimierz Krawczyński, obecnie Zygmunt Nitkiewicz). Chóry te zdobywały liczne nagrody na festiwalach krajowych oraz zagranicznych. Festiwale muzyczne w Częstochowie Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej „Gaude Mater” Jazz Spring Częstochowa Frytka OFF ReggaeON Aleje tu się dzieje HIP HOP Elements Summer chill Jasnogórski Konkurs Skrzypcowy Edukacja kulturalna W Częstochowie działa Zespół Szkół Plastycznych im. Jacka Malczewskiego, Jasnogórska Szkoła Muzyczna, Zespół Szkół Muzycznych im. Marcina Żebrowskiego. Na terenie miasta istnieje także kilka ognisk muzycznych dla dzieci i młodzieży oraz Społeczna Szkoła Baletowa. Działalność prowadzi Młodzieżowy Dom Kultury oraz Regionalny Ośrodek Kultury, organizujący wiele cyklicznych imprez, m.in. Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Haliny Poświatowskiej. Poetka ta urodziła się i wychowała w Częstochowie. W jej domu rodzinnym jest zorganizowane skromne muzeum, które gromadzi eksponaty związane z życiem Poświatowskiej. Media Prasa W Częstochowie wydawane są następujące dzienniki: „Gazeta Wyborcza” – od 1991 wydawana z lokalnym dodatkiem „Dziennik Zachodni” – znajduje się tu terenowy oddział tej gazety „Życie Częstochowy i Powiatu” – kontynuacja „Życia Częstochowy”, ukazującej się od 1947 gazety, dla której pierwowzorem było „Życie Warszawy” Tygodniki: „7 Dni” „Gazeta Częstochowska” – od 1956 „Niedziela” – ogólnopolski tygodnik katolicki Wydawanych jest również kilka innych pism m.in.: kwartalniki kulturalne „Aleje 3”, „Bulion”, miesięcznik „Puls Regionu” oraz rocznik „Ziemia Częstochowska”. Radio Radiostacje lokalne: Radio Jasna Góra – stacja radiowa działająca przy klasztorze na Jasnej Górze Radio Fiat – katolicka stacja radiowa należąca do Archidiecezji częstochowskiej Radio Jura – stacja radiowa o charakterze lokalnym, uruchomiona przez Radio 90 FM, które 14 lipca 2010 roku otrzymało koncesję na nadawanie w Częstochowie Twoja Polska Stacja – stacja radiowa o charakterze lokalnym, prezentująca muzykę polską i wiedzę o tej muzyce. Właścicielem jest Agencja Reklamowa Radio Park, która koncesję na nadawanie otrzymała 13 lipca 2017 roku, a 7 września 2018 r. rozpoczęła nadawanie Studia lokalne w Częstochowie posiadają: Polskie Radio Katowice Radio Złote Przeboje RMF Classic RMF Maxxx – emitująca w tzw. rozszczepieniach lokalnych wiadomości z Częstochowy, w 2006 zastąpiła istniejące od 1995 miejscowe Radio Fon. W latach 1995–2001 w mieście lokalną redakcję posiadało radio RMF FM. Telewizja Mieszkańcy dzielnicy Tysiąclecie i Północ mają dostęp do miejskiej TV Orion. W mieście istnieją ponadto lokalne redakcje TVP3 Katowice, NTL i TVSilesia. Na lokalnym multipleksie sygnał nadaje również TV Republika. Internet „Częstochowski Portal Sportowy” – portal informujący o wydarzeniach sportowych z Częstochowy i okolic „wczestochowie.pl” – portal informujący o wydarzeniach z Częstochowy i okolic „CzestochowaForum.pl” – niezależne i niekomercyjne, największe forum, z bieżącymi informacjami o Częstochowie ,,Studio Częstochowa'' – portal internetowy o profilu lokalnym oraz ogólnopolskim i światowym W mieście działa kilka lokalnych portali. Pracuje tu także kilku dziennikarzy gazet internetowych. Ochrona zdrowia Pierwszy szpital w Częstochowie sięga historią do 1834 roku, gdy Rada Miasta przeznaczyła grunt pod jego budowę. Wkrótce potem został zbudowany szpital św. Benedykta, w 1854 r. przemianowany na szpital Najświętszej Maryi Panny. Przez lata zatrudniony był w nim jeden lekarz, pierwszym był Walenty Józef Siekaczyński. Dopiero dr Władysław Biegański sprowadził do niego specjalistów różnych dziedzin medycyny, poczynając w 1883 roku od sprowadzenia chirurga dra Władysława Wrześniowskiego. Na początku XX wieku w Częstochowie powstał szpital izraelicki przy ul. Mirowskiej (budynki wykorzystywane do XXI wieku). W czasie I wojny światowej przy ul. Wieluńskiej powstał szpital weneryczny, a przy Waszyngtona szpital zakaźny (przeniesiony z czasem na ul. Dąbrowskiego). W okresie II RP otwarto nowoczesny szpital Kasy Chorych przy ul. Mickiewicza (budynki wykorzystywane do XXI wieku). W czasie II wojny światowej na szpital przebudowano budynki przy ul. Kordeckiego i przy ul. Bony. Szpital w Alejach zlikwidowano w końcu lat 1950., a w 1966 lub 1969 r. budynek rozebrano i rozpoczęto w tym miejscu budowę domu towarowego. W 1961 roku zbudowano szpital w dzielnicy Tysiąclecie (później wojewódzki), a w 1988 roku uruchomiono szpital w dzielnicy Parkitka (również wojewódzki). W 2000 roku szpitale przy ul. Bony, Mirowskiej i Mickiewicza połączony w Zespół Szpitali Miejskich, a w 2004 roku przekształcono je w Miejski Szpital Zespolony. W 2009 roku szpital na Tysiącleciu włączono do szpitala na Parkitce. Szpitale publiczne Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Najświętszej Maryi Panny w Częstochowie (ul. Nowobialska, ul. PCK, al. Pokoju) Miejski Szpital Zespolony w Częstochowie (ul. Bony, ul. Mickiewicza, ul. Mirowska) Szpital im. R. Weigla w Blachowni k. Częstochowy Edukacja W Częstochowie działa 45 przedszkoli, w tym 6 niepublicznych i 2 przedszkola integracyjne. Funkcjonuje tu również 50 szkół podstawowych, w tym 3 niepubliczne, 5 specjalnych i 3 prowadzące oddziały integracyjne. Część z placówek kształcenia podstawowego jest prowadzonych przez duchowieństwo katolickie. Działa tu 36 szkół ponadgimnazjalnych w tym 12 policealnych, 10 liceów ogólnokształcących i kilkanaście zespołów szkół o różnorodnych profilach, w tym Centralna Szkoła Państwowej Straży Pożarnej. Uczelnie wyższe W mieście działa 5 uczelni wyższych: Politechnika Częstochowska, Uniwersytet Jana Długosza, Akademia Polonijna, Wyższa Szkoła Zarządzania, Wyższa Szkoła Lingwistyczna. Ponadto w Częstochowie działa Wyższe Międzydiecezjalne Seminarium Duchowne. W 2022 roku na Uniwersytecie im. Jana Długosza w Częstochowie otworzono kierunek lekarski. Oświata w ujęciu historycznym Po utworzeniu Częstochowy w początkach XIX wieku szkolnictwo stało w mieście na niskim poziomie. W dotychczas istniejących miastach Starej i Nowej Częstochowy działało po jednej szkole elementarnej, a każda z nich prowadzona była przez jednego nauczyciela. Zaraz po upadku powstania listopadowego działały oprócz tych dwóch szkół trzy prywatne pensje. W 1835 roku została założona niedzielna szkoła rzemieślnicza, która jednak cieszyła się niewielkim zainteresowaniem. W 1861 roku działały w mieście już cztery szkoły elementarne, jedna męska szkoła czteroklasowa i jedna pensja żeńska. Szkoły mieściły się w prywatnych domach, nauczyciele utrzymywali się ze składek i niewielkiej dotacji miejskiej. Szkolnictwo średnie zostało utworzone w mieście dopiero w 1862 roku, gdy powołano szkołę powiatową specjalną, przekształconą później w pięcioklasowe progimnazjum, a od 1867 roku działającą jako czteroklasowe gimnazjum filologiczne. Siedzibą szkoły był budynek poklasztorny w III Alei, obecnie działa w nim liceum im. Sienkiewicza. Natomiast pierwsze prywatne szkoły średnie powstały w 1871 i 1891 roku. W 1906 roku otwarte zostało polskie gimnazjum. W następnym roku istniało 7 szkół średnich i 13 szkół powszechnych, a także szkoły zawodowe i żydowskie. W 1918 roku w mieście nie było ani jednego budynku o przeznaczeniu typowo szkolnym, a szkoły powszechne mieściły się w lokalach wynajętych, które nie spełniały norm. W celu poprawy sytuacji w oświacie w latach 1924–1936 Zarząd Miasta wybudował w mieście kosztem 2,5 mln zł sześć budynków (przy ul. Chłopickiego, Narutowicza, Olsztyńskiej, Waszyngtona, w parku Narutowicza, na Ostatnim Groszu i Stradomiu), a w latach 1937–1939 kolejne dwie kosztem prawie 0,5 mln zł. Z powodu braku czasu, a następnie wybuchu wojny, nie zrealizowano kolejnych sześciu. W 1919 roku do 14 szkół powszechnych uczęszczało ok. 7.000 uczniów, co stanowiło połowę znajdujących się w wieku szkolnym. W 1936 roku istniały w mieście 34 szkoły powszechne, w tym 21 publicznych, do których uczęszczało ok. 15.000 uczniów, tj. ok. 87% dzieci. W szkołach publicznych istniały 303 klasy, które odbywały zajęcia w 193 salach. Pomimo niedoboru sal część zajęć uczniowie musieli odbywać w innych budynkach, często oddalonych od siebie. W tym czasie istniało 8 średnich szkół powszechnych, z czego 3 publiczne, oraz 16 szkół zawodowych. Ponadto w latach 1935–1936 funkcjonował w mieście Uniwersytet Powszechny, mający 160 słuchaczy. W okresie okupacji hitlerowskiej szkolnictwo średnie zostało zlikwidowane, a powszechne znacząco ograniczone. Dodatkowo część budynków szkolnych zajętych zostało na potrzeby koszar. W późniejszym okresie okupacji część nauczycieli aresztowano i umieszczono w obozach koncentracyjnych, a wyposażenie większości szkół uległo zniszczeniu. Tuż po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do odbudowy szkolnictwa. W 1945 roku uruchomiono 17 państwowych szkół podstawowych i 3 religijne; te ostatnie zlikwidowano w 1949 i 1953 roku. Spośród tych 17 szkół tylko 10 dysponowało budynkami o przeznaczeniu szkolnym. W 1947 roku istniały już 24 szkoły podstawowe, w 1948/49 30, w 1956/57 33, a w 1960/61 36. W 1952 roku zbudowano też pierwszy po wojnie budynek o przeznaczeniu typowo szkolnym. W roku 1956/57 obowiązek szkolny realizowało w sumie 99,3% dzieci. Sport Najbardziej znane kluby sportowe działające (obecnie lub dawniej) w Częstochowie to: klub siatkarski AZS Częstochowa (sześciokrotny mistrz Polski), klub żużlowy Włókniarz Częstochowa (czterokrotny mistrz Polski) i klub piłkarski Raków Częstochowa (mistrz Polski, dwukrotny wicemistrz Polski, zdobywca Pucharu Polski i Superpucharu Polski). Inne kluby działające w mieście to między innymi: Budowlani Częstochowa (lekkoatletyka), Norwid Częstochowa, Eco-Team AZS Stoelzle Częstochowa (oba siatkówka mężczyzn), Częstochowianka Częstochowa (siatkówka kobiet), Skra Częstochowa (piłka nożna mężczyzn i kobiet), Gol Częstochowa (piłka nożna kobiet). Przy uczelniach wyższych działają kluby AZS UJD Częstochowa i AZS Politechnika Częstochowska. Głównymi obiektami sportowymi w Częstochowie są: Arena Częstochowa – stadion żużlowy w dzielnicy Zawodzie-Dąbie z trybunami na 16 850 osób. Hala Sportowa Częstochowa – hala sportowo-widowiskowa oddana do użytku w 2012 roku. Trybuny liczą 7100 miejsc siedzących, z czego około 5900 miejsc znajduje się na trybunach stałych. W obiekcie rozgrywano między innymi mecze siatkarskiej Ligi Światowej 2015 oraz turniej finałowy siatkarskich Klubowych Mistrzostw Świata 2018. Hala Polonia – hala sportowo-widowiskowa położona w dzielnicy Tysiąclecie dysponująca 1165 stacjonarnymi miejscami siedzącymi oraz 440. miejscami na trybunach rozkładanych. Miejski Stadion Piłkarski „Raków” – miejski stadion piłkarski, z trybunami na 5500 osób. Miejski Stadion Lekkoatletyczny w Częstochowie – stadion lekkoatletyczny posiadający zadaszoną trybunę z 894. miejscami siedzącymi. W 2023 roku Częstochowa zajęła 7 miejsce (ex aequo ze Szczecinem i Lublinem) w sportowym rankingu miast Polski. Administracja Częstochowa jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy Częstochowy wybierają do swojej rady miasta 28 radnych. Organem wykonawczym władz jest prezydent miasta. Siedzibą władz miasta jest Urząd Miasta Częstochowa przy ul. Śląskiej 11/13. Miasto jest siedzibą wielu urzędów i instytucji o znaczeniu regionalnym. Znajduje się tu m.in.: starostwo powiatu częstochowskiego ziemskiego. Mieszkańcy Częstochowy wybierają posłów w okręgu 28, a senatorów w okręgu 69. Podział administracyjny miasta Obszar Częstochowy podzielony jest na 20 jednostek pomocniczych miasta zwanych dzielnicami. Mieszkańcy każdej jednostki pomocniczej wybierają radę dzielnicy, która jest jej organem uchwałodawczym. Organem wykonawczym dzielnicy jest zarząd, a na jego czele stoi przewodniczący, który reprezentuje dzielnicę na zewnątrz. Dzielnice Częstochowy: W rejestrze TERYT wyróżnionych jest 47 integralnych części miasta. Są to: Współpraca międzynarodowa samorządu Władze Prezydent Od 10 grudnia 2010 roku prezydentem Częstochowy jest Krzysztof Matyjaszczyk. Rada Miasta Od IV kadencji (2002-2006) Rada Miasta Częstochowy składa się z 28 członków (wcześniej 50). Od roku 2018 kadencja jest pięcioletnia. Obecnie (kadencja 2018-2023) zasiadają w niej przedstawiciele SLD (12), PiS (8), lokalnego ugrupowania Wspólnie dla Częstochowy (5) i KO (3). Koalicję w radzie utworzyło SLD – KO – WdCz. W roli organu doradczo-konsultacyjnego funkcjonuje Młodzieżowa Rada Miasta (najstarsza w Polsce – od 1990 r.) oraz Miejska Rada Seniorów. Wspólnoty wyznaniowe Katolicyzm Kościół katolicki Kościół rzymskokatolicki: Dekanat Częstochowa – Najświętszej Maryi Panny Jasnogórskiej sanktuarium Jasna Góra wraz z klasztorem i bazyliką jasnogórską Dekanat Częstochowa – Podwyższenia Krzyża Świętego Dekanat Częstochowa – św. Antoniego z Padwy Dekanat Częstochowa – św. Józefa Dekanat Częstochowa – św. Wojciecha Dekanat Częstochowa – św. Zygmunta Bazylika archikatedralna Świętej Rodziny w Częstochowie Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (greckokatolicki): parafia Matki Bożej Nieustającej Pomocy, nabożeństwa prowadzone są w kaplicy św. Jana Pawła II na Jasnej Górze Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X: misja w Częstochowie Starokatolicyzm Kościół Polskokatolicki w RP: parafia katedralna Matki Bożej Królowej Apostołów (katedra Matki Boskiej Królowej Apostołów) Kościół Starokatolicki Mariawitów: wierni należą do parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Starczy Prawosławie Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny: Parafia Częstochowskiej Ikony Matki Bożej (cerkiew Częstochowskiej Ikony Matki Bożej) Protestantyzm Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna: placówka misyjna Częstochowa I placówka misyjna Częstochowa II Kościół Adwentystów Dnia Siódmego: zbór w Częstochowie Kościół Boży w Polsce: Kościół Boży „Eden” w Częstochowie Kościół Chrześcijan Baptystów: zbór „Studnia” Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej: Wspólnota Chrześcijan w Częstochowie Kościół Chrześcijański „Słowo Wiary”: zbór w Częstochowie Kościół Chwały: Kościół Chwały w Częstochowie Kościół Chrześcijański w Częstochowie Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP: parafia w Częstochowie Kościół Wolnych Chrześcijan: zbór w Częstochowie Kościół Zielonoświątkowy w RP: zbór OdNowa zbór „Shoreline” Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego): punkt misyjny w Częstochowie (podległy zborowi w Bytomiu) Restoracjonizm Świadkowie Jehowy: 8 zborów (w tym grupy ukraińskojęzyczna i polskiego języka migowego), 3 Sale Królestwa Buddyzm Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu: ośrodek w Częstochowie Cmentarze Cmentarz ewangelicko-augsburski w Częstochowie Cmentarz Komunalny w Częstochowie Cmentarz Kule w Częstochowie Cmentarz Rakowski w Częstochowie Cmentarz św. Rocha w Częstochowie Cmentarz żydowski w Częstochowie Osoby związane z Częstochową Odznaczenia Order Odrodzenia Polski II klasy (1979) Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona miasta Częstochowy Portal Miejskiego Systemu Informacji Turystycznej Częstochowa wczoraj i dziś Miasta na prawach powiatu Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku Miasta w województwie śląskim
789	https://pl.wikipedia.org/wiki/Ca%C5%82ka%20oznaczona	Całka oznaczona	Całka oznaczona – synonim nazwy „całka Riemanna” albo ogólniej: określenie odnoszące się do tych pojęć całki, dla których zachodzi pewna wersja wzoru Newtona-Leibniza, jak na przykład: całka niewłaściwa (Riemanna), całka po konturze na płaszczyźnie zespolonej, całka z dystrybucji, całka z formy różniczkowej spełniającej założenia twierdzenia Stokesa. Pojęcie całki oznaczonej wprowadził Fourier. Używał go później m.in. Augustin Louis Cauchy. Zobacz też całka nieoznaczona całka Lebesgue’a Przypisy Bibliografia oznaczona
791	https://pl.wikipedia.org/wiki/Ca%C5%82ka%20Riemanna	Całka Riemanna	Całka Riemanna – konstrukcja analizy matematycznej przedstawiona przez niemieckiego matematyka Bernharda Riemanna w 1854 roku w jego pracy habilitacyjnej na Uniwersytecie w Getyndze pt. Über die Darstellbarkeit einer Funktion durch eine trigonometrische Reihe („O reprezentowalności funkcji przez szereg trygonometryczny”) jako pierwsza ścisła definicja całki. Istnieje również całkowicie równoważna całce Riemanna konstrukcja całki Darboux, pochodząca od francuskiego matematyka Gastona Darboux, który wprowadził ją w swojej pracy z 1870 roku zatytułowanej Sur les équations aux dérivées partielles du second ordre („O równaniach różniczkowych cząstkowych drugiego rzędu”) i uzasadnił jej równoważność z całką Riemanna w 1875 roku w pracy pt. Mémoire sur la theorie des fonctions discontinues („Rozprawa o teorii funkcji nieciągłych”). Głównymi zaletami całki Riemanna są intuicyjność, klarowność definicji i stosunkowa łatwość wprowadzenia wystarczające częstokroć do większości zastosowań praktycznych; konstrukcja Darboux wymaga nieco mniejszej liczby pojęć niezbędnych do jej przeprowadzenia, przez co stanowi atrakcyjną alternatywę dla konstrukcji Riemanna. Do zasadniczych wad tych całek należy względnie mała ilość funkcji całkowalnych, czy konieczność zbieżności jednostajnej ciągu funkcji przy zamianie operatorów granicy i całki, co znacząco zawęża zakres zastosowań teoretycznych. Istnieje wiele uogólnień tego pojęcia mających na celu pokonanie różnorakich jego ograniczeń. W swej interpretacji geometrycznej na płaszczyźnie całka to operator przypisujący danej rzeczywistej funkcji ograniczonej określonej na przedziale (rzeczywistym) pewną liczbę rzeczywistą, którą można rozumieć jako pole powierzchni między jej wykresem a osią odciętych (pole zorientowane: jego znak zależy od znaku wartości funkcji) – istnienie i wartość tej liczby jest równoważne istnieniu i wartości tzw. miary Jordana wspomnianego obszaru (zob. Związek z miarą Jordana). Sama całka Riemanna, podobnie jak miara Jordana, uogólnia się wprost na przestrzenie euklidesowe dowolnego wymiaru, co opisano w osobnej sekcji. Konstrukcje Podział przedziału Podziałem przedziału nazywa się każdy (ściśle) rosnący ciąg skończony elementów nazywanych punktami podziału tego przedziału, w którym pierwszy i ostatni wyraz ciągu wskazują odpowiednio początek i koniec przedziału, tzn. W każdym z podprzedziałów podziału można wyróżnić jeden element, nazywany punktem pośrednim: podział z punktami pośrednimi przedziału można zdefiniować jako ciąg skończony dla którego oraz dla Każda para „sąsiednich” punktów podziału wyznacza podprzedział o długości dla Podział rozdrabnia (lub zagęszcza) podział jeżeli podział jest podciągiem podziału tzn. dla każdego można wybrać tak, że Podobnie definiuje się rozdrobnienie (bądź zagęszczenie) podziału przez podział z jedynym zastrzeżeniem, by tak stare, jak i nowe punkty pośrednie należały do nowych podprzedziałów; tzn. dla każdego można było tak wybrać by oraz Równoważnie zamiast rozdrobnień (zagęszczeń) podziałów można rozpatrywać tzw. „ciągi normalne” podziałów. Średnicą podziału nazywa się największą długość przedziału, Ciąg podziałów nazywa się normalnym, jeżeli dla Całka Darboux Niech dana będzie funkcja ograniczona Kresy dolny i górny funkcji w danym podprzedziale podziału przedziału oznaczane będą odpowiednio symbolami różnicę tych liczb nazywa się oscylacją funkcji na przedziale Odpowiednio sumą dolną i górną (Darboux) nazywa się liczby Wielkości te umożliwiają zdefiniowanie całki dolnej i górnej (Darboux) funkcji jako odpowiednio oraz O funkcji mówi się, że jest całkowalna w sensie Darboux lub krótko D-całkowalną, jeżeli wówczas tę wspólną wartość całki dolnej i górnej Darboux nazywa się po prostu całką Darboux. Całka Riemanna Niech dana będzie funkcja ograniczona Sumą częściową (Riemanna) nazywa się liczbę Funkcję nazywa się całkowalną w sensie Riemanna lub krótko R-całkowalną, jeśli dla dowolnego ciągu normalnego podziałów przedziału istnieje (niezależna od wyboru punktów pośrednich) granica nazywana wtedy całką Riemanna tej funkcji. Równoważnie: jeżeli istnieje taka liczba że dla dowolnej liczby rzeczywistej istnieje taka liczba rzeczywista że dla dowolnego podziału o średnicy bądź też w języku rozdrobnień: że dla dowolnej liczby rzeczywistej istnieje taki podział przedziału że dla każdego podziału rozdrabniającego zachodzi Funkcję nazywa się wtedy całkowalną w sensie Riemanna (R-całkowalną), a liczbę jej całką Riemanna. Równoważność Jeżeli jest rozdrobnieniem to oraz Jeżeli są dwoma podziałami przedziału to istnieją ich rozdrobnienia (podział złożony z punktów i ), mamy więc skąd Sumy Riemanna funkcji zawsze leżą między odpowiadającymi im dolnymi i górnymi sumami Darboux, tzn. dla podziału z punktami pośrednimi i odpowiadającego mu podziału bez punktów pośrednich odcinka zachodzi więcej, są to kresy dolne i górne wartości odpowiadającej podziałowi z dowolnymi punktami pośrednimi. Stąd jeżeli całka Darboux istnieje, tzn. to istnieje również tak więc dla dowolnego podziału pociąga całkowalność w sensie Riemanna. Nietrudno zauważyć, że istnieje podział z punktami pośrednimi, dla którego całka Riemanna ma wartość dowolnie bliską górnej i dolnej całce Darboux, co oznacza że z istnienia całki Riemanna wynika istnienie całki Darboux. Oznaczenia Symbol całki powstał z minuskuły ſ (tzw. „długiego s”) używanej przez Gottfrieda Leibniza w łacińskim słowie summa, oznaczającym sumę, które pisał on ſumma. Dla funkcji całki Darboux górną i dolną oznacza się zwykle odpowiednio symbolami zaś samą całkę Darboux oraz całkę Riemanna dodając przed nimi pierwszą literę nazwiska w nawiasie, Ze względu na równoważność tych konstrukcji zwykle mówi się wyłącznie o całce Riemanna, przy czym zwykle pomija się oznaczenie literowe, jeżeli nie prowadzi to do nieporozumień: Własności Niech dla dowolnej funkcji R-całkowalnej gdzie będą dane jej kresy dolny i górny oraz kres górny wartości bezwzględnej: Wówczas skąd też zaś dla funkcji spełniającej dla wszystkich zachodzi Całka Riemanna jest operatorem liniowym na przestrzeni funkcji całkowalnych w sensie Riemanna: jeżeli są R-całkowalne oraz to funkcja również jest całkowalna w sensie Riemanna i zachodzi Podstawowe twierdzenie rachunku całkowego Jeśli jest całkowalna w sensie Riemanna, to jest ona całkowalna na dla dowolnego a funkcja dana wzorem jest ciągła na i różniczkowalna w każdym punkcie ciągłości funkcji Twierdzenie Newtona-Leibniza Jeśli jest ciągła, a jest jej dowolną funkcją pierwotną, to zachodzi wzór Newtona-Leibniza, Charakteryzacja funkcji całkowalnych Z równoważności konstrukcji funkcja jest całkowalna w sensie Riemanna wtedy i tylko wtedy, gdy jest całkowalna w sensie Darboux; w tej części artykułu funkcje całkowalne na jeden z tych dwóch sposobów będą nazywane po prostu funkcjami całkowalnymi. Niech dana będzie funkcja Każda funkcja ciągła jest całkowalna; podobnie, gdy jest monotoniczna. Dokładnego wskazania klasy funkcji całkowalnych można dokonać za pomocą teorii miary; niemniej funkcje te można opisać definiując pojęcie nieodwołujące się do ogólnej teorii: zbiór nazywa się zaniedbywalnym wtedy i tylko wtedy, gdy można pokryć go (co najwyżej) przeliczalną liczbą dowolnie krótkich odcinków, tzn. dla każdego istnieje (co najwyżej) przeliczalny ciąg przedziałów spełniający oraz Przykładami takich zbiorów są np. punkt, tj. zbiór jednoelementowy, dowolne zbiory skończone lub przeliczalne; kontrprzykładami są odcinek, czyli przedział, bądź dowolny niepusty zbiór otwarty. Twierdzenie: Funkcja ograniczona określona na przedziale domkniętym jest całkowalna wtedy i tylko wtedy, gdy jest prawie wszędzie ciągła, tzn. zbiór jej nieciągłości jest zaniedbywalny. Zatem jest ona tym bardziej całkowalna, gdy ma (co najwyżej) przeliczalny zbiór nieciągłości; w szczególności, gdy jest ciągła (zob. wyżej). Wprost stąd wynika, że wartość bezwzględna funkcji całkowalnej jest również całkowalna. Podobnie (określony punktowo) iloczyn dwóch funkcji całkowalnych również jest funkcją całkowalną. Jeżeli ciąg funkcji całkowalnych jest jednostajnie zbieżny do funkcji to jest ona całkowalna oraz Całka wielokrotna Związek z miarą Jordana Uogólnienia Jako pierwsza formalnie zdefiniowana, całka Riemanna jest prototypem wszystkich innych całek, choć konstrukcje wielu z nich są daleko bardziej ogólne niż przedstawione wyżej; niemniej zwykle wymaga się, by dane uogólnienie całki dawało dla funkcji całkowalnej w sensie Riemanna/Darboux ten sam wynik co całka Riemanna/Darboux, nazywana dalej po prostu całką Riemanna. Pełniejszą listę całek można znaleźć w osobnym artykule. Całka Riemanna-Stieltjesa Zastąpienie w definicji całki Riemanna końców podprzedziałów danego podziału za pomocą ich obrazów w pewnej funkcji prowadzi do uogólnienia znanego jako całka Riemanna-Stieltjesa; dla dość szerokiej klasy funkcji jest ona równa całce Riemanna, jednak w ogólności może dawać ona różne od niej wyniki. Wykazuje ona duży związek z całkowaniem przez podstawienie znajdując zastosowanie w rachunku prawdopodobieństwa (zbudowanym w oparciu o tę całkę). Całki Lebesgue’a, Daniella-Stone’a, Lebesgue’a-Stieltjesa Ważnym uogólnieniem całki Riemanna jest całka Lebesgue’a, która jest równoważna z tzw. całką Daniella-Stone’a: funkcja całkowalna w sensie Riemanna jest też całkowalna w sensie Lebesgue’a (Daniella-Stone’a), a ponadto wartości obu całek wtedy są równe. Przykładem funkcji, która jest całkowalna w sensie Lebesgue’a (Daniella-Stone’a), a nie jest całkowalna w sensie Riemanna jest funkcja Dirichleta. Dalszym uogólnieniem, łączącym w sobie zalety całki Lebesgue’a i Riemanna-Stieltjesa, jest całka Lebesgue’a-Stieltjesa nazywana również całką Lebesgue’a-Radona lub po prostu całką Radona. Całka niewłaściwa W każdej z powyższych konstrukcji problematyczne bywa całkowanie funkcji na przedziale otwartym, w szczególności gdy funkcja jest nieograniczona przy jednym z jego końców. Mówiąc o całce niewłaściwej, definiowanej jako granica całek określonych na przedziale domkniętym, którego jeden koniec dąży do końca przedziału otwartego, ma się zwykle na myśli uogólnienie całki Riemanna. Niemniej możliwe jest analogiczne uogólnienie całki Lebesgue’a. Rozpatrywanie całki niewłaściwej dla opisanej niżej całki Henstocka-Kurzweila nie ma sensu, gdyż standardowa wersja tej całki daje ten sam wynik, o czym mówi twierdzenie Hake'a. Oddzielnym zagadnieniem całki niewłaściwe są tzw. przedziały niewłaściwe, tzn. których końce nie muszą być liczbami rzeczywistymi. Całka Henstocka-Kurzweila Całka Henstocka-Kurzweila znana również jako całka Denjoy, czy Perrona (albo Denjoy-Perrona) jest pewnym uogólnieniem całki Riemanna o konstrukcji znacząco od niej nieodbiegającej. W ogólności teoria Henstocka-Kurzweila umożliwia całkowanie wszystkich funkcji całkowalnych w sensie Lebesgue’a oraz funkcji całkowalnych w sposób niewłaściwy w sensie Riemanna, co uważane jest za jej główną zaletę. Istnieje drobna modyfikacja całki Henstocka-Kurzweila, znana jako całka McShane’a, która jest równoważna konstrukcji Lebesgue’a – ma ona tym samym wszystkie jej zalety, a jej definicja nie wymaga przy tym ogólnego aparatu teorii miary. Uwagi Linki zewnętrzne Riemanna
793	https://pl.wikipedia.org/wiki/COBOL	COBOL	COBOL (akronim od ) – wysokopoziomowy język programowania stworzony i używany do tworzenia aplikacji biznesowych. COBOL jest językiem imperatywnym, proceduralnym, oraz od 2002 roku, obiektowym. Język ten w znacznym stopniu nadal używany jest w aplikacjach systemów typu mainframe, wymagających przetwarzania danych na wielką skalę, zarówno w trybie wsadowym, jak i online. Typowymi obszarami zastosowania są bankowość, ubezpieczenia, służba zdrowia, transport, jak również systemy rządowe i militarne. W ostatnich latach zauważalny jest stopniowy spadek znaczenia COBOL-a w tworzeniu nowych aplikacji. Większość wykonywanych prac programistycznych związana jest z utrzymaniem i rozwojem aplikacji istniejących. Z uwagi na jego malejącą popularność oraz mniejszą podaż programistów COBOL-a, część programów migrowana jest na nowe platformy, przepisywana na nowsze języki bądź zastępowana nowymi pakietami oprogramowania. Niemniej COBOL nadal odgrywa znaczącą rolę w obszarze aplikacji biznesowych na świecie. COBOL zaprojektowany został w 1960 roku przez CODASYL i częściowo oparty był na wcześniejszym języku programowania stworzonym przez Grace Hopper, popularnie nazywaną „babcią COBOL-a”. Jego powstanie było skutkiem prób stworzenia przez Departament Obrony USA przenośnego języka programowania wykorzystywanego do przetwarzania danych. Powstał jako rozwiązanie tymczasowe, ale Departament Obrony USA wymusił na producentach komputerów jego stosowanie i przez to w krótkim czasie język został rozpowszechniony. COBOL ustandaryzowano w 1968 roku i od tego czasu był ulepszany cztery razy. Rozszerzenia dotyczyły wsparcia programowania obiektowego oraz strukturalnego. Obecnym standardem jest ISO/IEC1989:2014. Składnia COBOL-a opiera się na języku angielskim i została zaprojektowana tak, aby kod był czytelny oraz łatwy w dokumentowaniu (samodokumentujący się). Język jest rozbudowany pod względem składniowym i używa ponad 300 zarezerwowanych wyrazów. Współczesne języki programowania korzystają ze zwięzłej składni, np. y = x natomiast COBOL posiada składnię zbliżoną do języka angielskiego, w tym przypadku: MOVE x TO y Kod w COBOL-u podzielony jest na cztery działy (ang. division) (identification, environment, data oraz procedure), posiadające hierarchiczną strukturę sekcji, paragrafów, zdań i instrukcji. Kiedy tworzono COBOL akademicy i teoretycy informatyki nie wykazywali zainteresowania rozwojem aplikacji biznesowych, w związku z czym nie uczestniczyli w jego kreacji. Został on zaprojektowany jako język przetwarzania danych gospodarczych, przez co później był krytykowany przez środowiska akademickie. Historia W późnych latach 50., użytkownicy i wytwórcy komputerów zaczęli niepokoić się rosnącymi kosztami tworzenia oprogramowania. Przeprowadzona w 1959 roku ankieta wykazała, że przy jakiejkolwiek instalacji przetwarzania danych koszt programowania wynosi przeciętnie 800 000 USD, a przetłumaczenie istniejącego oprogramowania, które umożliwiłoby uruchomienie kodu na nowym sprzęcie, kosztowałoby kolejne 600 000 USD. Ta sama ankieta zasugerowała, że jeśli wykorzystany zostałby język zorientowany biznesowo, konwersja byłaby tańsza i szybsza. Program stworzenia takiego języka został w 1959 roku zorganizowany i zasponsorowany przez Departament Obrony Stanów Zjednoczonych. Pierwsza definicja COBOL-a stworzona została w 1960 roku przez komitet CODASYL (ang. Conference on Data Systems Languages). Za rozwój kolejnych standardów odpowiedzialny był American National Standards Institute (ANSI), który to wyprodukował kolejno trzy standardy: ANS 68, ANS 74 oraz ANS 85. Odpowiedzialność za rozwój następnych standardów spoczęła na ISO. ISO 2002 – pierwszy standard wyprodukowany przez to ciało – zdefiniował pierwszą zorientowaną obiektowo wersję COBOL-a. Poszczególne standardy wprowadziły następujące udoskonalenia do języka COBOL ANS 68 – rozwiązał problem niekompatybilności pomiędzy różnymi wersjami COBOL-a COBOL ANS 74 – wprowadził komendę CALL oraz możliwość użycia zewnętrznych podprogramów COBOL ANS 85 – wprowadził programowanie strukturalne oraz wewnętrzne podprogramy COBOL ISO 2002 – wprowadził programowanie zorientowane obiektowo COBOL 2014 Właściwości Składnia COBOL posiada składnię podobną do języka angielskiego. Używana jest ona do opisywania niemal wszystkiego w programie. Na przykład warunek może zostać wyrażony: x IS GREATER THAN ylub bardziej zwięźle: x GREATER ylub jeszcze bardziej:x > yBardziej złożone warunki mogą być „skrócone” poprzez usunięcie powtarzalnych wyrażeń I zmiennych, np.: a > b AND a > c OR a = dMoże zostać skrócone do:a > b AND c OR = dW konsekwencji rozbudowanej składni COBOL posiada ponad 300 słów kluczowych (zarezerwowanych). Każdy program w COBOL-u zawiera cztery podstawowe elementy leksykalne: słowa, literały, symbole (ang. picture character-strings, zobacz: PICTURE clause) oraz separatory. Słowa zawierać mogą słowa zarezerwowane oraz identyfikatory zdefiniowane przez użytkownika. Mogą mieć długość do 31 znaków oraz zawierać litery, cyfry, myślniki i podkreślenia. Literały to cyfry (np. 12) oraz ciągi znaków (np. 'Hello!'). Separatory zawierają spacje, przecinki oraz średniki. Podstawowym elementem strukturyzującym program w COBOL-u jest dywizja. W każdym programie wyróżniamy 4 dywizje: identification, environment, data oraz procedure. Dywizja identification określna nazwę oraz element źródłowy. W dywizji tej wyspecyfikowane są również klasy i interfejsy. Dywizja environment określa wszystkie elementy programu, które zależą od systemu, na którym działają, takie jak pliki i zestawy znaków. Dywizja data służy do deklaracji zmiennych i parametrów. Dywizja procedure zawiera polecenia. Każda dywizja jest podzielona na sekcje, które składają się z paragrafów. Krytyka i obrona Krytycy COBOLa zarzucają mu brak struktury. Zarzut ten odnosi się przede wszystkim do tak zwanego kodu spaghetti, przyczyną powstania którego jest z kolei wykorzystywanie komendy GO TO (komenda ta używana jest do przechodzenia po programie w przód i wstecz, w sposób który sprawia, że logika programu staje się trudna do zrozumienia). Aktualnie GO TO w dużej mierze zastępowane jest komendą PERFORM oraz procedurami, których zastosowanie znacząco niweluje ten zarzut. Krytyce poddawana jest również zbyt rozbudowana i szczegółowa składnia. Zwolennicy twierdzą jednak, że pozwala ona na samodokumentowanie się kodu, co ułatwia jego utrzymanie. Z założenia COBOL miał być również łatwy do opanowania, a jednocześnie czytelny dla osób bez zaplecza technicznego np. menedżerów. Kolejnym zarzutem jest izolacja wspólnoty COBOLa od reszty społeczności informatycznej. W 2013 sondaż Micro Focus wykazał, że 20% pracowników naukowych uczelni oraz 55% studentów uważało COBOLa za język przestarzały lub martwy. Ten sam sondaż wykazał jednak również, że tylko 25% kadry nauczało programowania w COBOL-u, mimo iż aż 60% uważało, że powinni go uczyć. Tymczasem w 2003 roku COBOL obecny był w 80% systemów informatycznych w Stanach Zjednoczonych, w takim samym stopniu, jak C++ i Java. COBOL, a dokładniej jego struktury danych, w znacznym stopniu wpłynął na inne języki programowania takie jak PL/I czy Pascal. Jawne definiowanie struktur poprzedziło rozwój systemów zarządzania bazami danych i do dziś uważane jest przez wielu praktyków za wygodne i efektywne podejście do definiowania typów zmiennych. Zastosowanie języka COBOL COBOL jest językiem programowania z ponad 64-letnią historią. Aktualnie wielu postrzega go jako zaszłość, bez realnego znaczenia dla współczesnego świata. W rzeczywistości pomimo swojego wieku COBOL odgrywał bardzo istotną, jeśli nie dominującą, rolę w świecie biznesu. Programy napisane w COBOL-u nadal używane są na całym świecie, w instytucjach rządowych oraz biznesowych i działają na licznych systemach operacyjnych takich jak z/OS, VME, Unix, OpenVMS oraz Windows. W 1997 Grupa Gartner wydała raport, który wykazał, że 80% światowego biznesu działało na COBOL-u, przy prawie 200 mld linii kodu i 5 miliardami linii pisanymi rocznie. Stworzona w 1996/7 Java nie zdołała przyćmić pozycji COBOL-a. W wydanym w 2005 roku raporcie Gary Barnett zaznaczył, że „COBOL pozostaje najpowszechniej stosowanym językiem programowania w dużych przedsiębiorstwach, odpowiadając za 75% wykonywanych transakcji komputerowych” oraz „90% wszystkich transakcji finansowych. W 2006 i 2012, ankiety Computerworld wykazały natomiast, że ponad 60% organizacji wykorzystuje COBOL-a bardziej niż C++ i Visual Basic .NET oraz że dla połowy z nich COBOL używany jest w większości wewnętrznych systemów. Pomimo szerokiego wykorzystania, nadal wywierana jest presja, aby zastąpić istniejący kod COBOL bardziej nowoczesną alternatywą. Spowodowane jest to przede wszystkich wysokimi kosztami utrzymania, przestarzałym sprzętem i oprogramowaniem oraz konieczność integracji z bardziej nowoczesnym oprogramowaniem, jak również niedoborem programistów COBOL. Niestety większość prób modernizacji, które zawierają w sobie wymianę kodu napisanego w COBOL-u kończy się niepowodzeniem. Program „Hello world” w języku COBOL IDENTIFICATION DIVISION. PROGRAM-ID. HELLO-WORLD. PROCEDURE DIVISION. DISPLAY 'Hello, World!'. STOP RUN. Zobacz też Grace Hopper Algek PICTURE clause Przypisy Języki programowania
794	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chile	Chile	Chile (, ), oficjalnie Republika Chile (, wym. , ) – państwo w Ameryce Południowej, w południowo-zachodniej części kontynentu. Zajmuje powierzchnię 756 102 km², a zamieszkane jest przez 18 549 457 osób (szac. 2023). Terytorium Chile rozciąga się wąskim pasem na długości około 4300 km, pomiędzy łańcuchem górskim Andów na wschodzie a wybrzeżem Oceanu Spokojnego na zachodzie. Znaczna część kraju jest górzysta. Obejmuje ono także nizinną Dolinę Środkowochilijską, a na północy – pustynię Atakama. Do Chile należą część archipelagu Ziemi Ognistej, wraz z przylądkiem Horn (najbardziej na południe wysunięty punkt obu Ameryk), a także kilka wysp i archipelagów na otwartych wodach Oceanu Spokojnego, m.in. Wyspa Wielkanocna i Juan Fernández. Na wschodzie państwo ma długą granicę lądową z Argentyną, na północy graniczy z Boliwią i Peru. Położony w regionie aktywnym tektonicznie, kraj okresowo nawiedzany jest przez trzęsienia ziemi (w tym największe dotychczas odnotowane na Ziemi w 1960 roku) i tsunami. Chile jest republiką z systemem prezydenckim. Stolicą i największym miastem kraju jest Santiago. Gospodarka w większej części opiera się na sektorze usługowym, choć znaczącą rolę odgrywają także przemysł i górnictwo. W 2021 roku Chile było 4. co do wielkości gospodarką w Ameryce Południowej; jednocześnie miało najwyższy na kontynencie wskaźnik realnego PKB per capita (25,4 tys. USD/mieszk.). Walutą jest peso chilijskie. Około 3/4 ludności Chile stanowią Metysi. Pozostali mieszkańcy to w większości osoby pochodzenia europejskiego oraz Mapucze. Językiem urzędowym oraz ojczystym dla zdecydowanej większości mieszkańców jest język hiszpański. W kraju dominuje religia chrześcijańska, a największą grupę wyznaniową stanowią katolicy (60% społeczeństwa). Terytorium Chile zamieszkane było przez ludność autochtoniczną przez kilka tysięcy lat. Północna część kraju w XV wieku znalazła się pod panowaniem Imperium Inków. W latach 1541–1810 Chile stanowiło część hiszpańskiego imperium kolonialnego, administrowane jako kapitania generalna Chile. Wojna o niepodległość Chile rozpoczęta w 1810 roku zaowocowała ogłoszeniem niepodległości w 1818 roku. Granice kraju kształtowały się przez większą część XIX wieku, m.in. za sprawą zwycięskiej wojny o saletrę przeciw Boliwii i Peru (1879–1883). W 1973 roku w kraju miał miejsce wojskowy zamach stanu, w wyniku którego obalony został demokratycznie wybrany marksistowski rząd Salvadora Allende, a władzę objęła junta pod przywództwem Augusto Pinocheta. Władza demokratyczna przywrócona została po wyborach przeprowadzonych w 1989 roku. Obecnie Chile należy do najstabilniejszych politycznie państw w Ameryce Południowej. Geografia Chile położone jest w południowo-zachodniej części Ameryki Południowej i rozciąga się wąskim pasem wzdłuż wybrzeża o długości 4,3 tys. km. Najdalej na północ wysunięty punkt Chile to styk granic Chile, Peru i Boliwii (17°30′S), a na południe przylądek Horn (55°59′S). Rozciągłość równoleżnikowa kraju w najszerszym miejscu wynosi zaledwie 468 km, a w najwęższym 90 km. Wybrzeże w północnej i środkowej części państwa ma słabo rozwiniętą linię brzegową, natomiast w południowej części – bardzo dobrze. Do Chile należą liczne wyspy przybrzeżne i wyspy na otwartym oceanie (ok. 3 tys.): Juan Fernández, Wyspa Wielkanocna (jedna z najbardziej oddalonych od innych lądów zamieszkana wyspa na świecie), Sala y Gómez, San Ambrosio, San Félix, Chiloé, Campana, Santa Inés, Chonos. Powierzchnia całkowita kraju: km², z czego km² stanowi ląd, pozostałe km² – wody śródlądowe. Chile uważa, że ma prawo do części Antarktydy o powierzchni km² (Chilijskie Terytorium Antarktyczne). Jest to teren sporny z Argentyną. Najwyższy punkt: Ojos del Salado, 6885 m n.p.m. Najniższy punkt: Ocean Spokojny, 0 m Całkowita granica lądowa: 6339 km, długość granicy morskiej: 6435 km. Długość granic z sąsiadującymi państwami: Argentyna 5308 km, Boliwia 860 km, Peru 171 km Chile posiada jeden z pięciu ekoregionów śródziemnomorskich na świecie; jego umiarkowane zimy i suche, gorące lata zapewniają idealne warunki dla rolnictwa i innych rodzajów działalności produkcyjnej. Klimat Region północny (od granicy z Peru do 31°S) charakteryzuje klimat zwrotnikowy wybitnie suchy. Zaznacza się wyraźny wpływ zimnego Prądu Peruwiańskiego. Na pustyni Atakama są miejsca, gdzie deszcz nie spadł od ponad 400 lat. Jedynym źródłem wody są tam mgły i rosy. W regionie środkowym (31–42°S) panuje klimat podzwrotnikowy morski. Opady dominują w porze zimowej (od maja do lipca). Najcieplejszym miesiącem jest styczeń, najchłodniejszym lipiec. Na południe od 42°S panuje klimat umiarkowany morski z bardzo wysokimi sumami opadów (1000–3000 mm rocznie, a w rejonie Cieśniny Magellana ok. 5100 mm). Mniejsze opady są na wschodnich stokach Andów Patagońskich. Najdalej na południe wysunięte krańce Chile znajdują się w strefie klimatu subpolarnego. Sieć rzeczna Chile ma bardzo słabo rozwiniętą sieć rzeczną. Jedynym wyjątkiem jest rzeka Loa (440 km) uchodząca do Oceanu Spokojnego, którą wykorzystuje się do irygacji oraz w energetyce. Najlepiej rozwiniętą sieć rzeczną ma region środkowy, gdzie występują m.in. krótkie rzeki Biobío (380 km) czy Rapel (240 km). Najkrótsze rzeki występują w regionie południowym, ale to one wykorzystywane są w energetyce, ponieważ mają bardzo duże przepływy wody, np. rzeka Baker ma średni przepływ 1500 m³/s. Gleby Na północy Chile występują głównie gleby inicjalne i czerwonobure gleby pustynne. W regionach zasolonych (Salar de Atacama) wykształciły się solończaki. Żyzne gleby aluwialne powstały na równinach stożków napływowych, wymagają one jednak nawadniania. W Andach występują głównie gleby górskie, ale także gleby stepowe powstałe z popiołów wulkanicznych, zawierające dużo próchnicy. Najżyźniejsze gleby są w środkowej części kraju – na obszarach górskich brązowe, szarobrązowe oraz czerwonobrązowe i niekiedy cynamonowe. Dla południowej części Chile charakterystyczna jest obecność gleb torfiastych, brunatnych, lokalnie zbielicowanych i kwaśnych gleb leśnych. Flora Najuboższa pod względem roślinności jest północ kraju. Brak stałych rzek powoduje, że dominują formacje pustynne i półpustynne. W miejscach występowania mgieł pojawiają się kwitnące na żółto i liliowo szczawiki. Znacznie bogatszy jest świat roślinny w środkowym regionie Chile, gdzie przeważa flora śródziemnomorska. W jej skład wchodzą wiecznie zielone krzewy mattoral i espinales oraz rośliny laurowe. Występują również jubea (palma miodowa; Jubaea chilensis) oraz święte drzewo Indian Mapuczów – canelo (Drimys winteri). W Dolinie Środkowochilijskiej powyżej 1200 m pojawia się cedrzyniec kalifornijski (Calocedrus decurrens), a jeszcze wyżej karłowate buki: Nothofagus antarctica (zwany ñire) i Nothofagus pumilio (zwane lenga). Na obszarach zasobnych w wodę rosną bambusy Chusquea quila, araukarie i Nothofagus. W południowej części Chile do wysokości 500–600 m rosną wiecznie zielone krzewy i drzewa, m.in. lasy waldiwijskie, w strefie 500–1000 m n.p.m. – Nothofagus antarctica i Nothofagus pumilio. Dla wysokości 1000–1200 m charakterystyczne są ficroje cyprysowate oraz buki. Na wysokości 1300–1800 m dominuje berberys, powyżej rozciąga się piętro łąk. Fauna Obszar Chile należy do zoogeograficznej Krainy Neotropikalnej (Region Chilijsko-Patagoński). Na skalistych wybrzeżach kontynentu i wysp żyją liczne gatunki ptaków. W zaroślach trzciny i kamyszu spotkać można pancerniki – są to pancernik włochaty (Chaetophractus villosus) i pancernik mały (Zaedyus pichiy), żółwie i jaszczury oraz pumę i lisa argentyńskiego (Lycalopex griseus) W lasach górskich występują: dzikie koty pampasowe (Oncifelis colocolo). W Andach żyją także lamy i guanako, a w Patagonii nandu. Niezwykle charakterystycznymi dla Chile gryzoniami są – żyjące głównie w półpustynnym, pokrytym zaroślami ekosystemie zwanym matorral – koszatniczki i szynszyle – szynszyla duża (Lagidium peruanum) i szynszyla mała (Chinchilla lanigera). Występuje również grizon patagoński (Lyncodon patagonicus). Do endemicznych gatunków ptaków należą: cęgosterek chilijski lub brzęczek chilijski (Eulidia yarrellii), krasnogonka długodzioba (Enicognathus leptorhynchus), turko kasztanowaty (Pteroptochos castaneus), turko wąsaty (Pteroptochos megapodius), krytonos białogardły (Scelorchilus albicollis), krytonosek chilijski (Scytalopus fuscus), turniówek rdzaworzytny (Ochetorhynchus melanurus), trzęsiogon pacyficzny (Cinclodes nigrofumosus), ostrogonek duży (Aphrastura masafuerae), koszykarek ciemnosterny (Pseudasthenes humicola), czuprynek wyspowy (Anairetes fernandezianus) oraz przedrzeźniacz chilijski (Mimus thenca). Z pozostałych ptaków występują np. łabędź czarnoszyi (Cygnus melanocoryphus), sępnik różowogłowy (Cathartes aura) i kondor wielki (Vultur gryphus). Wybrane parki narodowe Rapa Nui (Wyspa Wielkanocna) Lauca Park Narodowy Bernardo O’Higgins Chiloé Park Narodowy Llullaillaco Torres del Paine Pumalin Historia Najstarsze stanowiska archeologiczne (Tagua Tagua, Quereo) wskazują na zamieszkanie obszarów Chile 12 tys. lat temu. Przed przybyciem Hiszpanów tereny obecnego Chile były zamieszkane przez Indian – na północy Ajmarowie, Atacamo i Diaguici, na wybrzeżu Changos, na południu Araukanie, Huillche i Picunche, zaś w Patagonii Chonos. Około VII–VIII w. obszary północnego Chile objęte były wpływami kultury Tiahuanaco, a w początkach XVI w. zostały włączone do Imperium Inków. W pierwszej połowie XVI w. tereny aż do rzeki Biobío zostały opanowane przez Hiszpanów i włączone do wicekrólestwa Peru. Obszary bardziej na południe pozostały we władaniu Araukanów, którzy utrzymali niezależność do drugiej połowy XIX w. Zapoczątkowany w drugiej połowie XVIII w. wśród Kreolów chilijskich ruch separatystyczny doprowadził do proklamowania w 1818 r. niepodległej republiki z B. O’Higginsem na czele. W 1881 roku, na mocy traktatu z Buenos Aires, do Chile przyłączono zachodnią Patagonię. Natomiast w 1884 roku, dzięki zwycięstwu nad Peru i Boliwią w wojnie o saletrę, państwo zaanektowało całe boliwijskie wybrzeże oraz najdalej na południe wysuniętą nadmorską prowincję Peru z miastami Arica i Iquique. Kryzys spowodowany I wojną światową położył kres gospodarczej stabilizacji Chile. U progu XX wieku chilijska gospodarka stała się systemem ochrony rządzącej oligarchii. W latach 20. starał się to zmienić reformatorski prezydent Arturo Alessandri Palma z Partii Liberalnej, co uniemożliwiła mu konserwatywna większość parlamentarna. W 1924 roku doszło do przewrotu wojskowego pod dowództwem generała Luisa Altamirano. Pucz zapoczątkował okres niestabilności politycznej, który trwał do 1932 roku, w trakcie którego autorytarną władzę sprawował szereg prezydentów. Najskuteczniejszym z nich okazał się Carlos Ibáñez del Campo, który utrzymał władzę przez sześć lat. Mimo autorytarnego charakteru rządów Chile udało się uniknąć represyjnych metod i korupcji spotykanej w innych krajach Ameryki Łacińskiej. Wraz z porażką reform liberałów oraz zamachem stanu licznie powstawać zaczęły bardzo popularne ruchy marksistowskie. W 1932 roku na krótko powołana została Socjalistyczna Republika Chile z Marmaduke Grove Vallejo na czele, lecz lewicowy rząd wojskowych nie przetrwał nawet roku i upadł na skutek intrygi politycznej. Po upadku lewicowego rządu wojskowego rozpoczęła się era rządów demokratycznych. Władzę początkowo przejęli liberałowie, a w 1938 rząd utworzyła koalicja socjaldemokratów, radykałów (chilijskich liberałów) i komunistów – Front Ludowy, reprezentująca głównie interesy klasy średniej. W 1939 roku doszło do nieudanego puczu zorganizowanego przez nieliczny faszystowski Narodowosocjalistyczny Ruch Chile. W czasie II wojny światowej Chile zachowało status neutralny, a w 1943 roku zerwało stosunki dyplomatyczne z Państwami Osi. Następnie w 1945 przystąpiło do ONZ. Rządy Frontu Ludowego przetrwały do 1952 roku. Na przełomie lat 50. i 60. silnie uwidoczniły się tendencje do przeprowadzenia reform społecznych i gospodarczych, co umożliwiło w 1964 r. przejęcie władzy chrześcijańskim demokratom, głoszącym hasła „rewolucji w wolności”. Reformy jednak zostały uznane przez lewicę za niewystarczające, przez co spotkały się z silną opozycją. W 1970 roku władzę przejęła koalicja partii lewicowych Jedność Ludowa. W 1970 w wyborach prezydenckich, pomimo wsparcia finansowego kandydatów prawicy ze strony krajowych i zagranicznych koncernów, zwyciężył kandydat centrolewicowej koalicji Jedność Ludowa, Salvador Allende Gossens, który przystąpił do realizacji programu chilijskiej drogi do socjalizmu. Przeprowadził on szereg radykalnych reform, m.in. wywłaszczając amerykańskich właścicieli kopalń miedzi. Uformowano rząd składający się z socjaldemokratów, odłamu chadecji, liberałów i komunistów, a więc partii tworzonych w pewnej mierze przez klasę średnią. Po pierwszym roku rządów centrolewicy osiągnięto wzrost gospodarczy, ograniczono inflację i bezrobocie, wzrosła redystrybucja dochodów i konsumpcji. Znacznie zwiększyły się wynagrodzenia, zmniejszono podatki i wprowadzono bezpłatną dystrybucję niektórych produktów pierwszej potrzeby. Po raz pierwszy do państwowego systemu ubezpieczeń pracy włączono takie grupy jak inwalidzi czy osoby starsze. Najbiedniejsi skorzystali z wdrażanego przez rząd programu rozprowadzenia darmowej żywności wśród potrzebujących. Zamrożono czynsze i ceny, znacjonalizowano przemysł miedziowy (będący własnością USA), obniżono wiek wyborczy do lat 18 i uruchomiono program reformy rolnej. W ramach pomocy dla przedsiębiorstw, w celu wspierania małych przedsiębiorców zwolniono z podatków kapitałowych najmniejsze przedsiębiorstwa. Rząd głosił amnestię dla więźniów politycznych, a także wprowadził większe prawa dla społeczności indiańskich. Jeszcze przed dojściem centrolewicy do władzy powstały terrorystyczne organizacje skrajnej prawicy. 22 października 1970 członkowie takiej grupy dokonali zamachu na dowódcę armii, Rene Schneidera. Zamach miał nie dopuścić do władzy kandydata centrolewicy. Interwencja USA, które finansowało akcje opozycji, tj. strajki i konflikt wewnętrzny, a także inne czynniki doprowadziły do wewnętrznego chaosu i pogorszenia się sytuacji gospodarczej Chile. W 1973 jednostki wojskowe z gen. Augusto Pinochetem na czele, w wyniku zamachu stanu ustanowiły rządy junty wojskowej, wprowadzając radykalną politykę ekonomiczną (zasady wolnego rynku) i zwalczając wewnętrzną opozycję (ofiarami terroru padły tysiące osób). Kryzysy i narastający chaos sprowokowały w kraju wybuch walk partyzanckich. Narastający w latach 80. sprzeciw wobec rządów junty zmusił Pinocheta do zorganizowania w 1988 narodowego referendum, które odrzuciło jego kandydaturę na kolejną kadencję prezydencką. W wyborach prezydenckich w 1989 r. zwyciężył polityk chadecki Patricio Aylwin (Azócar), który przywrócił rządy cywilne. Pinochet zachował (do 1997) stanowisko głównodowodzącego sił zbrojnych, z prawem wyznaczenia następcy. Kolejne wybory, w 1993 roku, wygrał ponownie kandydat chadecki – E. Frei Ruitz-Tagle. 17 października 1998 r. Pinochet został zatrzymany w Wielkiej Brytanii na wniosek władz hiszpańskich, które wystąpiły o jego ekstradycję. 27 lutego 2010 Chile nawiedziło silne trzęsienie ziemi o magnitudzie 8,8 stopnia w skali Richtera. Demografia Chile jest szóstym co do liczebności państwem Ameryki Południowej (16,9 mln mieszkańców). Gęstość zaludnienia wynosi 21,7 osób na km². Współczynnik przyrostu naturalnego kształtuje się w okolicach 1,2%. Grupy etniczno-rasowe W 2009 r. Chile miało około mieszkańców. 52,7% Chilijczyków stanowili biali, 39,3% metysi – a więc potomkowie Indian i białych – a 8% Indianie. Większość ludności indiańskiej stanowili Araukanie. Na duży udział białych w populacji miały wpływ kolejne fale imigrantów, do kraju przybywali m.in. Hiszpanie, Włosi, Irlandczycy, Francuzi, Grecy, Niemcy, Anglicy, Szkoci, Chorwaci, Żydzi. Pewien procent Chilijczyków to biali pochodzenia pozaeuropejskiego, około 500 tysięcy Chilijczyków stanowią osoby pochodzenia palestyńskiego. Badania genetyczne wskazują ponadto, że szacunkowo 6,3% Chilijczyków miało wśród przodków ludzi rasy czarnej. Odmiennym etnicznie i rasowo regionem jest Wyspa Wielkanocna, gdzie Polinezyjczycy stanowią 70% mieszkańców. Języki Dominuje język hiszpański, niemniej nie jest on językiem ojczystym dla 2 mln mieszkańców kraju. W Chile ludność lokalnie posługuje się językiem mapudungun, językiem keczua, językiem rapanui oraz kilkoma innymi. Część Chilijczyków pochodzenia niemieckiego posługuje się na co dzień językiem niemieckim. Religia W 1999 roku uchwalono Ustawę o Swobodzie Kultu, która pozwoliła różnym grupom religijnym (w tym kościołom ewangelikalnym) uzyskać osobowość prawną na mocy prawa publicznego. Według szacunków Krajowego Biura ds. Wyznań (ONAR) z 2018 r. 60% populacji identyfikuje się jako katolicy, a około 18% jako ewangelikalni. Według badania przeprowadzonego przez Pew Research Center w 2014 roku, odsetek niewierzących wynosi 16%, co czyni Chile drugim po Urugwaju najbardziej świeckim państwem Ameryki Łacińskiej. Rosnący brak zainteresowania religią tłumaczony jest urbanizacją (z 42,6% w 1950 r. do 89% w 2010 r.) i wynikającym z niej wzrostem gospodarczym. Większość ewangelikalnych i protestantów w Chile to zielonoświątkowcy. Istnieje także ponad 100 tys. członków Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, oraz wiele mniejszych ugrupowań protestanckich. Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (mormoni) twierdzi, że posiada ponad 600 tys. wyznawców (3,2% populacji), co jest najwyższym odsetkiem w krajach Ameryki Południowej. Edukacja Chile cechują wysoki poziom edukacji i jeden z najniższych na kontynencie wskaźnik analfabetyzmu (4% ludności powyżej 15 roku życia). Nauka w szkołach podstawowych trwa 8 lat, jest obowiązkowa i finansowana przez rząd. Polityka Ustrój polityczny Chile jest republiką. Konstytucję uchwalono ostatecznie 11 marca 1981 (ze zmianami w 1989, 1991, 1997, 1999, 2000, 2003 i 2005) a pierwsza jej wersja została opracowana 11 września 1980 roku. Głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 4-letnią kadencję (bez prawa do natychmiastowej reelekcji). Obecnie prezydentem jest Gabriel Boric. Prezydent mianuje członków rządu, którego jest szefem, ma prawo wprowadzić stan wyjątkowy na 20 dni, mianuje kilku senatorów, jest przewodniczącym Krajowej Rady Bezpieczeństwa, ma inicjatywę ustawodawczą. Poprawka z 1989 do konstytucji pozbawiła prezydenta prawa rozwiązania parlamentu. Rozszerzyła także skład Krajowej Rady Bezpieczeństwa o 1 członka – kontrolera generalnego. Władzę ustawodawczą sprawują 2-izbowy Kongres Narodowy: Izba Deputowanych (Cámara de Diputados), wybierana w wyborach powszechnych na 4 lata, oraz Senat, o kadencji 8-letniej (co 4 lata połowa składu ulega odnowieniu), w większości wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich, częściowo mianowany przez prezydenta, Sąd Najwyższy i Krajową Radę Bezpieczeństwa (senatorami są dożywotnio wszyscy byli prezydenci). Władzę wykonawczą sprawują prezydent i odpowiedzialny przed nim rząd. Partie polityczne Niezależna Unia Demokratyczna (Unión Demócrata Independiente, UDI) – prawicowa Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Chile (Partido Demócrata Cristiano) – centrowa Odnowa Narodowa (Renovación Nacional) – centro-prawicowa Partia dla Demokracji (Partido Por la Democracia, PPD) – centro-lewicowa Socjalistyczna Partia Chile (Partido Socialista de Chile, PSCh) – lewicowa Socjaldemokratyczna Partia Radykalna (Partido Radical Socialdemócrata) – centro-lewicowa Komunistyczna Partia Chile (Partido Comunista de Chile) – skrajnie lewicowa Regionalna Partia Niezależnych (Partido Regionalista de los Independientes) – centrowa Partia Postępu (Chile) (Partido Progresista) – centro-lewicowa Partia Humanistyczna (Chile) (Partido Humanista) – lewicowa Podział terytorialny 15 regionów: Antofagasta Araukania Arica y Parinacota Aisén Atacama Biobío Coquimbo Libertador Los Lagos Los Ríos Magallanes Maule Metropolitana (Santiago) Tarapacá Valparaíso Chile rości sobie prawa do fragmentu Antarktydy (patrz mapka). Siły zbrojne Chile dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną (Armada de Chile) oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Chile składało się w 2014 roku z: 305 czołgów, 2346 opancerzonych pojazdów bojowych, 48 dział samobieżnych oraz 16 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Chile dysponowała w 2014 roku: 14 okrętami obrony przybrzeża, 8 fregatami oraz 4 okrętami podwodnymi. Chilijskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 43 myśliwców, 105 samolotów transportowych, 63 samolotów szkolno-bojowych oraz 86 śmigłowców. Wojska chilijskie w 2014 roku liczyły 60,6 tys. żołnierzy zawodowych oraz 82 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) chilijskie siły zbrojne są 58. siłą militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 5,5 mld dolarów (USD). Gospodarka Chile jest jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo państw Ameryki Południowej, o produkcie krajowym brutto dolarów na mieszkańca (2008) i o wysokim średniorocznym tempie wzrostu produktu krajowego brutto – 7% w 1985–1989 (10,0% w 1989). Jest jednocześnie jednym z najmniej zadłużonych państw Ameryki Południowej i 141. pod tym względem na świecie. W 2004 roku zadłużenie zagraniczne wynosiło 44,6 mld $. Przemysł Podstawą gospodarki są przemysł (z dużym udziałem górnictwa) oraz rolnictwo. Wydobywa się rudy miedzi (1. miejsce na świecie, 30% światowego wydobycia m.in. w Chuquicamata, Potrerillos, El Teniente), cynku, molibdenu, żelaza, nitratyn (saletra chilijska 1. miejsce, głównie w północnym Chile), boraks, złoto, srebro, ropę naftową i gaz ziemny (południowe Chile i Ziemia Ognista), węgiel kamienny, węgiel brunatny. Produkcja energii elektrycznej: 60,6 mld kWh (2007). Główne gałęzie przemysłu przetwórczego: spożywczy (mięsny, cukrowniczy, młynarski, winiarski), włókienniczy (zwłaszcza bawełniany, głównie w Tomé, Concepción, Valparaíso), chemiczny, hutnictwo miedzi (Chuquicamata, Potrerillos) i żelaza oraz rafinerie ropy naftowej, przemysł maszynowy, cementowy, papierniczy, skórzany. Główne źródła zanieczyszczeń przemysłowych związane są z wytapianiem miedzi w Chuquicamata (22°32′S, 68°92′W), Potrerillos (26°43′S, 69°47′W), Noranda (23°98′S, 70°07′W) i w Paipote (27°42′S, 70°25′W). Transport Główne porty lotnicze mieszczą się w Santiago (Port lotniczy Santiago de Chile) oraz Arica (Aeropuerto Internacional Chacalluta), natomiast główne porty morskie w Valparaíso, Talcahuano, San Antonio i Antofagasta. W roku 2001 przeładunek portów wyniósł 52 mln ton. W Chile jest km dróg utwardzonych, 407 km autostrad (2001). Długość linii kolejowych wynosi 6585 km (2003). W Chile jest 1003 km ropociągów i 2625 km gazociągów (2004). Literatura Chilijczycy mają dwoje laureatów Literackiej Nagrody Nobla – Gabrielę Mistralę i Pablo Nerudę. Znanymi pisarzami są także Gonzalo Rojas, Concha Zardoya, Isabel Allende, Luis Sepúlveda, José Donoso i Roberto Bolaño. Zobacz też Tablice rejestracyjne w Chile Uwagi Przypisy Bibliografia – komplet, – Ameryka Południowa. Państwa w Ameryce Południowej Państwa członkowskie Unii Narodów Południowoamerykańskich Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych
795	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chorwacja	Chorwacja	Chorwacja, Republika Chorwacji (, ) – państwo leżące na pograniczu Europy Środkowej i Europy Południowej, nad Morzem Adriatyckim i graniczące od południa z Bośnią i Hercegowiną oraz Czarnogórą, od wschodu z Serbią oraz Węgrami i Słowenią od północy. Od południowego zachodu ma dostęp do Morza Adriatyckiego. Od 1 lipca 2013 należy do Unii Europejskiej jako 27. członek wspólnoty (wcześniej 28.). Od 1 stycznia 2023 w strefie euro i Schengen. Historia Do I wieku n.e. na terenie Chorwacji znajdowała się rzymska prowincja Iliria (łac. Illyricum). W I wieku n.e. została ona podzielona na dwie prowincje: Dalmację i Panonię. Na początku VII wieku na tereny dzisiejszej Chorwacji przybyły plemiona Chorwatów. W 803 roku tereny Chorwacji Dalmatyńskiej zostały podbite i włączone do imperium Karola Wielkiego. Od VII do VIII wieku najeżdżały je plemiona Ostrogotów, Awarów i Słowian. W późniejszym czasie tereny Chorwacji stały się miejscem rywalizacji o wpływy: papiestwa, Wenecji i Węgier. W 925 powstało Królestwo Chorwacji. W 1102 doszło do unii personalnej z Węgrami. Od XIV wieku i końca panowania Andegawenów na Węgrzech (1308–1395) nastąpił okres walk wewnętrznych. Po bitwie pod Mohaczem w 1526 Chorwacja dostała się pod panowanie Habsburgów. Część ziem znalazła się pod panowaniem Turków osmańskich, a stopniowy ich napór spowodował zajęcie praktycznie całego terytorium. W XVIII wieku wpływy tureckie słabły, a w latach 1809–1813 Napoleon utworzył Prowincje Iliryjskie. W XIX wieku Chorwacja znalazła się w Cesarstwie Austriackim, a później w strefie wpływów Węgier (po 1867 w Krajach Korony Świętego Stefana, czyli węgierskiej części państwa). W części austriackiej pozostała Dalmacja, cieszyła się tam jednakże autonomią (własny sejm). Austriacy starali się wyzyskiwać konflikty węgiersko-chorwackie dla umocnienia dynastii habsburskiej (np. Chorwaci pomogli w stłumieniu powstania węgierskiego w 1848–1849). W XIX wieku nasiliły się tendencje niepodległościowe. Po I wojnie światowej i rozpadzie Austro-Węgier w 1918 roku Chorwacja weszła w skład Królestwa SHS (Serbów, Chorwatów i Słoweńców), a w 1929 w skład Jugosławii. W czasie II wojny światowej w roku 1941 faszystowskie ugrupowanie ustaszy na czele z Ante Paveliciem przejęło władzę, ogłosiło niepodległość i powstało Niepodległe Państwo Chorwackie (NDH). Terytorium Chorwacji sprzymierzonej wówczas z Niemcami obejmowało Chorwację właściwą (choć nie całą, część terytorium przyłączono do Włoch) oraz tereny dzisiejszej Bośni i Hercegowiny. W maju 1945 NDH zostało zlikwidowane przez armię jugosłowiańską. Od 1945 po zakończeniu II wojny światowej Chorwacja została włączona do Jugosławii Josipa Broz-Tity (który sam był z pochodzenia Chorwatem). W 1991 proklamowano niepodległość; rozpoczęła się wojna z Jugosławią (de facto z Serbią, wspomaganą przez oddziały czarnogórskie). W kwietniu 1992 do Chorwacji wkroczyły siły pokojowe ONZ. Konflikt rozwiązano po trzech latach (układ w Dayton). Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 753 z 18 maja 1992 roku Chorwacja została członkiem ONZ. Chorwacja rozpoczęła zabiegi o członkostwo w NATO. Od początku lat 90. do śmierci w 1999 krajem w sposób autorytarny rządził Franjo Tuđman, przywódca nacjonalistycznej Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej (HDZ). W 2000 w wyborach wygrały siły umiarkowane i nastąpiła demokratyzacja kraju: prezydentem został Stjepan Mesić, dawny antykomunistyczny opozycjonista. Rząd utworzyła koalicja zreformowanych postkomunistów z ludowcami, chadekami i partią liberalną, a na jego czele stanął Ivica Račan. Gabinet zabiegał o zbliżenie Chorwacji do struktur europejskich. W 2003 HDZ powróciła do władzy. Dwa lata później Chorwacja rozpoczęła negocjacje w sprawie przyjęcia do Unii Europejskiej. W 2009 kraj dołączył do NATO. W 2011 zakończyły się negocjacje akcesyjne do UE. Traktat akcesyjny podpisano 9 grudnia 2011. 22 stycznia 2012 66,27% Chorwatów opowiedziało się za członkostwem w UE. 1 lipca 2013 Chorwacja dołączyła do UE. Do 31 grudnia 2022 roku walutą Chorwacji była kuna. 1 stycznia 2023 roku kraj przystąpił do strefy euro i strefy Schengen. Geografia Granice i punkty skrajne Całkowita długość granicy lądowej: 2237 km. Długość wybrzeża: 5835 km (łącznie z wyspami). Długość granic z sąsiadującymi państwami: Bośnia i Hercegowina – 956 km, Słowenia – 600 km, Węgry – 348 km, Serbia – 314 km, Czarnogóra – 19 km. Najwyższy punkt: Troglaw 1913 m n.p.m. w paśmie Troglaw. Najniższy punkt: Morze Adriatyckie 0 m. Linia brzegowa Chorwacji Chorwacja ma bardzo urozmaicone, wyjątkowe w skali świata wybrzeże. Ten typ, z licznymi podłużnymi wyspami ustawionymi równolegle do linii brzegowej, został nazwany dalmatyńskim od nazwy chorwackiego wybrzeża. Parki narodowe Park Narodowy Wysp Briońskich (Nacionalni Park Brijuni) Park Narodowy Kornati (Nacionalni Park Kornati) Park Narodowy Krka (Nacionalni Park Krka) Park Narodowy Mljet (Nacionalni Park Mljet) Park Narodowy Paklenica (Nacionalni Park Paklenica) Park Narodowy Jezior Plitwickich (Nacionalni Park Plitvička jezera) Park Narodowy Risnjak (Nacionalni Park Risnjak) Park Narodowy Welebitu Północnego (Nacionalni Park Sjeverni Velebit) Podział administracyjny Chorwacji Chorwacja podzielona jest na 20 żupanii (chorw. ) + 1 miasto wydzielone (Zagrzeb). Ustrój polityczny Chorwacja jest wielopartyjną republiką parlamentarną na podstawie konstytucji z 1990 roku (zmodyfikowanej w 1999 i 2001 roku), z silną pozycją parlamentu. Do 2000 roku pozostawała krajem autorytarnym. Mimo że wśród Słowian Chorwaci cieszą się najstarszą tradycją państwowości, to Republika Chorwacji jest jednym z najmłodszych państw europejskich. Jej konstytucja została uchwalona 22 grudnia 1990 r., a państwo zostało uznane za samodzielne przez międzynarodową wspólnotę 15 stycznia 1992 r. System prawa został przystosowany do współczesnego ustawodawstwa europejskiego. Chorwacja stała się krajem demokracji parlamentarnej, którego system polityczny opiera się na poszanowaniu praw człowieka, rządach prawa, równouprawnieniu wspólnot narodowych, nienaruszalności własności osobistej, sprawiedliwości społecznej i wielopartyjności. W Chorwacji funkcjonuje 18-związkowy system partyjny. Do najbardziej liczących się partii politycznych należą Chorwacka Wspólnota Demokratyczna, Chorwacka Partia Socjalliberalna, Partia Socjaldemokratyczna oraz Partia Prawa. Kraj administracyjnie dzieli się na 21 żupanii. Głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat, z prawem powoływania rządu, łącznie z premierem – szefem rządu. Chorwacki model demokracji parlamentarnej opiera się na podziale władzy. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu – Zgromadzenia Chorwackiego (Saboru) – złożonego z różnej liczby członków (w zależności od ilości głosujących), wahającej się jednak od 100 do 160 deputowanych. Sabor działa na zasadzie sesyjności. Pierwsza sesja trwa od 15 stycznia do 30 lipca, druga od 15 września do 15 grudnia. Każda sesja rozpoczyna się od odśpiewania hymnu Chorwacji „Nasza piękna Ojczyzno” (Lijepa naša domovino). Osiem dni przed rozpoczęciem obrad nowej sesji każdy z przedstawicieli Saboru otrzymuje od przewodniczącego zarys harmonogramu posiedzeń, który obejmuje wnioski parlamentarzystów i rządu oraz projekty aktów normatywnych, będących przedmiotem debat i głosowań na posiedzeniach plenarnych. Deputowani mają możliwość składania wniosków o uzupełnienie porządku obrad, zgłaszając projekty ustaw do czasu rozpoczęcia sesji. Przewodniczący Saboru ma obowiązek przedłożyć te propozycje na forum izby w terminie do 30 dni (wnioski o materii ustawowej) lub do 15 dni (wnioski w innych sprawach). Pierwsze posiedzenie nowo wybranego parlamentu odbywa się nie później niż dwudziestego dnia od chwili ogłoszenia oficjalnych wyników wyborów. Członkowie Saboru wybierają wówczas następujące organy parlamentu: prezydium Saboru, w skład którego wchodzą przewodniczący i zastępcy przewodniczącego, sekretarza, komitety oraz komisje. Każdy członek Saboru posiada immunitet formalny i immunitet materialny. Immunitet formalny chroni deputowanego przed zatrzymaniem przez organy ścigania (wyjątkiem jest tutaj ujęcie deputowanego na gorącym uczynku za czyny zagrożone karą pozbawienia wolności powyżej pięciu lat) oraz przed wszczęciem postępowania karnego za popełnione przestępstwa. Immunitet obejmuje także prawo odmowy zeznań w charakterze świadka we wszystkich rodzajach spraw sądowych. Immunitet materialny chroni deputowanego także po zakończeniu sprawowania mandatu przedstawicielskiego. Obejmuje sposób głosowania i treść wypowiedzi reprezentantów w trakcie posiedzeń plenarnych parlamentu oraz jego organów wewnętrznych. W myśl regulaminu chorwackiego Saboru deputowani mają prawo tworzyć kluby parlamentarne na podstawie przynależności politycznej lub etnicznej. Klub parlamentarny może zostać utworzony przez: partię polityczną posiadającą co najmniej trzech deputowanych w parlamencie; co najmniej trzech przedstawicieli niezrzeszonych; deputowanych wybranych jako przedstawicieli mniejszości narodowych; dwie lub więcej partii politycznych, które mają co najmniej trzech deputowanych w parlamencie. Władzę wykonawczą sprawuje rząd na czele którego stoi premier. Siły zbrojne Chorwacja dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Chorwacji składało się w 2014 roku z: 92 czołgów, 763 opancerzonych pojazdów bojowych, 27 dział samobieżnych, 50 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 60 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Chorwacji dysponowała w 2014 roku 9 okrętami obrony przybrzeża oraz jednym okrętem obrony przeciwminowej. Wojska chorwackie w 2014 roku liczyły 21,3 tys. żołnierzy zawodowych oraz 102,7 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) chorwackie siły zbrojne stanowią 46. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 958 mln dolarów (USD). Demografia Chorwację zamieszkuje prawie 4,5 mln mieszkańców (4 493 312 w 2007). Istnieje tendencja spadkowa spowodowana głównie emigracją zarobkową do krajów zachodnich, ujemnym przyrostem naturalnym oraz emigracją Serbów do rodzinnego kraju – Serbii. Znaczna większość mieszka w miastach (64%); na wsi mieszka 36%. Struktura etniczna Główne skupiska mniejszości narodowych znajdują się w następujących regionach: Albańczycy – Zagrzeb, Istria; Bośniacy – Zagrzeb, Istria, Primorje; Czesi – zachodnia Slawonia (miasta Daruvar i Grubišno Polje oraz gmina Končanica), Moslavina (miasta Pakrac, Lipik); Niemcy i Austriacy – Osijek, Zagrzeb Polacy – Zagrzeb, Rijeka Rusini – wschodnia Slawonia; Serbowie – Slawonia (zwłaszcza wschodnia), Kordun, Banovina, Zagrzeb, Rijeka; Słowacy – wschodnia i środkowa Slawonia (miasta Ilok i Našice); Słoweńcy – Zagrzeb, Primorje, Istria; Ukraińcy – Zagrzeb, żupania sisacko-moslawińska, żupania brodzko-posawska, żupania vukowarsko-srijemska; Węgrzy – Baranja; Włosi – zachodnia i południowa Istria, Rijeka, Cres, Lošinj, Moslavina. Język W tym samym spisie przy pytaniu o język ojczysty uzyskano następujące rezultaty: chorwacki – 95,60%, serbski – 1,23%, włoski – 0,43%, albański – 0,40%, bośniacki – 0,39% romski – 0,34% węgierski – 0,24%, słoweński – 0,22%, serbsko-chorwacki – 0,18% czeski – 0,15% inny – 0,60%, brak danych – 0,22%. Językiem urzędowym państwa jest język chorwacki, jednak w gminach (općina) zamieszkanych co najmniej w 1/3 przez mniejszości, językami urzędowymi są również języki tych mniejszości. Obecnie status taki mają język serbski w 21 gminach, język węgierski w dwóch gminach, język włoski w dwóch gminach, język czeski w jednej gminie i język słowacki w jednej gminie: Religia Natomiast, jeśli chodzi o wyznania, wyniki spisu były następujące: katolicy – 87,2%, prawosławni – 5,59%, muzułmanie – 3%, protestanci – 1,13%, gł. luteranie, zielonoświątkowcy i kalwini Świadkowie Jehowy – 0,12%, żydzi – 0,05%, pozostali – głównie ateiści Największe miasta Gospodarka Gospodarka Chorwacji bazuje przede wszystkim na usługach oraz w mniejszym stopniu na przemyśle lekkim. W okresie letnim również turystyka staje się znaczącym źródłem przychodów państwa. Szacowany dochód PKB na jednego mieszkańca z zachowaniem parytetu siły nabywczej w 2006 roku wyniósł 13 400 $, co stanowiło ok. 50% średniego dochodu w Unii Europejskiej, w tym samym roku. Chorwacja jest krajem post-socjalistycznym, przed rozpadem Jugosławii była drugą, po Słowenii, republiką pod względem rozwoju gospodarczego i poziomu życia mieszkańców. W późnych latach 80. rozpoczął się proces ekonomicznej transformacji i przestawienia gospodarki centralnie planowanej na wolnorynkową. Na początku procesu transformacji pozycja gospodarki chorwackiej, ze względu na jej wysoki poziom w stosunku do innych państw post-komunistycznych, była uprzywilejowana. Gospodarka kraju poważnie ucierpiała na skutek likwidacji przemysłu ciężkiego i znacznych zniszczeń wojennych, poważnym problemem była również utrata wolnego dostępu do rynków państw byłej Jugosławii. Rolnictwo Rolnictwo chorwackie jest stosunkowo dobrze rozwinięte, znajduje w nim zatrudnienie 2,7% ludności zawodowo czynnej, wytwarzając aż 8,2% krajowego PKB. Prawie 57% terytorium Chorwacji zajmują grunty orne, łąki i pastwiska. Daje to przeciętny wskaźnik 0,67 ha użytków rolnych na 1 mieszkańca. Najlepsze warunki dla rozwoju rolnictwa posiada Sławonia oraz Chorwacja właściwa. Produkuje się tam głównie pszenicę, kukurydzę, buraki cukrowe, słonecznik, len, konopie, tytoń, a także drzewa owocowe (śliwa). Prawie w całej Chorwacji popularna jest uprawa winorośli, przy czym najwyżej cenione są wina dalmackie. W Dalmacji i Istrii rozwija się również uprawa oliwek, figowców i drzew cytrusowych. Na obszarach nizinnych hoduje się bydło, trzodę chlewną i drób, w Górach Dynarskich także owce, kozy, osły i muły. Na wybrzeżu rozwija się rybołówstwo i przetwórstwo rybne (głównie sardynki i tuńczyki), u wybrzeży Półwyspu Istria prowadzi się hodowlę ostryg. Poważne znaczenie gospodarcze ma eksploatacja lasów, które zajmują ponad 1/3 powierzchni kraju. Przemysł Główną rolę w gospodarce Chorwacji odgrywa przemysł przetwórczy o zróżnicowanej strukturze gałęziowej, do najważniejszych gałęzi należą: hutnictwo żelaza (huta w Sisaku) i aluminium (huty w Lozovacu i Razine), przemysł stoczniowy (skupiony w dużych portach morskich jak Rijeka, Split i Pula), oraz chemiczny i petrochemiczny (włókna sztuczne, farmaceutyki, nawozy sztuczne, środki czystości i kosmetyki), skupiony w miastach Sisak, Osijek i Split. Duże znaczenie ma także przemysł maszynowy (m.in. fabryki obrabiarek w Zagrzebiu, maszyn rolniczych w Osijeku i urządzeń energetycznych w Karlovacu), elektrotechniczny, cementowy (Split, płw. Istria). Przemysł włókienniczy (tekstylny i odzieżowy), skórzany i obuwniczy, ulokowany w centralnej części kraju, w Karlovacu, Zagrzebiu i Osijeku, a także w porcie Zadar. Przemysł spożywczy, głównie winiarski, mięsny oraz przetwórstwa owocowo-warzywnego. W Zagrzebiu ponadto skupia się przemysł poligraficzny, elektroniczny i farmaceutyczny. Niezwykle istotne dla gospodarki chorwackiej jest wybrzeże Dalmacji. Rijeka odgrywa znaczącą rolę jako port tranzytowy dla towarów z Austrii i Węgier, zyskała również poważne znaczenie w świecie jako stocznia. Split, duży port morski, a także centrum produkcji tworzyw sztucznych. Produkcja energii elektrycznej jest w znacznym stopniu oparta na wyzyskiwaniu hydroenergetycznych zasobów rzek górskich (m.in. kaskadowe hydroelektrownie na rzekach Cetina i Krka). W latach 70. wybudowano we współpracy ze Słowenią elektrownię atomową w Kršku, znajdującą się na terytorium Słowenii, około 20 km od granicy. Kraj posiada niewielkie własne zasoby surowcowe, stosunkowo duże pokłady boksytów (duże pokłady boksytów występujące na półwyspie Istria i w Dalmacji dały podstawę rozwoju hutnictwa aluminium z centrum w Szybeniku), mniejsze miedzi, węgla brunatnego oraz złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, nadto nieznaczne złoża manganu, cynku i ołowiu, azbestu oraz węgla kamiennego. Złoża ropy naftowej i gazu ziemnego odkryte w 1960 roku w pełni zaspokajają wewnętrzne potrzeby kraju, czyniąc Chorwację samowystarczalną pod względem energetycznym. Turystyka Do 1990 roku, kiedy to rozpadła się Jugosławia, ten dział gospodarki przynosił największą część dewizowych dochodów państwa. Turystyka skupiała się głównie na wybrzeżu dalmatyńskim i w Istrii, znajdowały się tam liczne uzdrowiska i kąpieliska morskie. Wewnątrz kraju ruch turystyczny był relatywnie niewielki. Konflikty zbrojne związane z rozpadem Jugosławii znacznie ograniczyły ruch turystyczny. Wojna domowa zdewastowała dużą część infrastruktury turystycznej, także zabytkowe miasta jak Pula, Split czy Dubrownik, pełne atrakcji turystycznych, uległy poważnym zniszczeniom. Od 1997 roku przemysł turystyczny jest powoli odbudowywany, a sama Chorwacja staje się coraz bardziej popularnym celem przyjazdów wśród turystów odwiedzających zabytkowe miejscowości. Głównym celem przyjazdu turystów do Chorwacji jest wybrzeże Adriatyku i tutejsze nadmorskie kurorty. Wysoki sezon trwa tu od połowy czerwca do połowy września, chociaż pierwsi turyści przyjeżdżają już z początkiem maja. Miasta położone w głębi lądu – mimo iż często także są urokliwe – cieszą się niewielkim zainteresowaniem ze strony turystów. W nadmorskich miejscowościach dominują plaże żwirowe lub kamieniste. Popularne są także tzw. betonowe plaże, gdzie do morza schodzi się po drabinkach. W całej Chorwacji znajduje się zaledwie kilkanaście plaż piaszczystych. Kamieniste wybrzeże sprzyja czystości wody. Adriatyk ma tutaj wyjątkowo przejrzysty, turkusowy kolor. Plaże w miastach i wakacyjnych kurortach są zazwyczaj dobrze zagospodarowane i utrzymane w czystości. Popularnością cieszą się także urokliwe, nadmorskie zatoczki znajdujące się poza popularnymi kurortami. Od lat sześćdziesiątych XX wieku Chorwacja jest popularnym celem wakacyjnych wyjazdów wśród naturystów. Pół wieku temu przyjeżdżało tu około 100 000 naturystów rocznie. W 2014 r. liczba ta sięgnęła 300 000. Chorwacja – wraz z Hiszpanią – szczyci się faktem, że posiada najwięcej w świecie plaż i kempingów naturystycznych. Tego typu obiekty zlokalizowane są głównie w regionie Istria, chociaż w dużej części nadmorskich kurortów wydzielono oficjalne plaże naturystyczne. Obecnie turystyka jest znów ważnym i dochodowym działem gospodarki. Obywatele Unii Europejskiej mogą przekroczyć granicę i przebywać na terenie kraju do 90 dni bez posiadania paszportu, legitymując się jedynie dowodem osobistym. W 2016 roku kraj ten odwiedziło 13,809 mln turystów (8,9% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 9,634 mld dolarów. Kultura W Chorwacji swój wpływ zaznaczają kultury zachodnioeuropejska, śródziemnomorska oraz słowiańska. Niewątpliwe piętno na zwyczajach panujących w tym kraju odcisnęły lata podporządkowania europejskim mocarstwom. Północna część Chorwacji jest bardzo zbliżona pod względem kulturowym do Polski oraz innych krajów Europy Środkowej. W części nadmorskiej swe wyraźne wpływy wywiera kultura śródziemnomorska. Tradycyjnie więc po południu przychodzi czas na sjestę, a życie zaczyna się wieczorem. Język Osobne artykuły: Język chorwacki, Język serbsko-chorwacki Film Osobny artykuł: Kinematografia chorwacka Architektura W Chorwacji można znaleźć obiekty związane z antyczną cywilizacją rzymską takie jak: Pałac Dioklecjana, ruiny rzymskie w Zadarze, ruiny starożytnego miasta Salony czy też miasto Pula, w którym znajdziemy: Forum, świątynie Augusta i Romy oraz amfiteatr. Później pojawiła się także architektura związana z Bizancjum, czego przykładem jest Bazylika Świętego Eufrazjana w Porecu. Kolejnym okresem w Chorwacji są wieki ciemne, gdy dominowała architektura przedromańska. Zachowanymi do naszych czasów przykładami są: kościół św. Krzyża w Ninie, kościół Świętego Donata w Zadarze, kościół Świętej Trójcy w Splicie, kościół Świętego Dunata na wyspie Krk, oraz kościół Chrystusa Zbawiciela w Cetinie. W XII wieku Chorwacja wpadła w zależność od Węgier oraz Wenecji. Początek tego okresu to czasy architektury romańskiej, reprezentowanej przez: katedrę Świętej Anastazji w Zadarze, katedrę w Splicie, katedrę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rab. Następnie zaczął pojawiać się gotyk, początkowo powstawały budowle romańsko-gotyckie, takie jak: katedra Świętego Wawrzyńca w Trogirze oraz kościół Franciszkanów w Puli. W Dalmacji pojawił się specyficzny rodzaj sztuki gotyckiej: gotyk wenecki, jest on reprezentowany przez Pałac Rektora i Pałac Sponza w Dubrowniku czy też Pałac Ćipiko w Trogirze. Wpływy kultury węgierskiej można znaleźć w Zagrzebiu w katedrze Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz kościele Świętego Marka. Kolejnym stylem architektonicznym jaki pojawił się w Chorwacji jest renesans. Stworzono wtedy katedrę w Szybeniku czy też Kaplicę św. Jana Trogirskiego. Obiekty Unesco W Chorwacji znajdują się następujące obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO: Zespół bazylikalny Eufrazjana na Starym Mieście w Poreču, Pałac Dioklecjana w Splicie, Stare Miasto w Trogirze, wraz z Katedrą Trogirską, Katedra św. Jakuba w Szybeniku, Stare Miasto w Dubrowniku, krajobraz kulturowy wyspy Hvar (Równina Starego Gradu), Park Narodowy Jeziora Plitvickie (NP Plitvička Jezera). Weneckie dzieła obronne z okresu XVI i XVII wieku: Forteca św. Mikołaja w Szybeniku, System obronny wraz z bramą lądową w Zadarze, Wydarzenia kulturalne Wydarzenia kulturalne w Chorwacji: Letni Festiwal w Dubrowniku (Dubrovačke ljetne igre) Splickie Lato (Splitsko Ljeto) Letni festiwal w Zagrzebiu (Zagrebački Ljetni Festival) Międzynarodowy Festiwal Dziecięcy w Szybeniku (Međunarodni Dječji Festival) Wieczory Muzyczne w kościele św. Donata w Zadarze (Muzički Večeri u sv. Donata) Festiwal Filmowy w Puli (Filmski Festival Pula) Muzyczne i Kulturalne Lato na Istrii Lato na wyspie Krk Vinkovačka Jesen Wieczory Barokowe w Varaždinie (Barokni Večeri) Karnawał w Rijece Lost Theory Festival (festiwal muzyki psychedelic trance) Święta Poniższa tabela przedstawia listę oficjalnych świąt oraz dni wolnych od pracy w Chorwacji przyjętych przez Zgromadzenie Chorwackie 18 listopada 2002 roku. Krainy historyczne w Chorwacji północne: Međimurje Hrvatsko zagorje Prigorje środkowe: Kordun Banovina Žumberačko gorje zachodnie: Istria Kvarner Kvarnerić Gorski kotar południowe: Lika Dalmacja wschodnie: Moslavina Slawonia Baranja Srijem Sport Liczba osób czynnie uprawiających sport w Chorwacji przekracza 400 tysięcy. Niespełna 323 tysiące z nich (prawie 269 tysięcy mężczyzn i ponad 54 tysiące kobiet) jest członkami chorwackich związków sportowych, a prawie 24 tysiące bierze udział w oficjalnych międzynarodowych zawodach sportowych. Najpopularniejszą dyscypliną sportu jest piłka nożna – w Chorwackim Związku Piłki Nożnej zarejestrowanych jest ponad 118 tysięcy zawodników, co czyni go największym spośród wszystkich związków sportowych w Chorwacji. Do popularnych dyscyplin sportowych w tym kraju należą także piłka ręczna, koszykówka, tenis, narciarstwo alpejskie oraz lekkoatletyka, a także piłka wodna i kręgle. Najstarsze zachowane informacje o zawodach sportowych na terenie dzisiejszej Chorwacji pochodzą z XVI wieku. Dotyczą one regat tradycyjnych chorwackich łodzi o nazwie falkuša, które w 1593 roku w liczbie 73 ścigały się na trasie z Komižy do Palagružy, będąc tym samym najstarszymi wyścigami drewnianych łodzi na świecie. Sport na terenie dzisiejszej Chorwacji zaczął się rozwijać od początku XX wieku. Mimo tego, iż Chorwacja nie była wówczas niepodległym państwem, w 1909 roku powstała Chorwacka Unia Sportowa. 2 lata wcześniej swój pierwszy mecz rozegrała reprezentacja Chorwacji w piłce nożnej. W kolejnych latach Chorwaci zaczęli odnosić pierwsze sukcesy międzynarodowe, reprezentując jednak barwy innych krajów. Chorwaci do czasu uzyskania niepodległości brali także udział w igrzyskach olimpijskich. Startowali w nich jednak jako reprezentanci Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, a później Jugosławii, a zgodnie z przepisami Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego spadkobiercą ich rezultatów jest Serbia. W sumie do momentu uzyskania niepodległości chorwaccy sportowcy zdobyli 45 medali olimpijskich, w tym 15 złotych. Nieco ponad miesiąc po ogłoszeniu przez Chorwację niepodległości, 10 września 1991 roku, powstał Chorwacki Komitet Olimpijski oraz 29 chorwackich związków sportowych. 2 dni po uznaniu tego kraju przez Wspólnotę Europejską za w pełni niepodległe i suwerenne państwo, 17 stycznia 1992 roku, Chorwacki Komitet Olimpijski został oficjalnie członkiem Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego, który zaprosił Chorwatów do udziału w Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w 1992 roku, odbywających się w Albertville i Letnich Igrzyskach Olimpijskich w 1992 roku, odbywających się w Barcelonie. Pierwsze olimpijskie medale Chorwacja zdobyła podczas tych drugich zawodów. Od 1992 roku kraj ten bierze udział w każdych kolejnych igrzyskach olimpijskich. Dotychczas (sierpień 2012 roku) zdobył 21 medali letnich igrzysk (5 złotych) oraz 10 medali igrzysk zimowych (4 złote). W 2018 roku na Mistrzostwach Świata w Rosji reprezentacja Chorwacji w piłce nożnej mężczyzn zdobyła wicemistrzostwo, a najlepszym zawodnikiem turnieju wybrany został chorwacki piłkarz Luka Modrić. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych
797	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cefalizacja	Cefalizacja	Cefalizacja (gr. kephalé – głowa) – proces ewolucyjny prowadzący w rozwoju osobniczym do rozrastania się przedniej części ciała i wyodrębnienia wyspecjalizowanego odcinka głowowego zawierającego otwór gębowy, narządy zmysłów i zwoje nerwowe. Występuje u wolno żyjących zwierząt dwubocznie symetrycznych, począwszy od wieloszczetów (Polychaeta) i płazińców (Platyhelminthes). W entomologii cefalizacja oznacza proces zlewania się pierścieni przedniego odcinka ciała w jednolitą puszkę głowową. Związany jest z nią proces przekształcania przednich odnóży w narządy gębowe. Zobacz też acefalizacja encefalizacja współczynnik encefalizacji Przypisy Bibliografia Ewolucja
798	https://pl.wikipedia.org/wiki/Ciep%C5%82o%20w%C5%82a%C5%9Bciwe	Ciepło właściwe	Ciepło właściwe – ciepło potrzebne do zmiany temperatury ciała w jednostkowej masie o jedną jednostkę gdzie: – dostarczone ciepło, – masa ciała, – różnica temperatur. To samo ciepło właściwe można zdefiniować również dla chłodzenia. W układzie SI jednostką ciepła właściwego jest dżul przez kilogram i przez kelwin: Ciepło właściwe jest wielkością charakterystyczną dla danej substancji w danej temperaturze (jest stałą materiałową). Może zależeć od temperatury, dlatego precyzyjniejszy jest wzór zapisany w postaci różniczkowej Ciepło właściwe gazów Gaz charakteryzuje się ściśliwością, czyli zmianą np. ciśnienia podczas zmiany objętości naczynia, w którym zamknięta jest rozpatrywana ilość gazu. Ściśliwość gazów powoduje, że inną ilość ciepła należy dostarczyć ogrzewając gaz o 1 °C przy niezmiennym ciśnieniu, a inną – przy niezmiennej objętości. W pierwszym przypadku, występuje ekspansja, czyli wzrost objętości. Można to interpretować jako rozprężanie gazu, co powoduje jego ochłodzenie, czyli należy dostarczyć więcej ciepła, aby uzyskać przyrost temperatury o 1 °C. Jeśli gaz jest ogrzewany przy niezmiennej objętości, to następuje „jakby-sprężanie” gazu, gdyż gaz podczas ogrzewania dąży do zwiększenia objętości. Z rozważań tych wynika, że ciepło właściwe przemiany realizowanej przy stałym ciśnieniu (przemiana izobaryczna) będzie zawsze większe, niż ciepło właściwe przemiany realizowanej przy stałej objętości (przemiana izochoryczna). Stosunek obu tych ciepeł jest wykładnikiem adiabaty Ciepło właściwe gazów doskonałych nie zależy od temperatury. Jeśli więc ogrzewany jest 1 kg gazu o 1 °C od temperatury 0 °C do 1 °C, to należy dostarczyć tyle samo ciepła, co podczas ogrzewania od 100 °C do 101 °C. W przypadku gazów rzeczywistych ciepło właściwe (zarówno jak i ) jest zależne od temperatury. Rośnie ono wraz z temperaturą, a więc ogrzewając gaz od 100 °C do 101 °C należy dostarczyć więcej ciepła, niż ogrzewając tę samą ilość gazu od 0 °C do 1 °C. Zmiana ta komplikuje nieco obliczenia, ponieważ nie można zastosować stałej wartości ciepła właściwego do obliczeń. W takim przypadku należy wykorzystać tzw. średnie ciepło właściwe (ciepło przemiany od temperatury do temperatury ), określone zależnościami: gdzie: i – średnie ciepła właściwe podczas ogrzewania gazu od temperatury 0 °C do Ich zależność od temperatury dla danego gazu można znaleźć w literaturze. Ciepło właściwe molowe Ciepło właściwe molowe, lub krócej – ciepło molowe, definiuje wzór: gdzie: – molowe ciepło właściwe (J /mol K), – liczność (ilość substancji w molach), – ciepło dostarczane do układu, lub przy założeniu niezależności ciepła molowego od temperatury By odróżnić ciepło właściwe molowe od ciepła właściwego oznacza się je wielką literą Posługiwanie się ciepłem właściwym molowym jest wygodne, bo dla wielu substancji ma ono taką samą lub podobną wartość. W przypadku gazów ciepło właściwe zależy od rodzaju przemiany, dlatego wprowadzono pojęcie ciepła właściwego przy stałym ciśnieniu (ciepło właściwe przemiany izobarycznej) i przy stałej objętości (ciepło właściwe przemiany izochorycznej). i używa się w obliczeniach zależnie od tego, czy dana przemiana zachodzi przy stałym ciśnieniu czy przy stałej objętości gazu. Dla gazu doskonałego zachodzi zależność między molowymi ciepłami właściwymi: gdzie: to uniwersalna stała gazowa. Klasyczna teoria ciepła właściwego określa, że energia kinetyczna na jeden stopień swobody (zasada ekwipartycji energii) jednej cząsteczki wynosi zatem energia jednego mola gazu doskonałego, która jest sumą energii kinetycznej cząsteczek wyraża się wzorem: gdzie: – liczba stopni swobody cząsteczki, – liczba cząsteczek w molu (liczba Avogadra), – stała Boltzmanna. Dla: jednoatomowego gazu dlatego dwuatomowego gazu dlatego Wyznaczone doświadczalnie ciepło molowe przy stałej objętości, dla: gazów szlachetnych ma wartość 12,5 J/(mol·K), azotu ma wartość 20,8 J/(mol·K), tlenu ma wartość 20,9 J/(mol·K), wodoru ma wartość 20,3 J/(mol·K). W niskich temperaturach i pod dużym ciśnieniem ciepło właściwe zmniejsza się. W przypadku ciał stałych ciepło właściwe w niskich temperaturach zależy od trzeciej potęgi temperatury. Ta zależność może być wyprowadzona z modelu Debye’a. Pierwszym historycznie modelem był model Einsteina. Wartości Ciepła właściwe ciał stałych i cieczy Ciepła molowe gazów Ciepła właściwe niektórych innych substancji Zobacz też proces termodynamiczny równanie Clapeyrona (stan gazu doskonałego) równanie stanu Uwagi Przypisy Bibliografia Literatura dodatkowa Wielkości termodynamiczne Termochemia Fizyka budowli ca:Calor específica
799	https://pl.wikipedia.org/wiki/Ciep%C5%82o	Ciepło	Ciepło w fizyce – jeden z dwóch, obok pracy, sposobów przekazywania energii wewnętrznej układowi termodynamicznemu. Jest to przekazywanie energii chaotycznego ruchu cząstek (atomów, cząsteczek, jonów). Ciepło oznacza również ilość energii wewnętrznej przekazywanej w procesie cieplnym. Aby uniknąć nieporozumień, dla odróżnienia ciepła jako zjawiska fizycznego od ciepła jako wielkości fizycznej można używać określenia wymiana cieplna lub cieplny przepływ energii na określenie procesu, a ilość ciepła na wielkość fizyczną określającą zmianę energii wewnętrznej wywołaną tym zjawiskiem. Ciepło (jako wielkość fizyczna) określa ilość energii wewnętrznej wymienianej między ciałami, które nie znajdują się w równowadze termicznej (czyli mają różne temperatury). Taka wymiana energii wewnętrznej może wywoływać zmianę temperatur ciał pozostających w kontakcie termicznym (ogrzewanie, schładzanie). Temperatura ciała może pozostać stała, jeżeli ulega ono przejściu fazowemu. Przykładem jest pobranie ciepła przez lód powodujące jego topnienie lub oddawanie ciepła przez wodę powodujące jej krzepnięcie. Oba procesy zachodzą bez zmiany temperatury. Przepływ ciepła wywołuje w otoczeniu zmianę chaotycznego ruchu cząsteczek. Przepływ energii wywołujący uporządkowany ruch cząsteczek w otoczeniu jest pracą. Jednostką ciepła w układzie SI jest dżul (J). Tradycyjnie we wzorach fizycznych ciepło oznacza się literą Q. W innych układach jednostek ciepło wyrażane jest przez kalorie, ergi. Sens fizyczny ciepła W termodynamice klasycznej ciepłem jest zmiana energii wewnętrznej układu niepowodująca wykonania pracy makroskopowej. Zgodnie z I zasadą termodynamiki w układzie zamkniętym ciepło dopływające do układu zmienia energię wewnętrzną lub powoduje wykonanie pracy przez układ: gdzie: – praca wykonana przez układ nad otoczeniem. Przepływ energii będący ciepłem zmienia entropię układu. Dla procesów zachodzących w stałej temperaturze zmianę entropii określa poniższy wzór, przy czym równość zachodzi dla procesów odwracalnych, a nierówność dla procesów nieodwracalnych: Niewielką zmianę entropii wywołaną przepływem ciepła opisuje wzór: Ciepło jest formą zmiany energii układu zależną od drogi procesu. Ilość ciepła nie jest jednoznacznie określona stanem początkowym i końcowym układu, a zależy od sposobu (drogi) przeprowadzenia procesu, dlatego ciepło jest funkcją procesu. W termodynamice statystycznej zmiana energii układu jest wynikiem oddziaływań cząsteczek biorących udział w danym procesie. Jeżeli ruchy cząsteczek są uporządkowane to z makroskopowego punktu widzenia zmianę energii uznaje się za pracę, a gdy nieuporządkowane, to za ciepło (cieplny przepływ energii). Z mikroskopowego punktu widzenia energia wewnętrzna jest sumą energii kinetycznej chaotycznego ruchu jego cząstek oraz energii wzajemnego oddziaływania na siebie tych cząstek. Przepływ energii w wyniku nieuporządkowanego ruchu cząsteczek jest ciepłem (cieplnym przepływem energii). Gdy zmiana energii wynika z uporządkowanego ruchu cząsteczek, to z makroskopowego punktu widzenia zmiana energii jest pracą. Sposoby cieplnego przepływu energii Transport ciepła (cieplny przepływ energii) może zachodzić poprzez: Przewodzenie ciepła – bezpośredni kontakt układów, wymiana energii odbywa się w wyniku oddziaływania cząsteczek ciał; Konwekcję – przenoszenie energii w cieczach i gazach nie na skutek ruchu pojedynczych cząsteczek, a w wyniku ruchu makroskopowych ilości substancji. Ruchy te występują na skutek różnicy gęstości substancji w różnych temperaturach (np. w polu grawitacyjnym planety ciepłe masy wody lub gazów unoszone są do góry, a chłodne masy opadają, ponieważ mają większą gęstość w pewnym zakresie temperatur), ruch płynu może być też wywołany inną przyczyną; Promieniowanie cieplne – ruch drgający (przyspieszenie) ładunku elektrycznego w drgających cząsteczkach wywołuje promieniowanie elektromagnetyczne, zwane w tej sytuacji promieniowaniem termicznym (potocznie cieplnym), które może być pochłonięte przez inne ciało. Potocznie sądzi się, że za zjawisko transportu ciepła odpowiada promieniowanie podczerwone, podczas gdy dotyczy ono wszystkich długości promieniowania elektromagnetycznego, a jego zakres zależy od temperatury promieniującego ciała. Błąd ten wynika stąd, że ciała w temperaturze pokojowej maksimum energii wypromieniowują właśnie w podczerwieni. Terminologia fizyczna a język potoczny W języku codziennym przez ciepło rozumie się temperaturę otoczenia na poziomie optimum termicznego (komfort cieplny). Takie znaczenie słowa „ciepło” może być źródłem nieporozumień. Wynika to z faktu, że w języku potocznym termin ten określa stan ciała, a w terminologii fizycznej – wielkość związaną ze zmianą energii wewnętrznej. Stwierdzenie, że coś jest „cieplejsze” oznacza w języku fizyki, że ma wyższą temperaturę. Nieporozumienia mają też sens historyczny. Sam termin „ciepło” związany jest z hipotetycznym fluidem „cieplikiem”, który – podobnie jak eter – nie istnieje. Zobacz też ciepło właściwe energia termiczna Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne O używaniu pojęcia ciepło Energia Wielkości termodynamiczne
800	https://pl.wikipedia.org/wiki/Czes%C5%82aw%20Mi%C5%82osz	Czesław Miłosz	Czesław Miłosz (ur. 30 czerwca 1911 w Szetejniach, zm. 14 sierpnia 2004 w Krakowie) – polski poeta, prozaik, eseista, historyk literatury, tłumacz, dyplomata; w latach 1951–1993 przebywał na emigracji, do 1960 we Francji, następnie w Stanach Zjednoczonych; w Polsce do 1980 obłożony cenzurą; laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1980); profesor Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley; pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce; brat Andrzeja Miłosza. Uznawany za najwybitniejszego polskiego poetę XX wieku. Przed II wojną światową Czesław Miłosz był poetą katastroficznym, uderzającym w ton wizyjny stylizacją na głos starotestamentowych proroków. Od innych twórców formacji Żagary odróżniał go kult klasycystycznych rygorów. Po wojnie jego poezja stała się bardziej intelektualna; wiązała się z ambicjami odbudowania trwałych wartości europejskiej kultury, sumienia i wiary. Literaturę pojmował wówczas jako drogę do ocalenia po klęsce poczucia człowieczeństwa. W latach 70. zaczęła w niej dominować tematyka religijna i kontemplacyjna. Jego książki zostały przetłumaczone na 44 języki. Życiorys Dzieciństwo i młodość Czesław Miłosz był synem Aleksandra Miłosza, inżyniera dróg i mostów, i Weroniki Miłoszowej z Kunatów. Urodził się w Szetejniach, dziedzicznym majątku matki położonym nad Niewiażą, w powiecie kowieńskim guberni kowieńskiej Imperium Rosyjskiego, w parafii Opitołoki, gdzie został ochrzczony w kościele Przemienienia Pańskiego w Świętobrości. Rodzina Miłoszów, pieczętująca się herbem Lubicz, należała do starego szlacheckiego rodu. Wielkie Księstwo Litewskie, na którego dawnych terenach Miłosz się wychował, wraz ze swą wielokulturową i tolerancyjną atmosferą, wywarło decydujący wpływ na twórczość poety, a on sam często odwoływał się do wspomnień z dzieciństwa (Dolina Issy). Inspiracje stanowiły dla niego zarówno spokojne życie na wsi, jak i szalone podróże z ojcem. Ogromny wpływ na poetę wywarły także wydarzenia historyczne, których był świadkiem: rewolucja październikowa i wojna polsko-bolszewicka. 19 września 1917 urodził się jego młodszy brat, Andrzej Miłosz, późniejszy reżyser dokumentalista, publicysta i tłumacz. Miłosz ukończył w 1929 I Gimnazjum Męskie im. Króla Zygmunta Augusta w Wilnie. Studiował na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, najpierw polonistykę na Wydziale Humanistycznym, po krótkim czasie przeniósł się na Wydział Nauk Społecznych, by studiować prawo. Tytuł magistra prawa uzyskał w 1934. W lecie 1931 oraz w 1934/35 odwiedził w Paryżu krewnego Oskara Miłosza. Zadebiutował w 1930 na łamach uniwersyteckiego pisma „Alma Mater Vilnensis” wierszami Kompozycja i Podróż. Był członkiem głośnego w Wilnie Akademickiego Klubu Włóczęgów Wileńskich (AKWW). Ponieważ organizacja ta była programowo apolityczna, jego przyjaciółmi w tamtym czasie byli: komunizujący Teodor Bujnicki, Stefan Jędrychowski, Henryk Chmielewski, przywódca wileńskich narodowców Kazimierz Hałaburda, a także Paweł Jasienica czy znany podróżnik i założyciel AKWW Wacław Korabiewicz. Po wyjściu z AKWW razem z lewicującymi kolegami założył Klub Intelektualistów. Był członkiem grupy poetów Żagary i współtwórcą pisma o tej samej nazwie. Pracował w Polskim Radiu Wilno. II wojna światowa Po wybuchu II wojny światowej Miłosz udał się na południe kraju. Gdy 17 września ZSRR zaatakował Polskę poeta znajdował się już w Rumunii. Wojska ZSRR zajęły Wilno, a potem przekazały je Litwinom. Miłosz powrócił do rodzinnego miasta, posługując się litewskim dokumentem tożsamości (nie jest pewne, czy był to paszport i czy wiązało się z nim przyjęcie litewskiego obywatelstwa). Jednak już 14 czerwca 1940 ZSRR wkroczył na teren Litwy i rozpoczęła się sowiecka okupacja. Poetą bardzo wstrząsnęły te wydarzenia, co miało odzwierciedlenie w jego poezji. Opuścił Wilno i przeniósł się do okupowanej przez Niemców Warszawy, gdzie pracował jako woźny w Bibliotece Uniwersyteckiej. Uczestniczył w podziemnym życiu literackim, pod pseudonimem Jan Syruć opublikował w 1940 r. tom Wiersze. Po upadku powstania warszawskiego Miłosz znalazł schronienie najpierw w Janisławicach, później w majątku Jerzego Turowicza w Goszycach. W styczniu 1945 roku zamieszkał w Krakowie. Brat Andrzej Miłosz, przebywający w czasie okupacji w Wilnie, także czynnie działał w podziemiu polskim. W 1943 roku Andrzej przemycił do Warszawy ukrytych w ciężarówce Seweryna Trossa i jego żonę. Czesław przyjął Trossów, znalazł im kryjówkę i wsparł finansowo. Pomógł także Żydówkom, Felicji Wołkomińskiej, jej siostrze i bratowej, które zbiegły z Warszawy w przededniu powstania w getcie. Trossowie zginęli w powstaniu warszawskim. Wołkomińska przeżyła i w 1957 roku wyemigrowała do Izraela. Za pomoc udzieloną rodzinie Trossów i Wołkomińskich Czesław i Andrzej Miłoszowie zostali uhonorowani przez Instytut Jad Waszem tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata (25 lipca 1989 roku). Okres powojenny Podjął m.in. pracę w dyplomacji komunistycznego rządu Polski w Stanach Zjednoczonych oraz Paryżu, jako attaché kulturalny. W 1951 poprosił o azyl polityczny we Francji, kiedy w trakcie pobytu w Paryżu zdecydował się pojechać do redaktora „Kultury”, Jerzego Giedroycia, prosząc o ukrycie, i zabezpieczenie jego rzeczy do czasu, gdy otrzyma azyl polityczny. Obawiano się bowiem porwania, lub innej formy sabotażu ze strony polskich komunistów. Miłosz mieszkał przez pewien czas w Maisons-Laffitte, co doprowadziło do jego wieloletniej współpracy z tym pismem. Było to jednak powodem skandalu w części polskiej emigracji – przeciwko przyjęciu Miłosza protestowała m.in. redakcja „Wiadomości” Mieczysława Grydzewskiego. Dwa lata później Instytut Literacki Giedroycia wydał Zniewolony umysł (1953) – esej skierowany do polskiej emigracji, mający wyrazić mechanizm myślenia człowieka w demokracjach ludowych. Józef Mackiewicz nazwał ją w londyńskim tygodniku „Wiadomości” „wielkim odpompatycznieniem myśli emigracyjnej”, jak podaje Witold Gombrowicz. W następnych latach Instytut Literacki wydał większość dzieł Miłosza, a sam Jerzy Giedroyc przedstawił jego kandydaturę do Nagrody Nobla. W 1960 Miłosz przeprowadził się do Stanów Zjednoczonych, gdzie wykładał literaturę słowiańską na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Za granicą tworzył głównie poezję, bardzo różnorodną, choć największe uznanie zyskały jego wiersze polityczne (m.in. Który skrzywdziłeś). W PRL oficjalnie uznany za zdrajcę i renegata, został uroczyście potępiony przez Związek Literatów Polskich oraz niektórych autorów (Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Kazimierza Brandysa, Jarosława Iwaszkiewicza i Antoniego Słonimskiego). Do 1980 istniał zapis cenzorski, nie tylko zakazujący publikacji jego utworów, ale nawet wymieniania jego nazwiska (w sytuacjach koniecznych używano np. eufemizmu autor „Ocalenia”; pod nazwiskiem publikowano dokonane przezeń tłumaczenia, m.in. w antologii Poeci języka angielskiego [1969–1974]). Książki Miłosza były drukowane w podziemiu, przemycane z zagranicy, a dla nielicznych dostępne w działach prohibitów bibliotek uniwersyteckich. Miłosza odrzucała również część polskiej emigracji, zarzucająca mu początkowe poparcie dla komunistycznych przemian w Polsce i bolszewizm. Stosunek władz i środowiska emigracyjnego do Miłosza zaczął się zmieniać po 1980 r., kiedy poeta otrzymał literacką nagrodę Nobla za całokształt twórczości. Rok później przyjechał do kraju, gdzie jego utwory zostały już oficjalnie wydane (choć część z nich ocenzurowano, a część mogła się nadal ukazywać tylko w wydaniach podziemnych). Stały się one natchnieniem dla rozwijającej się opozycji politycznej. W 1981 roku udzielił gościnnych wykładów na Uniwersytecie Harvarda, poświęconych poglądom Miłosza na rolę poezji w świecie. W 1993 r. poeta definitywnie przeprowadził się do Polski, gdzie jako miejsce pobytu wybrał Kraków, jak twierdził „najbardziej zbliżony do Wilna”; zamieszkał na Stradomiu, w domu przy ul. Wojciecha Bogusławskiego 6, w którym mieszkał do końca życia i w którym zmarł. Miłosz zmarł 14 sierpnia 2004 w Krakowie, przeżywszy 93 lata. Został pochowany 27 sierpnia 2004 w Krypcie Zasłużonych na Skałce. Życie osobiste Pierwszą żoną Czesława Miłosza została w 1944 Janina z domu Dłuska, primo voto Cękalska. Poślubiła go w styczniu 1944 w Warszawie. Po zakończeniu II wojny światowej wyjechała wraz z mężem do Stanów Zjednoczonych, gdzie mieszkała do końca życia. Po jej śmierci Czesław Miłosz napisał wiersz Na pożegnanie mojej żony Janiny. Mieli dwóch synów: Anthony’ego (ur. 1947) i Piotra (ur. 1951). Drugą żoną Czesława Miłosza została w 1992 amerykańska historyczka Carol Thigpen-Miłosz. Miłosz przeżył również drugą żonę. Inicjację seksualną przeżył w wieku 15 lub 16 lat, podczas wakacji w Krasnogrudzie, z urodziwą mężatką Ireną, która nudząc się na letnisku spędzała z nim dużo czasu, a wieczorami uczyła tańczyć tango. W okresie studiów romansował m.in. ze studentką polonistyki Klementyną Sołonowicz (później matką Daniela Olbrychskiego), Tolą (którą poznał podczas wakacji przygotowując się do jesiennej sesji poprawkowej), Niką Kłosowską (starszą o dwa lata mężatką, z której powodu gospodyni wypowiedziała mu mieszkanie) oraz studentką Wileńskiego Studium Teatralnego Ireną Górską (później matką aktorów Macieja i Damiana Damięckich). W okresie paryskim ważną rolę w życiu poety odegrała Jeanne Hersch, obywatelka Szwajcarii polskiego pochodzenia, filozofka, później profesorka Uniwersytetu Genewskiego. Stała się dla niego ważną partnerką intelektualną, z którą prowadził dysputy światopoglądowe i literackie. Zainspirowała go do napisania powieści na konkurs ogłoszony przez Europejską Fundację Kulturalną. („Zdobycie władzy”), którą przetłumaczyła na język francuski. Miłosz wyprowadził się z siedziby paryskiej „Kultury” i zamieszkał z nią w jednym z paryskich hoteli. Zastanawiał się nawet nad porzuceniem Janki i dzieci. Burzliwy związek z zaborczą Jeanne szybko uległ jednak rozpadowi. Miłosz sprowadził żonę z dziećmi do Francji i zaaprobował postawione przez nią warunki. Ich wieloletni związek usankcjonował ślub kościelny w polskim kościele Notre Dame de l’Assomption przy ul. Saint Honoré w Paryżu, zawarty 13 stycznia 1956 r. Drugą wielką miłością Miłosza była tajemnicza „Ewa”, dziennikarka z Polski, która jesienią 1979 r. w Berkeley przeprowadziła z nim serię wywiadów. Zafascynowany młodszą od siebie o 31 lat dziewczyną, zaproponował jej posadę asystentki. Owocem tego związku był wydany w 1984 r. tom Nieobjęta ziemia, który jak wyznał poeta powstał „całkowicie pod znakiem Ewy”, gdyż dzięki niej nastąpiło u niego „jakieś otwarcie na wymiar osobisty ludzkich spraw”. Konstanty Jeleński namawiał nawet przyjaciela na rozwód, ale Miłosz okazał się „absolutnie niezdolny do opuszczenia schorowanej żony”. Związek trwał trzy lata. Partnerka nie zgodziła się na ujawnienie swoich personaliów, choć zdaniem biografów, miłośnicy twórczości poety bez trudu zidentyfikują jej osobę. Zafascynowana jego twórczością opracowywała i redagowała zbiory wierszy poety, tłumaczyła jego utwory na język angielski i wydała o nim książkę. Poezja Wiersze Czesława Miłosza są intelektualne, a metafory, jakich używa – sugestywne. Jego twórczość z lat 30., przed II wojną światową jest przesycona katastrofizmem. Dominują w niej rozmach, metaforyczność, rytmiczność, wizje apokalipsy. Wiersze pisane podczas wojny nie mają już w sobie tyle patosu. Są znacznie mniej ozdobne. Poeta stawia na komunikatywność wiersza – na zrozumiałość zawartych w nim treści filozoficznych i intelektualnych. Część z tych wierszy poświęca Miłosz okupowanej Warszawie (Miasto, Błądząc), w której spędził prawie cały okres wojny. W twórczości Miłosza przypadającej na okres wojny da się również zauważyć świadome odchodzenie od tematyki wojennej. Są wśród nich wiersze opisujące zwykłe piękno świata, który – mogłoby się wydawać – nigdy nie zaznał wojny. Tak jest w wierszu Piosenka pasterska czy w cyklu Świat (poema naiwne) z 1943 r. Wprowadził do literatury polskiej nowy gatunek literacki – traktat poetycki (traktat-poemat), który, zdaniem poety, był wymierzony przeciwko nowoczesności rozumianej jako zawężenie i rozszerzał „pojemność” poezji. W zamieszczonym w tomie Światło dzienne Traktacie moralnym piętnuje zanik wartości, krytykuje brak moralności i wskazuje na to, co jego zdaniem należałoby zmienić w ludzkiej mentalności. W 1957 r. napisał Traktat poetycki, ukazujący historię poezji polskiej XX w. W tomie Druga przestrzeń (2002 r.) znalazł się Traktat teologiczny, w którym Miłosz rozważa problem tajemnicy wiary. Wiele utworów Miłosza z późnego okresu twórczości jest przykładem pisarstwa sylwicznego, komponowanego na pograniczu wypowiedzi poetyckiej, eseistycznej i prozatorskiej. Oprócz wielu tomów poezji Czesław Miłosz wydał kilkanaście zbiorów esejów. Najgłośniejszy z nich, tłumaczony na wiele języków Zniewolony umysł – do dziś uważany jest za wybitną próbę naukowej analizy działania propagandy komunistycznej. Inne ważne zbiory to przede wszystkim Ziemia Ulro, Ogród nauk, Widzenia nad zatoką San Francisco. Miłosz po zerwaniu swoich związków z komunistycznymi władzami wyrażał w swej twórczości niechęć i krytykę w stosunku do PRL, często piętnował polski nacjonalizm, krytykował tradycyjny polski katolicyzm – określając go ciemnogrodem. Wszystkie jego utwory objęte były w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek. Pseudonimy Naliczono 28 pseudonimów i inicjałów, którymi Miłosz sygnował swoje dzieła: A.L.-wicz, Adrian Zieliński, Aron Pirmas, B.B. Kózka, Bogusław Grodek z Londynu, C.M., czmi, CZMI, czmił, Dr. Adrian Zieliński, Edward Żuliński, J.M., Jan, Jan M. Nowak, Jan Syruć, K., Ks. J. Robak, L. (m), m., M.C., M.K., milcz, N., n.m., Stefan Kunce, Zygmunt Kornaga, Żagarysta. Poglądy Filozofia Miłosz był dobrze oczytany w europejskiej tradycji intelektualnej, a jego utwory często podejmowały dialog z dziełami wybitnych filozofów czy były nimi inspirowane. Wśród filozofów, których wpływ jest najwyraźniejszy można wymienić Heraklita z Efezu (np. cykl Dla Heraklita z tomu Kroniki), Augustyna z Hippony (wielokrotnie wspominany w esejach i wierszach), Jacquesa Maritaina (przełożył w 1942 Drogami klęski) czy Martina Heideggera. Używki Czesław Miłosz uważał alkohol i tytoń za niebezpieczne narkotyki. Z trudem po latach odstawił tytoń, alkoholu używał umiarkowanie. Jego zdaniem, w porównaniu z nimi, marihuana jest środkiem dość niewinnym, a zawziętość, z jaką w latach 60. XX wieku zwalczały ją władze Stanów Zjednoczonych, miała cechy obsesyjne. Psychodeliki według poety mogły stanowić zapowiedź masowych, demokratycznych środków przeciwko nudzie. Miłosz uważał psychodeliki za substancje o ogromnym i nieobliczalnym znaczeniu społecznym, porównywalnym z bronią jądrową i podróżami międzyplanetarnymi, i ich upowszechnienie się mogło, jego zdaniem, otworzyć nową erę ludzkości. Nie ma jednak przesłanek świadczących o tym, by poeta kiedykolwiek próbował psychodelików. Utwory Poezje Poemat o czasie zastygłym, Wilno 1933 Trzy zimy, Wilno – Warszawa 1936 Wiersze, Warszawa 1940 Ocalenie, Warszawa 1945 Światło dzienne, Paryż 1953 Traktat poetycki, Paryż 1957 Król Popiel i inne wiersze, Paryż 1962 Gucio zaczarowany, Paryż 1965 Miasto bez imienia, Paryż 1969 Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, Paryż 1974 Hymn o Perle, Paryż 1982 Nieobjęta ziemia, Paryż 1984 Kroniki, Paryż 1987 Dalsze okolice, Kraków 1991 Na brzegu rzeki, Kraków 1994 To, Kraków 2000 Druga przestrzeń, Kraków 2002 Orfeusz i Eurydyka, Kraków 2002 Wiersze ostatnie, Warszawa 2006 Wybory wierszy Wiersze, Londyn 1967 Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada i inne wiersze, Kraków 1980 Wiersze wybrane, Warszawa 1980 Moja wierna mowo, Toruń 1981 Pięć wierszy, Lublin 1981 Poezje wybrane, Warszawa 1981 Poezje, t. 1-3, Paryż 1981 Poezje, Warszawa 1981 „W mojej ojczyźnie…”, Warszawa 1981 Wybór utworów, Warszawa 1981 „Tak mało” i inne wiersze, Kraśnik 1982 Traktat moralny. Traktat poetycki, Warszawa 1982 Wiersze, t. 1-2, Kraków 1987 Poematy, Wrocław 1989 Wiersze wybrane, Kraków 1990 Czas wyniesiony, Suwałki 1991 Wiersze, t. 1-3, Kraków 1993 Wiersze wybrane, Warszawa 1996 Antologia osobista. Wiersze, poematy, przekłady, Kraków 1998 Poezje wybrane. Selected poems, Kraków 1998 To, co pisałem. Wiersze, Warszawa 1998 Poezje, Kraków 1999 Wiersze, t. 1-5, Kraków 2001–2009 Esse, Warszawa 2001 Wiersze pół-perskie, Kraków 2001 Jasności promieniste i inne wiersze. Pierwodruki (1984-2005), Paryż 2005 Co dobre? Wspomnienia, okruchy, smaki, Lublin 2006 Człowiek wielopiętrowy. Wybór wierszy, Warszawa 2007 Wiersze i ćwiczenia, Warszawa 2008 Jak powinno być w niebie. Wiersze wybrane, Kraków 2010 Poezje, Kraków 2011 Wiersze; Świat. Poema naiwne; Głosy biednych ludzi, t. 1-4, Warszawa 2011 Wiersze wszystkie, Kraków 2011 Czesław Miłosz. Antologia, Warszawa 2012 Poezje wybrane, Wrocław 2013 Wybory wierszy w językach obcych Selected poems, New York: The Seabury Press, 1973 (ang.) Bells in winter, New York: The Ecco Press, 1978 (ang.) Fyra dikter, Uppsala: Brombergs Bokförlag, 1980 (szwedz.) Möte. Dikter, Uppsala: Brombergs Bokförlag, 1980 (szwedz.) Enfant d’Europe et autres poèmes, Lausanne: Editions l Age d’Homme, 1980 (fr.) Zeichen im Dunkel. Poesie und Poetik, Frankfurt am Mai: Suhrkamp, 1980 (niem.) I løsildens aera, Oslo: Aschehoug, 1981 (norw.) Il Castigo della speranza. 20 poesie, Milano: All’Insegna del Pesce d’Oro, 1981 (wł.) Il Poeta ricorda. 24 poesie, Milano: Libri Scheiwiller, 1981 (wł.) Udvalgte digte, Københaven: Borgen, 1981 (duń.) Vezarah ha-shemesh u-va ha-shemesh ve-shirim aherim, Tel Awiw: Schocken Publishing House, 1981 (hebr.) Poètičeskij traktat, Ann Arbor: Ardis Publishers, 1982 (ros.) Spasenje. Izabrane pjesme, Sarajevo: IRO Veselin Masleša, 1982 (serb.) Selected poems, New York: The Ecco Press, 1982 (ang.) Poesie, Milano: Adelphi Edizioni, 1983 (wł.) Antología poética, México: Universidad Nacional Autónoma de México. Dirección General de Difusión Cultural, 1984 (hiszp.) Poèmes. 1934-1982, Paris: Lineau Ascor 1984 (fr.) Poeams, Barcelona: Tusquets, 1984 (hiszp.) The Separate Notebooks, New York: Whitney Museum of America, 1985 (ang.) Versos Polacos, Lisboa: Universidade de Lisboa. Faculdade de Letras, 1985 (portug.) La mia Europa. Poesie, Torino: Unione Tipografico-Editrice Torinese, 1986 (wł.) Unattainable earth, New York: The Ecco Press, 1986 (ang.) The collected poems. 1931-1987, London: Viking, 1988 (ang.) Terre inépuisable, Paris: Poèsie Fayard, 1988 (fr.) Kohav ha-lana, Tel Awiw: Am Oved, 1989 (hebr.) Chronike, Vršac: Knijževna Opština Vršac, 1989 (serb.) Samlade dikter 1931-1987, Stockholm: Bromberg, 1990 (szwedz.) Gedichte 1933-1981, Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1992, 1995 (niem.) Hymnus o perle, Praga: Mladá Fronta 1992 (czes.) Tak malo i drugie stihotvoreniâ 1934-1990, Moskva: Vahazar, 1993 (ros.) Quatro poetas poloneses: Czesław Miłosz, Tadeusz Różewicz, Wisława Szymborska, Zbigniew Herbert, Curitiba: Governo do Paraná. Sacretaria de Estado da Cultura, 1994 (portug.) Facing the river. New poems, Manchester: Carcanet, 1995 (ang.) Traktáty a přednášky ve verších, Ołomuniec: Votobia, 1996 (czes.) Rinktiniai eilėraščiai, Vilnius: Baltos Iankos, 1997 (litew.) Gabe, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1998 (niem.) Selected poems, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1998 (ang.) Così poco, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1999 (wł.) Vibranì poeziï, L’vìv: Kamenâr, 2000 (ukr.) A treatise on poetry, New York: The Ecco Press, 2001 (ang.) Madih al-tair, Damaszek: Dār al Māda, 2001 (arab.) Mir. Naivnye poemy, Sankt-Petersburg: Institut Jadernej Fiziki RAN, 2001 (ros.) Pameistrys, Vilnius: Baltos Lankos; [Sejny]: Pogranicze, 2002 (litew.) Tai, Vilnius: Strofa, 2002 (litew.) Èto, Moskva: OGI, 2003 (ros.) Gedichten, Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Atlas, 2003 (hol.) Não mais, Brasília: Editora UnB, 2003 (port.) To, Praga/Litomyšl: Paseka, 2003 (czes.) Traité de théologie, Le Chambon-sur-Lingnon: Cheyne, 2003 (fr.) Det. Orfeus och Eurydike, Stockholm: Bromberg, 2004 (szwedz.) Khula Ghar, Nowe Delhi: Vani Prakashan, 2004 (hindi) Second Space, New York: Ecco / HarperCollins, 2004 (ang.) Ìnšaga kanca s’vetu nâ budze: vybranyâ tvory, Wrocław: Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego, 2006 (białor.) Drugi prostor. Najnovije pjesme. Izbor, Sarajevo; Zagreb: Naklada Zoro, 2008 (chorw.) Svět. Prosté básně, Zblov: Opus, 2008 (czes.) Na de dood stond ik midden in het leven. Kopstukken van de naoorlogse Poolse poëzie, Leuven: Uitgeverij P, 2008 (hol.) Zvonovi pozimi. Izbrane pesmi, Ljubljana: Študentska založba, 2008 (słoweń.) Ahogy elkészül a világ. Versek, Bratislava: Vydavatel’stvo AB-ART, 2009 (węg.) Qyteti pa emer, Tirane: Poeteka, 2009 (albań.) New and collected poems. 1931-2001, New York: HarperCollins Publishers, 2001 (ang.) Vtoroe prostranstvo. Orfej i Èvridika, Sankt-Peterburg: Izdatel’skaâ Gruppa „Azbuka-klassika”, 2010 (ros.) Na brega na rekata. Izbrani stihove i poemi, Sofiâ: Izdatelstvo „Balkani”, 2011 (bułg.) Poesie e frammenti italiani, Venezia: Incroci di civiltà, 2011 (wł.) Poslední básně, Praha: Triáda, 2011 (czes.) Rinktiniai eilėraščiai, Vilnius: Baltos lankos, 2011 (litew.) Teeäärne koerake, Tartu: Hendrik Lindepuu Kirjastus, 2011 (estoń.) Vyratavanne. Vybranyâ veršy ì paèmy, Mìnsk: Logvìnaŭ, 2011 (białor.) Izbrannoe, Sankt-Peterburg: Azbuka, 2012 (ros.) Od sončnega vzhoda do njegovega zahoda, Ljubljana: Književno društvo Hiša poezije, 2012 (słoweń.) Poesía escogida, Lima: Embajada de la República de Polonia en Lima, 2012 (hiszp.) Tova, Sofiâ: Suela Norma, 2012 (bułg.) Éschata poiīmata, Athīna: Mementum, 2013 (grec.) Posledne pesme, Kralevo: Novela, 2013 (serb.) Traité de poésie; L’apprenti. Avec des commentaires de l’auteur, Paris: Honoré Champion Éditeur, 2013 (fr.) Valitud luuletused, Tartu: Hendrik Lindepuu Kirjastus, 2013 (estoń.) Tie gaiteņi. Dzejas izlase, Jūrmala: Daugava, 2014 (łot.) To, Kordiky: Skalná ruža, 2014 (słowac.) Traktater på vers, Umeå: h:ström – Text & Kultur, 2016 (szwedz. i pol.) Eseje Zniewolony umysł, Paryż 1953 Kontynenty, Paryż 1958 Rodzinna Europa, Paryż 1958 Człowiek wśród skorpionów, Paryż 1962 Historia literatury polskiej, Nowy Jork 1969 (ang.), Kraków 1993 (pol.) Widzenia nad Zatoką San Francisco, Paryż 1969 Prywatne obowiązki, Paryż 1972 Ziemia Ulro, Paryż 1977 Ogród nauk, Paryż 1979 Świadectwo poezji. Sześć wykładów o dotkliwościach naszego wieku, Paryż 1983 Zaczynając od moich ulic, Paryż 1985 Metafizyczna pauza, Kraków 1989 Rok myśliwego, Paryż 1990 Szukanie ojczyzny, Kraków 1992 Jakiegoż to gościa mieliśmy. O Annie Świrszczyńskiej, Kraków 1996 Legendy nowoczesności, Kraków 1996 Abecadło Miłosza, Kraków 1997 Piesek przydrożny, Kraków 1997 Życie na wyspach, Kraków 1997 Inne abecadło, Kraków 1998 Wyprawa w dwudziestolecie, Kraków 1999 Wielkie pokuszenie; Bieliński i jednorożec, Toruń 2002 Przygody młodego umysłu, Kraków 2003 O podróżach w czasie, Kraków 2004 Spiżarnia literacka, Kraków 2011 Traktat o życiu. Myśli wybrane. Kraków 2014 Powieści Dolina Issy, Paryż 1955 Zdobycie władzy, Paryż 1953 (fr.), 1955 (pol.) Góry Parnasu, Warszawa 2012 Korespondencja Czesław Miłosz, Melchior Wańkowicz, Korespondencja 1951-1956, Warszawa 1986 Thomas Merton, Czesław Miłosz, Listy, Kraków 1991 Zygmunt Hertz, Listy do Czesława Miłosza 1952-1979, Paryż 1992 Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz, Korespondencja, „Teksty Drugie” 1992, nr 1-2 Zaraz po wojnie. Korespondencja z pisarzami 1945-1950, Kraków 1998 Czesław Miłosz, „Mój wileński opiekun”. Listy do Manfreda Kridla (1946-1955), Toruń 2005 Zbigniew Herbert, Czesław Miłosz, Korespondencja, Warszawa 2006 Czesław Miłosz, Listy do rodziny, „Kwartalnik Artystyczny” 2008, nr 3 Jerzy Giedroyc, Czesław Miłosz, Listy 1952-1963, Warszawa 2008 Czesław Miłosz, Ola Watowa, Listy o tym, co najważniejsze, Warszawa 2009 Jerzy Giedroyc, Czesław Miłosz, Listy 1964-1974, Warszawa 2011 Czesław Miłosz, Jarosław Iwaszkiewicz, Portret podwójny, Warszawa 2011 Czesław Miłosz, Konstanty Jeleński, Korespondencja, Warszawa 2011 Jerzy Andrzejewski, Czesław Miłosz, Listy 1944-1981, Warszawa 2011 Karl Dedecius, Dedecius – Miłosz. Listy 1958-2000, Łódź – Dresden 2011 Artur Międzyrzecki, Julia Hartwig, Czesław Miłosz, Korespondencja, Kraków 2012 Rozmowy Aleksander Fiut, Rozmowy z Czesławem Miłoszem, Kraków 1981 Czesława Miłosza autoportret przekorny, Kraków 1988 Renata Gorczyńska, Podróżny świata. Rozmowy z Czesławem Miłoszem. Komentarze, New York 1983; Kraków 1992 Aleksander Wat, Mój wiek. Pamiętnik mówiony, t. 1-2, Londyn 1977 Czesław Miłosz, Aleksander Fiut, „Autoportret przekorny”. Rozmowy, Kraków 2003 Rozmowy polskie 1979–1998, Kraków 2006 Rozmowy polskie 1999-2004, Kraków 2010 Rozmowy zagraniczne 1979–2003, Kraków 2013 Przekłady na język polski Jacques Maritain, Drogami klęski, Warszawa 1942 Jeanne Hersch, Polityka i rzeczywistość, Paryż 1955 Raymond Aron, Koniec wieku ideologii, Paryż 1956 Daniel Bell, Praca i jej gorycze, Paryż 1957 Simone Weil, Wybór pism, Paryż 1958 Kultura masowa, Paryż 1959 Węgry, Paryż 1959 Księga Eklezjasty, Paryż 1977 Ewangelia według Marka, Paryż 1977, Poznań 1981 Księga Hioba, Paryż 1980, Lublin 1981, Kraków 1998 Księga Psalmów, Paryż 1979, Lublin 1982, Kraków 1998 Mowa wiązana, Warszawa 1986, Olsztyn 1989 9 psalmów, Warszawa 1987 Thomas Stearns Eliot, Jałowa ziemia, Kraków 1989 Haiku, Kraków 1992 Oskar Miłosz, Storge, Kraków 1993 William Szekspir, Jak wam się podoba, Warszawa 1999 Wypisy z ksiąg użytecznych, Kraków 1994, 2000 Apokalipsa, Paryż 1984, Kraków 1998 Księga Mądrości, Paryż 1989, Kraków 1998 Księgi pięciu megilot, Paryż 1982, Kraków 1998 Denise Levertov, Żółty tulipan, Kraków 1999. Księgi biblijne, Kraków 2003 William Butler Yeats, Odjazd do Bizancjum; Wieża, Kraków 2004 Przekłady poetyckie, Kraków 2005 Przekłady poetyckie wszystkie, Kraków 2015 Przekłady na język angielski Postwar Polish Poetry. An anthology, New York: Doubleday & Company, 1965 Zbigniew Herbert, Selected Poems, Harmondsworth: Penguin Books, 1968; Manchester: Carcanet; Dublin: Raven, 1985. Aleksander Wat, Mediterraneun Poems, Ann Arbor: Ardis, 1977 Anna Swir (Świrszczyńska), Happy as a Dog’s Tail, San Diego: Harcourt Brace Jovanovich, 1985 Aleksander Wat, With the Skin, New York: The Ecco Press, 1989 Anna Swir (Świrszczyńska), Talking to My Body, Washington, Port Townsend: Copper Canyon Press, 1996 Przedmowy Węgry, Paryż 1960 Anthologie de la poésie polonaise, Paris 1965 Anthologie de la poésie polonaise 1400-1980, Lauzanne 1981 Jan Krok-Paszkowski, Portrait of Poland, London 1982 Stanisław Vincenz, Po stronie dialogu, t. 1, Warszawa 1983 Pierre Kende, Rozważania o historii Węgier, Warszawa 1985 Adam Michnik, Letters from prison and other Essays, Berkeley 1985 Wiktor Sukiennicki, East Central Europe During World War I, New York 1985 Adam Zagajewski, Tremor, New York 1985 Les confins de l’ancienne Pologne. Ukraine – Lituanie – Biélorussie XVIe-XXe siècles, Lille 1988 The Polish Renaissance in its European Context, Indianapolis 1988 Josif Brodski, 82 wiersze i poematy, Kraków 1989 Zofia Urbanowska, Gucio zaczarowany. Powieść dla młodych dzieci, Wrocław 1989 Aleksander Wat, Lucifer Unemployed, Evaston 1989, 1990 Grażyna Strumiłło-Miłosz, Znad Świtezi w głąb tajgi. Rozmowy z moją matką, Olsztyn 1990 Józef Czechowicz, Przez kresy, Kraków 1994 A Book of Luminous Things. A International Anthology of Poetry, London 1996 Josif Brodski, Poezje wybrane, Kraków 1996 Charles Merrill, Podróż albo Rzeź niewiniątek, Kraków 1996 Juliusz Słowacki, Godzina myśli, Kraków 1996 Józef Czechowicz, Wiersze, Warszawa 1997 Anna Świrszczyńska, Poezja, Warszawa 1997 Charles Baudelaire, Malarz życia nowoczesnego, Gdańsk 1998 Adam Mickevič, Pan Tadeuš, Sankt Petersburg 1998 Denise Levertov, Żółty tulipan, Kraków 1999 Julian Tuwim, Bal w operze, Kraków 1999 Bogumił Andrzejewski, Podróż do krajów legendarnych, Warszawa 2000 Bohdan Osadczuk, Ukraina, Polska, świat. Wybór reportaży i artykułów, Sejny 2000 Jarosław Iwaszkiewicz, Noc na polu, Kraków 2001 Wisława Szymborska, Miracle Fair, London 2001 Jane Hirshfield, Uważność, Kraków 2002 Kultura masowa, Kraków 2002 Andrzej Szczeklik, Katharsis. O uzdrowicielskiej mocy natury i sztuki, Kraków 2002 Signe Toksvig, Emanuel Swedenborg. Uczony i mistyk, Kraków 2002 Iza Chruślińska, Była raz Kultura… Rozmowy z Zofią Hertz, Lublin – Warszawa 2003 Aleksander Hertz, Żydzi w kulturze polskiej, Kraków 2003 Daniel Kac, Wilno Jerozolimą było, Sejny 2003 Halina Micińska-Kenarowa, Długi wdzięczności, Warszawa 2003 Lewe Szestow, Kierkegaard i filozofia egzystencjalna, Kety 2003 Thomas Stearns Eliot, Ziemia jałowa, Kraków 2004 Pisarze o Ameryce. 15 głosów, [b. m.], 2004 William Butler Yeats, Odjazd do Bizancjum. Wieża, Kraków 2004 Dyskografia Miłosz czyta Mickiewicza. Miłosz czyta Miłosza, Warszawa: Accord, 1996 (CD) Głos poety: Czesław Miłosz i inni czytają swoje wiersze, „Zeszyty Literackie” 2002, nr 4 (CD) Miłosz czyta Mickiewicza, [w:] Adam Mickiewicz, Ballady i romanse, Kraków 2004 (CD) Dzieła zebrane Edycja przygotowana wspólnie przez Wydawnictwo Literackie i Wydawnictwo Znak, opatrzona przypisami i bibliografią, konsultowana z pisarzem, który wiele tomów przejrzał, skorygował i poprzedził „Przypisami po latach”. Stanowi wzorcowe, najbardziej godne zaufania wydanie wszystkich dzieł pisarza. Kontynenty, Kraków: Znak, 1999 Zdobycie władzy, Kraków: Znak, 1999 Zniewolony umysł, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1999 Człowiek wśród skorpionów. Studium o Stanisławie Brzozowskim, Kraków: Znak, 2000 Dolina Issy, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2000 Widzenia nad Zatoką San Francisco, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2000 Wypisy z ksiąg użytecznych, Kraków: Znak, 2000 Ziemia Ulro, Kraków; Znak, 2000 Abecadło, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001 Prywatne obowiązki, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001 Rodzinna Europa, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001 Rok myśliwego, Kraków: Znak, 2001 Szukanie ojczyzny, Kraków: Znak, 2001 Wiersze, t. 1, Kraków: Znak, 2001 Wiersze, t. 2, Kraków: Znak, 2002 „Podróżny świata”. Rozmowy, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002 Autoportret przekorny, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2003 Księgi biblijne, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2003 Przygody młodego umysłu. Publicystyka i proza 1931-1939, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2003 Wiersze, t. 3, Kraków: Znak, 2003 Świadectwo poezji. Sześć wykładów o dotkliwościach naszego wieku, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2004 Wiersze, t. 4, Kraków: Znak, 2004 Przekłady poetyckie, Kraków: Znak, 2005 Rozmowy polskie 1979–1998, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006 Zaczynając od moich ulic, Kraków: Znak, 2006 Zaraz po wojnie. Korespondencja z pisarzami 1945-1950, Kraków: Znak, 2007 Legendy nowoczesności, Kraków: Znak, 2009 Wiersze, t. 5, Kraków: Znak, 2009 O podróżach w czasie, Kraków: Znak, 2010 Rozmowy polskie 1999-2004, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2010 [wywiady] Piesek przydrożny, Kraków: Znak, 2011 Spiżarnia literacka, Kraków: Znak, 2011 Jakiegoś to gościa mieliśmy. O Annie Świrszczyńskiej, Kraków: Znak, 2012 Ogród nauk, Kraków: Znak, 2013 Ziemia Ulro, Kraków: Znak, 2013 Życie na wyspach, Kraków: Znak, 2014 Nagrody, tytuły, odznaczenia 1934 Nagroda literacka im. Filomatów Związku Zawodowego Literatów Polskich w Wilnie za debiut poetycki Poemat o czasie zastygłym 1938 Nagroda literacka czasopisma „Pion” za nowelę Obrachunki 1945 Nagroda Ministerstwa Kultury i Sztuki za całokształt twórczości 1953 Prix Littéraire Européen za powieść Zdobycie władzy 1957 Nagroda miesięcznika „Kultura” 1957 Nagroda Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie 1967 Nagroda Literacka im. Mariana Kistera, przyznawana w Nowym Jorku przez Roy Publishers za najlepszy przekład poetycki z polskiego na angielski i z angielskiego na polski 1968 Nagroda Fundacji im. A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku za twórczość literacką 1974 Nagroda Polskiego PEN Clubu za wybitne osiągnięcia w dziedzinie przekładu poezji polskiej na angielski 1976 Nagroda Gauggenheima (Guggenheim Fellowship) za twórczość poetycką i przekładową 1977 Doktorat honoris causa (Doctor of Letters) Michigan State University w Ann Arbor 1978 Neustadt International Prize for Literature (tzw. “mały Nobel”) przyznawana przez Uniwersytet Oklahomy 1978 Nagroda Berkeley Citation, równoznaczna z doktoratem honorowym Uniwersytetu Kalifornijskiego, najwyższe odznaczenie Uniwersytetu Kalifornijskiego 1979 Nagroda literacka im. Zygmunta Hertza za tłumaczenie „Księgi Psalmów” 1980 (9 X) Nagroda Nobla w dziedzinie literatury za całokształt twórczości (…który z bezkompromisową przenikliwością opisuje zagrożoną egzystencję w świecie pełnym silnych konfliktów.”) 1981 (8 VI) Legitymacja związkowa Związku Literatów Polskich, z którego szeregów został usunięty po 1951 r. 1981 Doktorat honoris causa KUL, Medal „Czesław Miłosz Poeta Polski – Laureat Nagrody Nobla 1980” 1981 Doktorat honoris causa Uniwersytetu Nowojorskiego 1982 Członek Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk w Cambridge (Massachuesetts); oraz Academy of Arts and Letters w Nowym Jorku 1983 Medal i dyplom za osiągnięcia i wkład w kulturę amerykańską, przyznane i wręczone przez prezydenta USA Ronalda Reagana 1985 Doktorat honoris causa Uniwersytetu Brandeisa w Waltham (Massachusetts) 1986 Nagroda literacka „Solidarności”, przyznawana przez pracowników polskich wydawnictw niezależnych 1986 Członek zagraniczny Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk 1987 Honorowy przewodniczący międzynarodowego stowarzyszenia Les Amis de [Oscar] Milosz z siedzibą w Paryżu 1989 Medal „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”, za pomoc udzieloną rodzinom żydowskim w czasie II wojny światowej (wraz z bratem Andrzejem) 1989 Doktorat honoris causa Uniwersytetu Harvarda 1989 Doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie 1989 National Medal of Arts, przyznawany przez National Endowment for the Arts w Waszyngtonie 1990 Członek Polskiej Akademii Umiejętności; Tytuł honorowego obywatela Kiejdan 1992 (28 V) Doktorat honoris causa Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie oraz honorowe obywatelstwo Litwy 1992 Doktorat honoris causa Uniwersytetu w Bolonii i La Sapienza Rzymie 1993 Włoska nagroda literacka Grinzane Cavour w kategorii Premio Internazionale 1993 (6 XI) Honorowe obywatelstwo Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa w uznaniu zasług dla kultury polskiej 1994 (10 VI) Order Orła Białego 1995 Order Wielkiego Księcia Litewskiego Giedymina II stopnia za zasługi dla Litwy 1996 Nagroda Krakowska Książka Miesiąca za Legendy nowoczesności; Nagroda Diamentowy Mikrofon przyznawana przez Polskie Radio 1998 Nagroda Literacka „Nike” za rok 1997, za tom Piesek przydrożny 2000 Nagroda miesięcznika „Odra” za tom poezji To („wybitne, przejmujące prawdą refleksji i olśniewające urodą języka liryczne dzieło”) oraz Śląski Wawrzyn Literacki za ten sam zbiór wierszy 2001 Tytuł honorowego obywatela miasta Wilna 2001 (21 VI) Medal 600-lecia Odnowienia Akademii Krakowskiej 2002 Nagroda Obojga Narodów, przyznawana przez Zgromadzenie Poselskie Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Sejmu Republiki Litewskiej (wraz z Tomasem Venclovą) 2002 Honorowy członek The Lithuanian’s Writers Union (Związek Pisarzy Litewskich). Upamiętnienie Poeta Janusz Szuber zadedykował Czesławowi Miłoszowi wiersz pt. Pianie kogutów, wydany w tomikach poezji pt. Biedronka na śniegu z 2000 i pt. Pianie kogutów z 2008 oraz napisał wiersze pt. Czesławowi Miłoszowi z urodzinowym pokłonem, opublikowany w tomiku poezji pt. Las w lustrach / Forest in the Mirrors z 2001, pt. Miłosz, opublikowany w tomiku poezji pt. Czerteż z 2006 i pt. Na marginesie „Wierszy ostatnich” Czesława Miłosza, opublikowany w tomiku poezji pt. Wpis do ksiąg wieczystych z 2009. W 2010 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił rok 2011 Rokiem Czesława Miłosza. Na program obchodów 100. rocznicy urodzin pisarza złożyły się nowe wydania książkowe, konferencje, dyskusje i wystawy, organizowane w Polsce i za granicą – od Krasnojarska przez Wilno, Krasnogrudę, Kraków, Paryż po Nowy Jork i San Francisco. Jego najważniejszym punktem był II. Festiwal Miłosza, który odbył się w Krakowie w dniach od 9 do 15 maja 2011. 12 sierpnia 2011 Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety upamiętniające Czesława Miłosza, o nominałach: 200 złotych wykonana stemplem lustrzanym w złocie; 10 złotych wykonana stemplem lustrzanym w srebrze; 2 złote wykonaną stemplem zwykłym ze stopu Nordic Gold. Od 2014 roku Czesław Miłosz jest patronem ulicy na wrocławskim Kleczkowie. Imieniem Miłosza nazwano w 2016 ulicę w częstochowskiej dzielnicy Kiedrzyn, a w 2017 ulicę w Katowicach, w dzielnicy Brynów (zastąpił dotychczasowego patrona – Brunona Jasieńskiego). Od 2018 r. imię Czesława Miłosza nosi ulica w Łodzi na osiedlu Sikawa. Przy wejściu do kawiarni Nowa Prowincja w Krakowie od marca 2014 znajduje się Domofon poezji, na którym można odtworzyć nagranie poety czytającego własny wiersz. 28. Międzynarodowy Festiwal Poezji „Maj nad Wilią” 2021 – w odsłonie jesiennej – odbywający się od 27 września do 1 października w Wilnie, został poświęcony pamięci Czesława Miłosza (110. rocznica urodzin) oraz 100-leciu urodzin Tymoteusza Karpowicza, poetów pochodzących z Litwy, w twórczościach których są obecne Litwa i Wilno. Zobacz też literatura literatura polska – okres międzywojenny literatura polska – II wojna światowa polska literatura współczesna Przypisy Bibliografia Bożena Chrząstowska, Poezje Czesława Miłosza, wyd. 3, Warszawa: WSIP, 1998 (Biblioteka Analiz Literackich), . Agnieszka Kosińska, Jacek Błach, Kamil Kasperek, Czesław Miłosz. Bibliografia druków zwartych, Kraków: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne – Oficyna Wydawnicza AFM; Warszawa: Instytut Dokumentacji i Studiów nad Literatura Polską. Oddział Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza, 2009, , . Zdzisław Łapiński, Wstęp, [w:] Czesław Miłosz, Poezje wybrane, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2013 (Biblioteka Narodowa. Seria 1; nr 320), . Andrzej Zawada, Miłosz, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1966 (A to Polska Właśnie), . Linki zewnętrzne Oficjalne Oficjalna strona internetowa Czesława Miłosza prowadzona przez Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak” Biografie, wspomnienia, fotografie Czesław Miłosz 1911-2004 – Kalendarium życia („Gazeta.pl”) Mój Miłosz- wspomnienia o Nobliście, m.in. Seamusa Heaneya i Marii Janion Genealogia Czesława Miłosza w: M.J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego numer czasopisma Postscriptum Polonistyczne (1 (7)/ 2001) poświęcony Czesławowi Miłoszowi Bibliografie (artykuły z czasopism w układzie chronologicznym, tytułowym) Tłumaczenia na języki obce Bibliografia podmiotowo-przedmiotowa Polskie wydawnictwa niezależne 1976–1989. Druki zwarte: Miłosz Artykuły polemiczne Błotne kąpiele artykuł nt. wybiórczych cytatów z Miłosza w twórczości Waldemara Łysiaka i Jerzego R. Nowaka – esej Jacka Trznadla Józef Olejniczak: Miłosz. Północ – Południe (intuicje i fragmenty). „Fabrica Litterarum Polono-Italica” 2022 nr 1 (4) Sara Quondamatteo: „Wśród zniszczenia”. Miłosz i odzyskanie poezji jako mitopoezji. „Fabrica Litterarum Polono-Italica” 2022 nr 1 (4) Absolwenci Wydziału Prawa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie Autorzy objęci zapisem cenzury w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Biografie kanonu polskiej Wikipedii Członkowie Polskiej Akademii Umiejętności Członkowie Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk Członkowie Stowarzyszenia Pisarzy Polskich Doktorzy honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Witolda Wielkiego Honorowi obywatele Krakowa Honorowi obywatele Sopotu Honorowi obywatele Wilna Laureaci Nagrody Literackiej im. Zygmunta Hertza Laureaci Nagrody Literackiej miesięcznika „Kultura” Laureaci Nagrody Nike Laureaci Nagrody Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie Ludzie związani z paryską „Kulturą” Czesław Nobliści – literatura Odznaczeni National Medal of Arts Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Pisarze związani z Berkeley Pisarze związani z Krakowem Pisarze związani z Paryżem Pisarze związani z Wilnem Pisarze objęci zakazem publikacji w Polsce Ludowej Pochowani w Krypcie Zasłużonych na Skałce w Krakowie Polacy odznaczeni Orderem Wielkiego Księcia Giedymina Polscy eseiści XX wieku Polscy eseiści XXI wieku Polscy pisarze dwudziestolecia międzywojennego Polscy pisarze emigracyjni Polscy poeci emigracyjni Polscy poeci XX wieku Polscy poeci XXI wieku Polscy prozaicy XX wieku Polscy prozaicy XXI wieku Polscy scenarzyści XX wieku Polscy Sprawiedliwi wśród Narodów Świata Polscy tłumacze Biblii Polscy tłumacze literatury angielskojęzycznej Polska emigracja polityczna w Stanach Zjednoczonych 1939–1989 Polska emigracja polityczna we Francji 1939–1989 Przedstawiciele dyplomatyczni Polski Ludowej w Stanach Zjednoczonych Przedstawiciele dyplomatyczni Polski Ludowej we Francji Publicyści Przeglądu Powszechnego Urodzeni w 1911 Wykładowcy Uniwersytetu Harvarda Wykładowcy Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley Zmarli w 2004
801	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chrze%C5%9Bcija%C5%84stwo	Chrześcijaństwo	Chrześcijaństwo (, Christianismós, ), chrystianizm – religia monoteistyczna zaliczana do grupy abrahamicznej. Powstała w I wieku n.e. w Palestynie, wówczas podlegającej Cesarstwu Rzymskiemu. Religię tę założył Jezus z Nazaretu, przez wyznawców nazwany Chrystusem, ponieważ uznano go za mesjasza przepowiedzianego w Biblii hebrajskiej, przez chrześcijan nazywanej Starym Testamentem. Życie i nauczanie Jezusa spisano w Ewangeliach; te oraz inne pisma Nowego Testamentu włączono do Biblii. Przez chrześcijan jest uznawana za Słowo Boże – jego główną część lub całość. Poszczególne wyznania chrześcijańskie zwykle nazywają się Kościołami; różnią się poglądami m.in. na kanon Biblii – to, które pisma są natchnione, a które są jedynie apokryfami. Większość wyznań chrześcijańskich wierzy w: Trójcę Świętą – jedność Boga w trzech osobach: Stwórcą świata jest Bóg Ojciec, zrodzony z niego Syn Boży objawił się ludziom jako Jezus, a Duch Święty kieruje światem. Zależność różnych osób boskich oraz człowieczeństwo Jezusa były przedmiotami sporów i dzielą różne wyznania; zbawienie – możliwość osiągnięcia raju; zbawienie zwykle jest wiązane ze zmartwychwstaniem ciał; piekło, choć niektóre uznają apokatastazę lub anihilacjonizm; paruzję – powrót Jezusa powiązany z sądem ostatecznym. Obrzędem charakterystycznym dla chrześcijaństwa jest chrzest – podstawowy element inicjacji, związany z użyciem wody, choć część wyznań używa tego pojęcia w szerszym znaczeniu. Kościoły mają różne zdania o warunkach ważności chrztu, np. kto może go udzielać i czy może go przyjąć dziecko. Jezus z Nazaretu pierwotnie rozpowszechniał swoją religię w rodzinnej Galilei i sąsiedniej Judei, głównie wśród Żydów. Najbliżsi uczniowie Jezusa – apostołowie – kontynuowali to dzieło zwane ewangelizacją, także wśród przedstawicieli innych narodowości oraz wyznań, czasem nazywanych pogańskimi. Część apostołów współtworzyła Nowy Testament; razem ze swoimi następcami znaleźli wyznawców w Cesarstwie i innych krajach jak Armenia, Aksum, Iran czy Indie. W IV wieku w trzech pierwszych państwach chrześcijaństwo stało się religią dominującą; wyparło tak wcześniejsze politeizmy naturalne, jednak nie zastąpiło całkiem judaizmu. W średniowieczu chrzest przyjmowały kolejne ludy Europy – m.in. germańskie, celtyckie, słowiańskie i bałtyckie, na co miały wpływ Cesarstwo Bizantyńskie i Pierwsza Rzesza Niemiecka. W tej samej epoce pojawił się inspirowany chrześcijaństwem islam, który wyparł tę religię z Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i części Półwyspu Iberyjskiego. Ten ostatni państwa chrześcijańskie odzyskały w ramach rekonkwisty; próbowały też zdobyć Palestynę w ramach krucjat, co udało się tylko tymczasowo. W czasach nowożytnych chrześcijaństwo rozpowszechniło się na nowych terenach za sprawą wielkich odkryć geograficznych, ekspansji terytorialnej Rosji, innych form kolonializmu i pokojowego misjonarstwa. Religia ta oprócz Europy i Etiopii zdominowała: Nowy Świat – Ameryki, kontynent Australii i Oceanię; inne części Starego Świata – obszary Afryki Subsaharyjskiej i Azji jak Syberia, Filipiny i Timor Wschodni. Oprócz tego w Korei Południowej chrześcijaństwo stała się religią najpopularniejszą, choć nie większościową. Próby chrystianizacji Japonii nie powiodły się przez państwowe prześladowania trwające do XIX wieku. Z drugiej strony nowożytność przyniosła krytykę chrześcijaństwa z pozycji deistycznych i ateistycznych – najpóźniej w XVII wieku w krajach chrześcijańskich pojawili się zdeklarowani ateiści i postulaty tolerancji dla nich. XVIII-wieczne oświecenie to czas nasilonej krytyki chrześcijaństwa, która w czasach rewolucji francuskiej doprowadziła do krwawych starć. XIX i XX wiek to czasy sekularyzacji, szczególnie silnej w krajach socjalistycznych jak bolszewicka Rosja, powstały z niej Związek Radziecki oraz jego państwa satelickie i sojusznicze. Po jesieni ludów i końcu zimnej wojny państwowa walka z religią ustała w części krajów historycznie chrześcijańskich, jednak nie we wszystkich – ateizm państwowy ostał się na Kubie. Pojawiły się też oddolne ruchy krytyczne jak Nowy ateizm. Krytyce poddano nie tylko wierzenia historyczne i metafizyczne chrześcijaństwa, ale też poglądy etyczne większości Kościołów i autorów Biblii. Powstał szereg ruchów feministycznych, na rzecz emancypacji osób queer (LGBTQ+) i zwierząt nieludzkich; część tych ruchów krytykuje najpopularniejsze wyznania chrześcijańskie, Biblię i samego Jezusa za seksizm, patriarchalizm, homofobię, transfobię i gatunkizm. Stosunek do chrześcijaństwa stał się jedną z głównych osi sporów politycznych między prawicą a lewicą. Niektóre kraje historycznie chrześcijańskie jak Czechy i Estonia stały się w większości niereligijne. W latach 20. XXI wieku chrześcijaństwo pozostaje największą religią świata, skupiającą 32% ludności, z czego ponad połowa to katolicy, ponad jedna trzecia – protestanci, a większość pozostałych prawosławni. Pierwotna doktryna Zgodnie z najstarszymi Credo (IV w. n.e) Jezus jest współistotny z Bogiem judaizmu i nosi boski tytuł – Pan (Kyrios, Adonai), którego to rzeczownika żydzi i zdecydowana większość chrześcijan używają jako zamiennika imienia własnego samego Stwórcy. Wyznawanie wiary w Jezusa, wyrażające się w uważaniu go za mesjasza i syna Bożego, wiary w jego odkupieńczą śmierć i zmartwychwstanie, jest dla chrześcijan podstawową drogą zbawienia (por. Rz 10,9). Przekazywanie depozytu wiary chrześcijaństwo urzeczywistniało najpierw poprzez ustne przepowiadanie kerygmatu oraz przez pisma apostolskie, spisane za życia apostołów, czyli pierwszych dwunastu uczniów Jezusa, których wybrał jako nowych patriarchów Kościoła – Ludu Bożego Nowego Przymierza, na wzór 12 pokoleń Jakuba. Odczytywano je, razem z Biblią hebrajską (na początku głównie Proroków), na uroczystych zebraniach niedzielnych. Po śmierci apostołów, w długim procesie rozeznawania, ustalono kanon pism apostolskich uznanych za autentyczne, a według niektórych wyznań (prawosławny i rzymsko-katolicki), dalszy przekaz wiary dokonuje się przez Tradycję – która wyjaśnia pisma Nowego Testamentu, i której podstawowe prawdy zostały sformułowane na pierwszych czterech soborach powszechnych chrześcijaństwa niepodzielonego. Świętem, obchodzonym jako pierwsze w chrześcijaństwie oraz uznawanym za najważniejsze przez większość chrześcijan, jest Wielkanoc (Pascha), obchodzona w niedzielę na pamiątkę Zmartwychwstania Chrystusa – ukoronowania obiektywnego dzieła Zbawienia. Nazwa i symbolika Zgodnie z Dziejami Apostolskimi (11,26) „W Antiochii po raz pierwszy nazwano uczniów chrześcijanami” (gr. Χριστιανός). Określenie to pochodziło prawdopodobnie z kręgów pogańskich i miało początkowo negatywny wydźwięk. Z czasem zaczęło wyrażać odrębność wierzących w Jezusa Chrystusa (wcześniejsze terminy to „wierzący”, „uczniowie”). Pierwsze użycie terminu chrześcijaństwo (gr. Χριστιανισμός) w tekście biblijnym odnotowano w Dziejach Apostolskich (Dz 26,28). Pojawia się ono również u Tertuliana, Grzegorza z Nyssy i u innych pisarzy wczesnochrześcijańskich. Pierwotnie symbolem chrześcijaństwa, a właściwie znakiem rozpoznawczym była ryba, jako graficzne przedstawienie akrostychu ICHTYS (po grec. Ichtys oznacza rybę), w którym każda z jego pięciu liter początkuje najbardziej istotne określenia Boga Człowieka: Jesus ChristosTheu Hijos Sóter (Jezus, Chrystus, Syn Boga, Zbawiciel). Dopiero w IV w. po Konstantynie Wielkim z chrześcijaństwem łączono symbol krzyża. Nawiązano w ten sposób do dwóch pierwszych liter greckich słowa Christos (Χ – chi i Ρ – ro), a następnie również do ukrzyżowania Jezusa. Podstawy wiary Chrześcijaństwo jest objawioną religią monoteistyczną, która bierze swój początek od Jezusa z Nazaretu. Według wiary chrześcijańskiej, Bóg objawiał się ludzkości stopniowo w historii Izraela i Kościoła. Proces ten swą pełnię osiągnął w Jezusie Chrystusie. Wraz z judaizmem chrześcijanie wyznają, że Bóg jest jeden i że jest Stwórcą świata widzialnego i niewidzialnego, duchowego, i jest transcendentny wobec niego. Człowiek jest koroną stworzenia, obrazem Boga, ukazującym umysł Twórcy. Jednak obecna egzystencja człowieka jest w konflikcie z pierwotnym zamiarem stwórczym Boga. Konflikt ten nie może być usunięty ludzkimi siłami, z powodu grzechu pierworodnego, który sprawił, że człowiek żyje w alienacji, łamiąc Prawo Boże i sprawiedliwość i jest poddany grzechowi i śmierci. Bóg odpowiedział na ten stan poprzez Wcielenie swego Syna, Słowo, które stało się ciałem (J 1, 14). Przynajmniej od soboru nicejskiego (325) częścią chrześcijańskiej ortodoksji jest wiara, że Jezus Chrystus jest odwiecznym Synem Bożym, równym co do istoty Bogu Ojcu, a zatem Bóg jest jeden w istocie, troisty w osobach (hipostazach): jako Bóg Ojciec, Syn Boży (Jezus) i Duch Święty. W ciągu wieków istnienia chrześcijaństwa kanon wiary był różnie definiowany przez teologów. Jednak absolutne minimum, którego już nie można zredukować, by nie wyjść poza chrześcijaństwo, jest wiara w to, że poprzez życie, śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa Bóg przyniósł światu zbawienie. Każda z osób Bożych ma tę samą, jedną boską istotę (naturę) i pozostaje we wzajemnej relacji osobowej na zasadzie pochodzeń: Bóg Ojciec stanowi zasadę pochodzenia dla Syna, a razem z nim (wspólnie – łac. filioque – w tradycji zachodniej, przez Syna – łac. per filium – w tradycji wschodniej) dla Ducha Świętego. W III w. n.e. w łonie chrześcijaństwa w ramach dyskusji chrystologicznych pojawiła się nauka arianizmu, głosząca, że Jezus Chrystus, Syn Boży, nie jest równy Ojcu i jest jemu podporządkowany. Pogląd ten został przez autorytet apostolski Kościoła odrzucony jako herezja już na soborze w Nicei w 325 r., co zostało zapisane w symbolu nicejskim, a następnie potwierdzone przez sobór konstantynopolitański I (381 r.) w Nicejsko-konstantynopolitańskim wyznaniu wiary. Jednorodzony Syn Ojca, który „stał się człowiekiem” w Jezusie Chrystusie, przez swą śmierć i zmartwychwstanie dokonał dzieła odkupienia człowieka i świata, dając ludziom, którzy wierzą, zbawienie i życie wieczne. Chrześcijanie oczekują powszechnego zmartwychwstania oraz sądu ostatecznego, na którym nastąpi podział na zbawionych i potępionych. W najbardziej elementarnej postaci doktryna ta została wyrażona w symbolach wiary: nicejsko-konstantynopolitańskim, apostolskim i atanazjańskim. Wyznacznikiem wiary chrześcijańskiej są orzeczenia siedmiu soborów powszechnych, na których sformułowano podstawowe dogmaty: o boskości Syna Bożego (sobór nicejski I – 325 rok), o boskości Ducha Świętego (sobór konstantynopolitański I – 381 rok), o godności Marii jako „Theotokos, Matce Bożej” (sobór efeski – 431 rok) i o dwóch naturach Chrystusa (sobór chalcedoński – 451 rok). Ostatniego ze wspomnianych dogmatów nie przyjmują Kościoły tzw. monofizyckie. Podstawowym przykazaniem etycznym chrześcijan oprócz przykazań Dekalogu jest przykazanie miłości Boga oraz bliźniego (w tym nieprzyjaciół). Miłość polega nie na akceptacji grzechu, ale nieżywieniu negatywnych uczuć względem źle czyniących, krzywdzących, nieszukaniu odwetu, ale pozostawieniu człowiekowi prawa do wyboru własnej drogi, do wolności, którą każdy powinien szanować, podobnie jak Bóg to czyni względem każdego człowieka. W myśl nauczania, w żadnym wypadku nie oznacza to wspierania drugiego człowieka w czynieniu zła. Jeżeli jednak zechce czynić dobro, jest bratem, któremu chrześcijanin winien nieść podstawową pomoc w zależności od możliwości, nie zaniedbując własnego zbawienia. To dobro każdy chrześcijanin ma mnożyć w codziennym życiu, w każdym miejscu, w każdym czasie, dając przykład życia uczciwego, mówiąc prawdę, na zło odpowiadając życzliwą stanowczością, pokonując własny lęk, słabość, doskonaląc się w dobroci i życzliwości, odcinając się odważnie od wszelkich złych zachowań, nawet gdyby to miało kosztować wiele. Statystyki Chrześcijaństwo jest obecnie najliczniej reprezentowaną religią na świecie. Dziś istnieje już 41 tys. odłamów i wspólnot kościelnych. Liczbę tę zawyżają liczne niezależnie działające, choć pokrewne wspólnoty protestanckie; często wymienia się 21 nurtów (tradycji) protestanckich. Bardzo trudno jest szacować dokładną liczebność wyznawców chrześcijaństwa, ponieważ wiele z odłamów prowadzi w różny sposób statystyki członkostwa, które często nie pokrywają się z liczbą praktykujących. Na przykład katolicyzm, gdzie się praktykuje chrzest niemowląt, uważa każdego ochrzczonego za swojego wyznawcę, nawet jeżeli został on członkiem innego wyznania bądź religii, a niekiedy nawet gdy dokonał oficjalnej apostazji. W Europie Północnej, gdzie protestantyzm jest wciąż religią państwową lub zachował się zwyczaj płacenia podatku kościelnego, praktykuje zaledwie kilka procent z nominalnych członków Kościoła. W wielu krajach Ameryki Łacińskiej i Filipin obserwuje się też wzajemne podbieranie konwertytów i częste zmiany wyznań, co skutkuje bardzo niskim poziomem wierności nowemu odłamowi (na poziomie 20–30% w skali roku). Nurty i denominacje Według badań PEW Forum, z chrześcijaństwem identyfikuje się blisko 32% ludności świata (według raportu z 2011 r.). Według sprawozdania organizacji spośród blisko 2,2 miliarda chrześcijan wyróżnia się: ok. 1,1 mld katolików (50,1% wszystkich chrześcijan i 15,9% światowej populacji), ok. 800 mln protestantów (odpowiednio 36,7% i 11,6%), w tym: ok. 279 mln zielonoświątkowców; ok. 215 mln ewangelikalnych; ok. 85 mln anglikanów; ok. 80 mln ewangelików reformowanych; ok. 77 mln luteranów; ok. 74 mln metodytów; ok. 72 mln baptystów (według danych samego Kościoła około 100 mln); ok. 21 mln adwentystów (99% z nich zrzesza Kościół Adwentystów Dnia Siódmego); ok. 260 mln prawosławnych i wiernych kościołów orientalnych (odpowiednio 11,9% i 3,8%); ok. 16,4 mln mormoniów (głównie Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich i Społeczność Chrystusa) – 0,7%; ok. 8,7 mln Świadków Jehowy (0,4%); ok. 2 mln członków Stowarzyszenia Nauki Chrześcijańskiej (0,1%); wspólnoty chrześcijańskie niezarejestrowane; różnego rodzaju sekty pochodzenia chrześcijańskiego. Należy wziąć pod uwagę, że 305 mln chrześcijan należy do różnych ruchów charyzmatycznych wewnątrz swoich odłamów (np. ruch Odnowy w Duchu Świętym wewnątrz katolicyzmu), stąd często można spotkać wyższe wartości chrześcijan charyzmatycznych. Najwięcej chrześcijan (36,8%) żyje w obu Amerykach, z tym że dystrybucja jest różna dla każdej grupy odłamów. Najwięcej chrześcijan żyje w Stanach Zjednoczonych (246,8 mln), Brazylii (175,8 mln) i Meksyku (107,8 mln). Krajami posiadającymi najliczniejszą mniejszość chrześcijańską są Chiny (67 mln), Indie (31,9 mln) i Indonezja (21,2 mln). Katolicyzm jest najbardziej na świecie rozpowszechnionym odłamem chrześcijaństwa, obecnym przede wszystkim w Ameryce (47,5% wszystkich katolików), Europie (23,9%), Afryce Subsaharyjskiej (16,1%) i w niektórych krajach Azji (przede wszystkim Filipiny, Timor Wschodni i Liban, duże mniejszości także w Chinach, Wietnamie, Korei i Indonezji). Ponad 12% populacji katolików mieszka w Brazylii (3/4 miejscowych chrześcijan). Polska jest ósmym na świecie i trzecim w Europie krajem pod względem populacji katolickiej. Jeden na pięciu protestantów mieszka w Stanach Zjednoczonych (blisko 160 mln), jeden na trzech w Afryce Subsaharyjskiej (najwięcej w Nigerii – 59,7 mln). Historycznie odłamy protestantyzmu dominują także w Europie Północnej. W Ameryce Łacińskiej i Azji można spotkać spore mniejszości protestanckie (największe w Chinach, Brazylii i Indiach). Wyznawcy kościołów wschodnich dominują w Europie Wschodniej, Azji północnej, w Etiopii, i są najliczniejszą grupą chrześcijan na Bliskim Wschodzie. Ponad 100 mln prawosławnych mieszka w Rosji. Krajem z największą liczbą wyznawców Kościołów orientalnych jest Etiopia (36 mln). Jedynie jeszcze w Erytrei i Armenii wyznawcy Kościołów orientalnych są największą grupą religijną. Według Międzynarodowego Biuletynu Badań Misyjnych (International Bullettin of Missionary Research) dziennie przybywa 80 tysięcy chrześcijan. Kryteria przynależności Pierwsze wieki Historycznie w ciągu pierwszych sześciu wieków istnienia chrześcijaństwa przekaz wiary był podstawowym kryterium przynależności. Czystość wiary, kerygmat, był strzeżony bardzo ściśle jako wyraz jedności uczniów Chrystusa i Kościołów lokalnych w całej «oikumene» – w całym Kościele powszechnym. Chrześcijanie przekazywali swoim uczniom dokładnie to, co przejęli od tych, którzy im głosili wiarę. Tak rozumiał swoją misję apostolską św. Paweł: Chrześcijaństwo rozumiało samo siebie jako wspólnotę wyznającą tę samą wiarę, jako Kościół mający następujące cechy: jedność, świętość, katolickość (powszechność) i apostolskość (Sukcesja apostolska) – ecclesia una, sancta, catholica, apostolica (Credo Nicejsko-konstantynopolitańskie, 381 r.). W odniesieniu do osób i grup wyznających wiarę w sposób uznany przez Kościół za heterodoksalny stosowano anatemę, która oznaczała usunięcie z Kościoła, równoznaczne z utratą prawa do używania nazwy „chrześcijański” przez owe osoby czy wspólnoty. Podstawowe prawdy dogmatyczne na temat tajemnicy Chrystusa i Osób Trójcy Świętej zostały zdefiniowane na pierwszych czterech soborach powszechnych: nicejskim I (325), konstantynopolitańskim I (381), efeskim (431) i chalcedońskim (451). Sobory te, niektóre wyznania, które współcześnie zalicza się do chrześcijańskich, uznały za niechrześcijańskie, jako zaprzeczające jakiejś istotnej prawdzie wiary chrześcijańskiej. Arianie zostali wyłączeni z chrześcijaństwa przez sobór nicejski I, pelagianie przez synody w Kartaginie, a następnie razem z Nestorianami przez sobór efeski. Konsekwencje Wielkiej schizmy i reformacji W związku z podziałem chrześcijaństwa na prawosławie i katolicyzm, które w 1054 r. wzajemnie obłożyły się anatemami, a następnie wskutek rozbicia Kościoła katolickiego w czasie reformacji w XVI w., autorytet Magisterium Kościoła w obrębie całego chrześcijaństwa uległ dewaluacji. Odtąd poszczególne Kościoły i wspólnoty wyznaniowe strzegły własnej ortodoksji w ramach własnej jurysdykcji kościelnej. Współcześnie wszystkie trzy wielkie nurty chrześcijaństwa: katolicyzm, prawosławie i tradycyjne wyznania protestanckie, jak luteranizm, kalwinizm i anglikanizm, przyjmują nauczanie chrystologiczne i trynitarne pierwszych czterech soborów powszechnych za wyznacznik przynależności do chrześcijaństwa. Chodzi przede wszystkim o wiarę w dwie natury Chrystusa: boską i ludzką, oraz o uznanie współistotności trzech Osób Boskich: Ojca, Syna i Ducha Świętego. Wiarę tę wyznaje się przy chrzcie. Religioznawcy i eklezjolodzy stosują tu najczęściej następujące kryteria: dogmatykę, czyli naukę danego Kościoła; kryteria historyczne; obrządek (który wiąże się z tradycją liturgiczną); stosunek do innych Kościołów (pozostawanie w unii, w schizmie). Związki wyznaniowe nie uznające soborów powszechnych Wobec związków wyznaniowych, które nie uznają ustaleń soborów powszechnych, powyższe kryteria są niemożliwe do zastosowania. Dotyczy to zwłaszcza powstałych w XIX w. z nurtu protestanckiego takich grup religijnych, jak mormoni oraz Świadkowie Jehowy i inne wyznania wywodzące się z Badaczy Pisma Świętego. Uznają synostwo Boże Jezusa Chrystusa, lecz nie uznają dogmatu o Trójcy Świętej. Nie wszystkie wyznania uznające się za chrześcijańskie mają ramy organizacyjne czy choćby sprecyzowaną doktrynę, wobec czego ich klasyfikacja nie może być doskonała i w pełni obiektywna. Stosuje się podziały na podstawie stosunku danego wyznania do konkretnej kwestii teologicznej (typu „a – nie-a”, np. monofizytyzm – diofizytyzm, trynitaryzm – antytrynitaryzm itd.), ale żaden taki podział nie jest wyczerpujący, ponieważ pozostawia wiele wyznań, dla których dana kwestia jest obojętna. Istnieją również poglądy teologiczne, które wymykają się wszelkim klasyfikacjom, ponieważ zajmują pozycję całkowicie autonomiczną. Dlatego w klasyfikacji wyznań chrześcijańskich często stosowany jest podział oparty na tradycji. Podobny problem odrzucenia klasycznych kryteriów przynależności do chrześcijaństwa występuje w nowych, synkretycznych ruchach religijnych, które też uważają się za chrześcijańskie. Klasyfikacja wyznań chrześcijańskich Chrześcijanie wierzą w jeden Kościół powszechny ustanowiony przez Jezusa, jako wspólnotę ludzi wierzących i dążących do zbawienia. Część z nich uważa, że owym Kościołem jest zgromadzenie, do którego należą (chrześcijanie ekskluzywni), a inna część, że Kościołem tym jest niewidzialna wspólnota ludzi połączonych wspólną wiarą, należących do różnych wyznań (chrześcijanie inkluzywni). W skrajnym ujęciu pierwsze podejście skłania do odmawiania innym wyznaniom prawa do nazywania się chrześcijańskimi oraz prozelityzmu – nakłaniania innowierców do przyjęcia swoich wyznawanych wartości i wynikających z nich zasad moralnych. Drugie skłania do prawidłowo pojmowanego ekumenizmu oraz dostrzegania w innych wyznaniach inspirujących wartości. Ponieważ w ramach chrześcijaństwa funkcjonuje wiele wyznań, te wewnętrzne podziały mogą być przez wiernych traktowane albo jako największa rana współczesnego chrześcijaństwa, albo jako jego bogactwo i wartość. Klasyczny podział dzieli chrześcijaństwo na trzy główne odłamy: katolicyzm – obejmujący przede wszystkim Kościół katolicki wraz z obrządkami – łacińskim, greckokatolickim i innymi wschodnimi, wyznania starokatolickie, w tym mariawityzm, oraz nurty tradycjonalistyczne i liberalne; Kościoły wschodnie – do której zaliczamy prawosławie w tym staroobrzędowcy oraz Kościoły orientalne i asyryjskie; protestantyzm – szereg wyznań wywodzących się z XVI-wiecznej Reformacji, w tym luteranizm, kalwinizm, baptyzm, metodyzm, adwentyzm i pentekostalizm, a także protestancki nurt anglikanizmu. Do Kościołów protestanckich zalicza się też najstarsze z nich, jeszcze przedreformacyjne zbory waldensów i husytów, istniejące od czasów średniowiecznych myślicieli: Piotra Waldo i Jana Husa; od tego ostatniego wyłoniła się też Jednota bratři českých („bracia czescy”), która w czasach reformacji przyłączyła się do protestantyzmu. Ponadto często wyróżnia się jeszcze: anglikanizm (obejmujący m.in. Kościoły episkopalne) często wyróżnia się jako czwarty nurt chrześcijaństwa, „drogę środka” (via media) między katolicyzmem a protestantyzmem, będący w komunii zarówno kościołami starokatolickimi (nurt katolicki), jak i luterańskimi w ramach Wspólnoty Porvoo (nurt protestancki); wyznania antytrynitarne – nie uznające doktryny o Trójcy Świętej; niezarejestrowane wspólnoty żyjące na wzór pierwszych chrześcijan. Ze względu na mnogość istniejących wyznań chrześcijańskich nie można mówić o jednolitym przywództwie wśród chrześcijan. Inne wspólnoty wywodzące się z chrześcijaństwa Na świecie istnieje również wiele religii wywodzących się historycznie z chrześcijaństwa (założycielami byli członkowie różnych Kościołów chrześcijańskich), ale częściowo lub całkowicie odchodzących od podstawowych doktryn, właściwych chrześcijaństwu. Przykładem może być antropozofia Rudolfa Steinera, przyjmująca reinkarnację. Z kolei w Stanach Zjednoczonych powstał Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, którego wyznawcy nazywani są mormonami, gdyż obok Biblii uznają jeszcze Księgę Mormona – według wyznawców tej religii jej autorami są Żydzi, którzy wywędrowali z Jerozolimy do Ameryki w VI wieku przed Chrystusem. Chrześcijaństwo a masoneria Nauka chrześcijańska, w której Jezus Chrystus jest sprawcą zbawienia, jest nie do pogodzenia z deistyczną masońską koncepcją samozbawienia. Kościół katolicki, Kościoły wschodnie i konserwatywne Kościoły protestanckie mają do wolnomularstwa stosunek negatywny. W praktyce zakazy przynależności są często łamane. Wśród duchownych Kościołów liberalnych zdarzają się masoni. Zarzuca się im chęć zatarcia różnic między chrześcijaństwem a innymi religiami oraz zniszczenia tradycyjnych Kościołów. Istnieje pogląd, że mormonizm zrodził się z inspiracji masońskiej. Według jednej z legend masońskich sam Jezus miałby być masonem. Prześladowania chrześcijan Współcześnie w wielu krajach świata dochodzi do prześladowań chrześcijan z powodu wyznawanej przez nich wiary. Według raportu organizacji Pomoc Kościołowi w Potrzebie chrześcijanie są dyskryminowani w ponad 70 krajach świata. Według tego opracowania prześladowania dotyczą ok. 200 mln osób, zaś rocznie ginie ok. 170 tys. osób. Najtrudniejsze warunki panują w takich krajach, jak Afganistan, Erytrea, Chińska Republika Ludowa, Korea Północna, Mjanma, Pakistan, Nigeria, Sudan, Wietnam i Zimbabwe. Przedstawiciele organizacji Pomoc Kościołowi w Potrzebie twierdzą, że obecnie chrześcijaństwo jest najbardziej prześladowaną religią na świecie. W 2011 roku – według agencji informacyjnej Idea oraz Dzieła Pomocy Prześladowanym Chrześcijanom „Open Doors” – na całym świecie jest prześladowanych 100 mln chrześcijan. Takie same dane podał w 2010 roku Frankfurter Allgemeine Zeitung, dodając, że sytuacja chrześcijan jest najtrudniejsza w krajach takich jak Iran, Arabia Saudyjska, Somalia, Malediwy, Afganistan, Jemen, Mauretania, Laos i Uzbekistan. Zjawisko spotkało się m.in. z odpowiedzią Unii Europejskiej w postaci rezolucji Parlamentu Europejskiego, która potępiła akty przemocy wobec wyznawców wszelkich religii. W 2011 roku Obserwatorium Nietolerancji i Dyskryminacji Chrześcijan w Europie opublikowało raport na temat dyskryminacji chrześcijan w Europie w latach 2005–2010. Tematyka współczesnych prześladowań poruszana jest w audycji Kirche in Not. Swoją opinię o dyskryminacji chrześcijan (głównie katolików) w Polsce przygotował dla ONZ Instytut Ordo Iuris. Kobiety w chrześcijaństwie Podstawowa chrześcijańska wizja kobiety, jej ról w rodzinie, społeczeństwie i Kościele, podkreśla jej równość z mężczyzną w odniesieniu do godności ludzkiej i zbawienia. Według Biblii zarówno mężczyzna, jak i kobieta zostali stworzeni na Boży obraz, mieli udział w relacji z Bogiem, a także współdzielili odpowiedzialność za dar życia i wychowywanie potomstwa oraz panowanie nad stworzeniem:A wreszcie rzekł Bóg: «Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. Niech panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydłem, nad ziemią i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi!» Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę. Po czym Bóg im błogosławił, mówiąc do nich: «Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną; abyście panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi /Księga Rodzaju 1,26-28/ Oto rodowód potomków Adama. Gdy Bóg stworzył człowieka, na podobieństwo Boga stworzył go; stworzył mężczyznę i niewiastę, pobłogosławił ich i dał im nazwę "ludzie", wtedy gdy ich stworzył. /Księga Rodzaju 5, 1-2/ Nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jesteście kimś jednym w Chrystusie Jezusie. /List do Galatów 3, 28/ Potem Pan Bóg rzekł: «Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam, uczynię mu zatem odpowiednią dla niego pomoc». Ulepiwszy z gleby wszelkie zwierzęta lądowe i wszelkie ptaki powietrzne, Pan Bóg przyprowadził je do mężczyzny, aby przekonać się, jaką on da im nazwę. Każde jednak zwierzę, które określił mężczyzna, otrzymało nazwę "istota żywa"*. I tak mężczyzna dał nazwy wszelkiemu bydłu, ptakom powietrznym i wszelkiemu zwierzęciu polnemu, ale nie znalazła się pomoc odpowiednia dla mężczyzny /Księga Rodzaju 2, 18-20/Adam nie znajduje odpowiedniej pomocy w zwierzętach, staje się nią kobieta. Według R. Davida Freedmana etymologiczne tłumaczenie zwrotu z Rdz 2, 20 „pomoc odpowiednia” (hebr. ezer kenegdo) powinno brzmieć "moc/siła odpowiadająca" mężczyźnie, co uwypukla równość i stosowność kobiety, dzięki którym uśmierzy ona samotność mężczyzny. Jednocześnie chrześcijaństwo wskazuje oczywisty fakt, że obie płcie nie są identyczne. Różnice dają możliwość wzajemnego uzupełniania się, komplementarności. Uwagi Przypisy Bibliografia
803	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chojn%C3%B3w	Chojnów	Chojnów () – miasto i gmina w Polsce, w województwie dolnośląskim, w powiecie legnickim. Położona w centralnej części Dolnego Śląska, na Równinie Chojnowskiej, nad rzeką Skorą. Chojnów uzyskał lokację miejską przed 1241 rokiem. Pierwszy raz nazwany miastem (civitas) w 1272 roku. Na rozwój miasta przez lata wpływało położenie na trasie jednej z odnóg Via Regia, co czyniło z Chojnowa istotny węzeł komunikacyjny, którym pozostał po dziś dzień. Rozwój miasta zapoczątkowany w 1333 roku przerywały liczne wojny i epidemie przetaczające się przez Śląsk. Najbardziej dotkliwy dla Chojnowa okazał się najazd husytów w 1428 roku, w trakcie którego wymordowano niemal wszystkich mieszkańców. W ciągu swojej historii miasto wielokrotnie zmieniało przynależność państwową. W momencie uzyskania praw miejskich Chojnów stanowił część księstwa legnickiego, będącym ówcześnie (podobnie jak większość księstw śląskich) lennem Królestwa Czech. W późniejszych latach Chojnów przechodził w ręce Habsburgów, a następnie Prus i Niemiec. Pod koniec II wojny światowej Chojnów wraz z większością Śląska na mocy ustaleń pomiędzy zwycięskimi mocarstwami przeszedł w ręce Polski. Zmiana ta wiązała się z opuszczeniem miasta przez dotychczasową ludność niemiecką i zasiedleniem go przez polskich osadników, pochodzących głównie z terenów kresów wschodnich. Według danych z 30 czerwca 2015 roku, liczba mieszkańców Chojnowa wynosiła 13 631 osób, co czyniło go największym miastem powiatu legnickiego i 27. miastem województwa dolnośląskiego. Biorąc pod uwagę dane z 31 marca 2011 roku można zaobserwować systematyczne zmniejszanie się liczby mieszkańców Chojnowa, która wówczas wynosiła 14 367 osób. Powierzchnia gminy miejskiej wynosi zaledwie 5,32 km², co czyni z Chojnowa jedno z sześciu najmniejszych miast w województwie pod tym względem i zarazem powoduje wysoką gęstość zaludnienia – 2543 os./km² (pod tym względem Chojnów zajmuje 24. miejsce w całej Polsce). Do niedawna Chojnów stanowił liczący się w regionie ośrodek gospodarczy, na który składał się m.in. przemysł maszynowy, papierniczy, spożywczy i odzieżowy. Współczesnym symbolem miasta stała się postać tkacza ze statuy na chojnowskim Rynku. Stanowi ona nawiązanie do tkackich tradycji Chojnowa tkacze obok sukienników stanowili filar średniowiecznego przemysłu w mieście. W Chojnowie mieści się siedziba władz gminy wiejskiej Chojnów, będącej jedynym sąsiadem gminy miejskiej. Nazwa W spisanym po łacinie dokumencie średniowiecznym wydanym we Wrocławiu dnia 26 lutego 1253 roku, który sygnował książę śląski Henryk III Biały miejscowość wymieniona jest pod nazwą Honowo. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińskie nazwy: Hainovia, Hanovia. Pierwsze zapiski historyczne dotyczące Chojnowa pochodzą z 1272 r. (wspomniana wtedy jest po łacinie osada Haynow). W 1288 r. nazywane jest miastem (civitas) w dokumentach księcia Legnicy Henryka V Grubego. Jednak dopiero w 1333 r. miasto uzyskało prawa miejskie. W pruskim urzędowym dokumencie z 1750 roku wydanym w języku polskim w Berlinie przez Fryderyka Wielkiego jako nazwa polska miasta jest wymieniona Haynan. Polską nazwę Hajnów oraz niemiecką Hainau w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wymienia dwie nazwy miejscowości – polską historyczną Hajnów oraz zgermanizowaną Haynau. Symbole miasta Najbardziej charakterystycznym znakiem wspólnoty samorządowej Chojnowa jest miejski herb. Przedstawia on w tarczy barwy błękitnej wieżę z trzema basztami koloru srebrnego o czerwonych trójkątnych dachach. Środkowa baszta ma dwa okna, a boczne jedno. Nad basztami srebrny księżyc po lewej (heraldycznie) stronie i złote słońce po prawej. W bramie orzeł dolnośląski na złotym tle. Budowla znajdująca się na znaku nawiązuje niewątpliwie do budynku zamku książęcego, dominującego nad zabudową średniowiecznego Chojnowa. Wizerunek zamku z trzema basztami znalazł się w godle pierwszej pieczęci miasta Chojnowa, którą datuje się na końcówkę XIII wieku. Innym istotnym elementem miejskiej pieczęci jest herb z wizerunkiem orła heraldycznego Piastów dolnośląskich. Niemal identyczny wizerunek przedstawiają miejskie pieczęci z 1369 roku i 2 połowy XIV wieku oraz pieczęć wójta i ławników Chojnowa z XIV wieku. Całkowicie inaczej prezentuje się z kolei pieczęć burmistrza i rajców miasta z XIV wieku, gdzie charakterystyczne trzy wieże zastąpione zostały wizerunkiem pnia ściętego drzewa. Inny wizerunek napotykamy także na pieczęciach urzędujących na chojnowskim zamku sędziego i ławników dworskich z XIV i XV wieku – przedstawiają one orła piastowskiego. Chojnów nigdy nie posiadał przywileju herbowego, czyli dokumentu, który oficjalnie ustalałby postać i barwy miejskiego znaku. Dokumentacji nie mają również barwy herbu, które odpowiadają jednak regułom kolorystyki heraldycznej. Innym ważnym symbolem miasta jest flaga miejska. Jest nią prostokąt podzielony na dwa pasy o układzie poziomym: biały na górze, błękitny na dole. Na białym polu w lewym górnym rogu umieszczony został herb Chojnowa. Zgodnie z tradycją heraldyczną i weksylologiczną, barwy użyte na fladze nawiązują do herbu miejskiego. Na co dzień flaga publicznie eksponowana jest na budynku Ratusza; okazyjnie wywieszana jest również przy głównych ulicach miasta z okazji świąt państwowych i imprez, takich jak np. Dni Chojnowa. W wielu przypadkach są to jednak uproszczone wersje flagi – odbiegające od oryginału brakiem herbu, wymiarami czy też innym odcieniem koloru błękitnego. Od 2009 roku Chojnów w celach promocyjnych posługuje się także logiem. Głównym elementem znaku graficznego jest sylwetka zachodniej ściany kościoła farnego pw. św. Apostołów Piotra i Pawła (w tym wieża). Logo w zamierzeniu twórców ma promować miasto jako słoneczne, pełne zieleni oraz przyjazne dla turystów i inwestorów. Barwy loga – biały, błękitny i żółty nawiązują do kolorów jakie znaleźć możemy w miejskim herbie. Logo przed przyjęciem nie było publicznie konsultowane. Geografia Pod względem podziału Polski na jednostki fizycznogeograficzne Chojnów położony jest w obrębie makroregionu Niziny Śląsko-Łużyckiej. Miasto znajduje się w mezoregionie Równina Chojnowska, w centralnej części mikroregionu Wysoczyzna Chojnowska. W aktualnym podziale administracyjnym kraju Chojnów położony jest w środkowo-zachodniej części województwa dolnośląskiego, w zachodniej części powiatu legnickiego. Przez miasto przepływa rzeka Skora, płynąca z zachodu na wschód, oraz rzeka Młynówka wypływająca w okolicach Muzeum Regionalnego i płynąca w kierunku zachodnim. Chojnów ma połączenie z większymi miastami kraju (drogowe i kolejowe) oraz znajdującą się 5 km na południe od Chojnowa Autostrada A4. Na południe od miasta znajduje się Równina Chojnowska, ciągnąca się od okolic Bolesławca do Jawora. Według danych z 2002 r. Chojnów ma obszar 5,32 km², w tym: użytki rolne: 41% użytki leśne: 0% Miasto stanowi 0,71% powierzchni powiatu. Granice Miasto graniczy jedynie z gminą wiejską Chojnów – jest enklawą na jej terenie. Chojnów od zachodu graniczy z sołectwem Piotrowice–Konradówka, od północy z Jerzmanowicami i Białą, od północnego wschodu z Goliszowem, od wschodu z Michowem i od południa z Gołaczowem. Długość granicy pomiędzy gminami przekracza 13 kilometrów. Do 1991 roku miasto i tereny wiejskie stanowiły jedną jednostkę podziału administracyjnego (gminę miejsko-wiejską). Rozdział nastąpił na skutek konfliktu pomiędzy przedstawicielami miasta i wsi zasiadającymi w Radzie Gminy. Jednym z efektów konfliktu była niezdolność do wyboru nowego burmistrza, co zakończyło się koniecznością powołania komisarza przez Prezesa Rady Ministrów. Podział na gminy nastąpił według granic pochodzących z lat 70. XX wieku, co do dzisiaj jest powodem wielu kuriozalnych sytuacji, takich jak np. granica przebiegająca przez środek hali produkcyjnej (która w latach 70. jeszcze nie istniała). Chęć przyłączenia się do miasta publicznie wyrażają mieszkańcy dwóch osiedli, położonych w Białej oraz w Piotrowicach. W tym drugim przypadku mamy do czynienia z obszarem stanowiącym kontynuację osiedla znajdującego się w granicach miasta i zarazem znacznie oddalonym od zabudowy wiejskiej. W 2015 roku burmistrz Jan Serkies zgłosił pod głosowanie Rady Miejskiej projekt uchwały w sprawie przeprowadzenia konsultacji dotyczących przyłączenia części sołectw Biała i Piotrowice oraz terenu oczyszczalni ścieków w Goliszowie do miasta. W wyniku protestu przedstawicieli gminy wiejskiej projekt został jednak wycofany, a kilka miesięcy później mieszkańcy gminy wiejskiej w głosowaniu opowiedzieli się w większości (90,7%) przeciwko przyłączeniu tych rejonów w granice miasta (projekt poza zainteresowanymi sprawą osiedlami ma znikome poparcie). Wyniki konsultacji zostały jednogłośnie przyjęte przez Radę Gminy Chojnów. Historia Historia osadnictwa na terenie współczesnej ziemi chojnowskiej sięga okresu paleolitu. Wartym odnotowania jest fakt znalezienia w sąsiedniej Konradówce krzemiennego pięściaka liczącego ponad 100 000 lat. To narzędzie człowieka neandertalskiego jest jednym z najstarszych dowodów pobytu człowieka na Śląsku. W rejonie obecnego Chojnowa wystąpiło kilka większych skupisk pradziejowych i wczesnośredniowiecznych punktów osadniczych. Istnienie osady Haynow, położonej na terenie współczesnego Chojnowa po raz pierwszy poświadczone zostało w źródłach z 1272 roku. Kolejna wzmianka o miejscowości pochodzi z 1288 roku. Wydany wówczas dokument księcia legnickiego Henryka V Brzuchatego, po raz pierwszy określa Chojnów mianem miasta (civitas). W 1291 roku osada przeszła pod panowanie księstwa głogowskiego, którego częścią pozostała do 1301 roku. Pierwszymi osobami związanymi bezpośrednio z Chojnowem, jakie pojawiają się w oficjalnych dokumentach są miejscowi kasztelani – Bronisław (pierwszy chojnowski kasztelan) oraz Otton von Zedlitz. Pełne prawa miejskie Chojnów otrzymał w 1333 roku. W tym samym roku pierwszym burmistrzem został Albertus de Ypra. Na szybki rozwój miasta w XIV wieku i na początku XV wieku wpływ miały liczne przywileje, m.in. prawo do eksploatacji złota, prawo do handlu solą, czy prawo składu. Warto również zaznaczyć, że jeszcze przed nadaniem praw miejskich w Chojnowie działał już cech tkaczy i funkcjonowała komora celna. Potężnym ciosem dla rozwoju Chojnowa oraz wydarzeniem które do dzisiaj traktowane jest jako największa tragedia w dziejach miasta był najazd husytów, który miał miejsce 26 kwietnia 1428 roku. Klęska obrońców Chojnowa doprowadziła do rzezi mieszkańców. Wokół wydarzenia narosło wiele legend – ta najsłynniejsza dotyczy ocalenia 15 osób, którzy schronienie znaleźli w wieży budowanego wówczas kościoła, uprzednio rozbijając za sobą kamienne schody. To właśnie schody są do dzisiaj jednym z nielicznych istniejących śladów tamtych wydarzeń – brakujące stopnie zastąpiono nowymi, wykonanymi z drewna. Spalenie Chojnowa i śmierć prawie wszystkich mieszkańców doprowadziła do niemal całkowitego upadku miasta. Odbudowa Chojnowa po części możliwa była dzięki księciu Rupertowi II, który na okres ośmiu lat zwolnił mieszczan ze wszelkich świadczeń. Jego następca – Ludwik III – zatwierdził wszystkie dotychczasowe miejskie przywileje. Kolejny kryzys w Chojnowie wiąże się z wielkim pożarem z 1503 roku, który strawił większą część miejskiej zabudowy. W tym samym roku papież Juliusz II zwolnił miasto ze wszystkich świadczeń z wyjątkiem dziesięciny, a król Czech Władysław II Jagiellończyk napomniał kupców podążających z Polski do Saksonii do korzystania z drogi przez Chojnów i Bolesławiec – miało to niewątpliwy wpływ w rozwój miasta. W 1526 roku Chojnów wraz z całymi Czechami przeszedł pod panowanie Habsburgów. XVI wiek przeszedł do historii Europy pod znakiem reformacji zapoczątkowanej przez Marcina Lutra. W 1523 roku nauki Lutra zostały uznane przez legnickiego księcia Fryderyka II. Rozwój nowego odłamu chrześcijaństwa na Śląsku doprowadził w 1535 roku do złożenia urzędu przez chojnowskiego proboszcza Mathiasa Funke. Jego miejsce zajął luterański pastor Henryk Bünau. Protestanci stanowili dominującą grupę religijną w Chojnowie aż do 1945 roku. XVI wiek w Chojnowie wiąże się także z postacią księcia Fryderyka III, który zapisał się w historii miasta z przebudowy gotyckiego zamku na renesansową rezydencję. Chojnowska odnoga kupieckiego szlaku Via Regia ponownie zyskała na znaczeniu w 1580 roku, wówczas wydane zostało rozporządzenie cesarza rzymskiego Rudolfa II, nakazujące korzystanie przez wszystkich kupców podróżujących w kierunku Saksonii właśnie z tej drogi. Rozwój miasta zahamował jednak wielki pożar miasta z 1581 roku, w trakcie którego spłonął odbudowany dwa lata później ratusz. Ogromne zniszczenia miastu przyniosła przetaczająca się przez Śląsk w XVII wieku wojna trzydziestoletnia oraz wielki pożar w 1651 roku. Wojenna rywalizacja pomiędzy protestantami i katolikami o władzę nad cesarstwem doprowadziła do ponownego przekazania w 1653 roku kościoła parafialnego w ręce katolików. Spotkało się to z oporem mieszkańców i protestanckiej rady miejskiej – efektem sprzeciwu była odgórna wymiana składu rady na katolików. W 1707 roku chojnowski kościół powrócił w ręce protestantów, natomiast w 1740 roku miasto wraz z większością obszaru Ślaska przeszło pod panowanie pruskiego i protestanckiego państwa Hohenzollernów. Pruska dominacja nad Chojnowem na krótki czas zakończyła się wraz z wkroczeniem w 1807 roku do miasta wojsk francuskich. Okres wojen napoleońskich to czas wyjątkowo burzliwy dla Chojnowa. Miejscowa ludność była wielokrotnie dręczona uciążliwymi kwaterunkami i rekwizycjami; miasto było narażone na przemarsze wojsk i kontrybucje związane ze stacjonowaniem armii w mieście. W okresie wojen Chojnów trzykrotnie odwiedzał Napoleon Bonaparte, w 1813 roku w mieście pojawiali się także król Fryderyk Wilhelm II oraz car Aleksander I. Istotnym wydarzeniem z tamtego okresu dla miasta była tzw. Bitwa pod Chojnowem, w której wojska napoleońskie starły się z armią pruską. Druga połowa XIX wieku przebiegła pod znakiem wzmożonego procesu industrializacji. Istotnym czynnikiem dla rozwoju miasta było poprowadzenie linii kolejowej łączącej Wrocław z Bolesławcem. Rozwój przemysłu przyczynił się do rozbudowy i zmiany sylwetki miasta. W okresie tym powstały między innymi: wodociągi, sieć gazowa, oświetlenie ulic, szpital, nowe szkoły czy też miejska kasa oszczędnościowa. Systematyczny rozwój zakłócały jednak wydarzenia takie jak: epidemia cholery w 1849 roku, katastrofa wieży ratusza w 1875 roku, czy też wielka powódź w 1888 roku. W 1867 uruchomiono gazownię miejską, a w 1912 elektrownię. Niemiecką władzę w Chojnowie przerwała w 1945 operacja dolnośląska Armii Czerwonej, po przełamaniu obrony wojsk niemieckich 4 Armią Pancerną. Po walkach z oddziałami niemieckimi miasto zostało zdobyte 10 lutego 1945 przez wojska z 3 Gwardyjskiej Armii Pancernej oraz wojska 52 Armii należące do 1 Frontu Ukraińskiego. W wyniku działań wojennych zniszczeniu uległo 30% miejskiej zabudowy. W rezultacie ustaleń między zwycięskimi mocarstwami, miasto przekazano Polsce. Ludność niemiecka została wysiedlona za Odrę i Nysę Łużycką, a do Chojnowa zaczęli napływać polscy osadnicy. Miasto przez krótki czas określano jako Gajewicko. Ostatecznie jednak w 1946 roku przyjęto historycznie bardziej uzasadnioną staropolską postać Hajnów czyli Chojnów. Pierwszym polskim burmistrzem Chojnowa został w maju 1945 roku Alfred Żydek. Wraz z zakończeniem wojny przystąpiono do tworzenia polskiej administracji i szkolnictwa, oraz odbudowy przemysłu. Zabytki Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są obiekty: ośrodek historyczny miasta kościół par. pw. Niepokalanego Poczęcia NMP („mały kościół”), zbudowany w l. 1909–1911, ul. Dąbrowskiego 17 kościół ewangelicki pw. Panny Marii, obecnie rzym.-kat. kościół par. pw. św. Piotra i Pawła („duży kościół”), Rynek 1, zbudowany w XIV w., XV w., 1659 r., 1857 r., największy kościół w mieście zamek piastowski, obecnie Muzeum Regionalne, pl. Zamkowy, zbudowany w drugiej połowie XIII w., wielokrotnie przebudowywany: w XIV/XV w., 1546 r., k. XVIII w., poł. XX w. pozostałości obwarowań miejskich, ul. Lubińska, z pierwszej poł. XIV-XVI, XX w.: Baszta Tkaczy (Tkacka), zbudowana ok. 1400 r. stanowiła niegdyś część umocnień miejskich. W 1572 została rozbudowana, a w 1749 gruntownie odrestaurowana fragmenty pierścienia murów miejskich, wzniesione w I poł. XIV w., po rozbiórce w XVIII i XIX w. zachowane jedynie fragmentarycznie park-planty miejskie, z XIX w. zespół dworca PKP, pl. Dworcowy, z 1908 r.: dworzec kolejowy – wzniesiony w 1909 r., jedyny dworzec w mieście budka zawiadowcy stacji dwie nastawnie dwa pomieszczenia zawiadowców na I peronie dwie wiaty peronowe, drewn. dawna plebania, ul. Głowackiego 1, z XVIII w., XIX w. dom (przy murach obronnych), ul. Grottgera 1, z XVIII w. pałac, ul. Piotrowicka 2 (d. Bolesławiecka 14), z 1739 r., pocz. XX w.; XVIII-wieczny budynek rezydencjonalny, wybudowany obok drogi na Piotrowice i Bolesławiec dom – kamienica Schrama, Rynek 20 (d. 43), z 1544 r., k. XIX w. dom, Rynek 29 (d.27), z 1768 r., k. XIX w. dom, Rynek 31 (d.65), z XVIII w., k. XIX w. d. plebania – dom parafialny, ul. Ściegiennego 4, z drugiej poł. XV w., 1717 r., 1820 r. najstarszy mieszkalny budynek miasta, z zachowanymi cennymi wnętrzami (wypis z księgi rejestru) zespół cukrowni, z 1882 r., l. 1910–35: produktownia surownia wieża wodna turbinownia magazyn cukru willa dyrektora inne zabytki szereg budynków użyteczności publicznej z II poł. XIX w. i pierwszej poł. XX w. osiedle mieszkaniowe z l. 1920–1924 projektu Ernsta Maya Rynek Chojnowski rynek jest rzadkim na Śląsku przykładem nieregularnego placu powstałego z rozszerzenia głównej drogi handlowej. Kształtem przypomina on rozciągnięty trójkąt o wymiarach 60x300 m (jeden z najdłuższych na Śląsku), na którego ostrym (wschodnim) końcu znajduje się kościół św. Piotra i Pawła, dominujący nad placem. Place i skwery Plac Konstytucji 3 maja – plac położony między ulicami Jarosława Dąbrowskiego, J. U. Niemcewicza i Tkacką Plac Zamkowy – zlokalizowany w sąsiedztwie Rynku. Znajduje się przy nim Zamek oraz Urząd miasta, a od 2006 r. budynek biblioteki miejskiej. Plac Dworcowy – położony przy dworcu PKP. Znajduje się na nim dworzec PKS, oraz postój taksówek. Pomniki Pomnik na Placu Dworcowym – wysoki pomnik z fontanną, górna część pomnika została usunięta po II wojnie światowej i jest przechowywana w ogrodzie koło zamku. Obecnie stoi tam tylko fontanna. Na ul. Chmielnej znajduje się obelisk poświęcony poległym na frontach, zamordowanych w obozach i łagrach oraz zesłańcom na Sybir. Przyroda W mieście znajdują się dwa parki: Park Piastowski – największy w mieście, położony szycie i zboczach Wzgórza Chmielowego, w południowej części miasta między ulicami Jana Kilińskiego i Parkową. Założenie parkowe powstało w 1885 roku z inicjatywy burmistrza Richarda Müllera, według projektu Eduarda Petzolda. Na terenie parku zlokalizowana jest wzniesiona w 1915 roku wieża ciśnień. Park Śródmiejski – drugi co do wielkości park w Chojnowie, który powstał w miejscu dawnych fortyfikacji miejskich. Położony jest on w centrum miasta nad Skorą. Inne miejsca przyrodnicze: Staw Miejski – położony jest w północnej części miasta niedaleko linii kolejowej. Obecnie jest zarządzany przez Polski Związek Wędkarski. Morskie Oko – mały okrągły staw, położony w południowej części miasta wśród budynków mieszkaniowych. Powstał w miejscu kamieniołomu bazaltu, który używany był do budowy murów obronnych miasta pod koniec XIV w. Obecnie Morskie Oko zajmuje jedynie fragment pierwotnego wykopu. Pomniki przyrody Największe skupisko prawnie chronionych tworów przyrody w Chojnowie stanowi Park Śródmiejski, na terenie którego znajduje się 15 drzew uznanych za pomniki przyrody. Jednym z najciekawszych drzew na terenie Parku Śródmiejskiego jest „Siedmiu Wspaniałych” – grupa siedmiu zrośniętych ze sobą grabów pospolitych, wznoszących się na wysokość 19 metrów. Obwody poszczególnych grabów mieszczą się w przedziale od 66 do 146 cm. Drzewo zostało uznane za jeden z najciekawszych pomników przyrody Dolnego Śląska w plebiscycie Radia Wrocław, organizowanym w 2016 roku. Demografia Dane z 30 czerwca 2004: Piramida wieku mieszkańców Chojnowa w 2014 roku. Religia Od 1945 roku zdecydowaną większość wśród mieszkańców Chojnowa stanowią katolicy. Na terenie miasta funkcjonują dwie parafie kościoła rzymskokatolickiego – Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Obydwie parafie podlegają Dekanatowi Chojnów, będącym jednostką organizacyjną diecezji legnickiej. Chojnowskim parafiom podlegają dwie świątynie położone na terenie miasta, są to: Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Działalność religijną w Chojnowie prowadzą dwa Zbory Świadków Jehowy – Chojnów-Centrum, Chojnów-Południe – z Salą Królestwa. Do 1945 roku najliczniejszą grupą wyznaniową byli ewangelicy. Według danych statystycznych z 1939 roku w Chojnowie zamieszkiwało 9389 ewangelików, co stanowiło ponad 84% populacji miasta. Protestanci dysponowali wówczas największą świątynią w mieście – Kościołem Maryi Panny na Rynku, który przeszedł w ich ręce w 1535 roku, dwanaście lat po przejściu na luteranizm księcia legnickiego Fryderyka II. Liczba katolików w 1939 roku przekraczała 10% populacji Chojnowa; dysponowali oni kościołem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, który po dziś dzień jest świątynią rzymskokatolicką. Trzecim w kolejności wyznaniem wśród mieszkańców przedwojennego Chojnowa był judaizm. W 1939 roku Chojnów zamieszkiwało 14 Żydów – ich mała liczba była jednak związana z licznymi represjami ze strony władz niemieckich; sześć lat wcześniej w Chojnowie zameldowanych było 66 Żydów, natomiast w 1925 ich liczba przekraczała 90. Od 1893 roku na terenie miasta funkcjonowała synagoga, która została zniszczona podczas wydarzeń nocy kryształowej. Do dnia dzisiejszego zachowała się jedynie ściana frontowa budynku, który został zaadaptowany na potrzeby sąsiedniej szkoły na salę gimnastyczną. Grupa około 100 Żydów osiedliła się w Chojnowie po II wojnie światowej; niemal wszyscy z nich wkrótce jednak wyemigrowali do nowo powstałego Państwa Izrael. Gospodarka Gałęzie przemysłu dominujące w Chojnowie to: maszynowy, papierniczy, spożywczy i odzieżowy. W Chojnowie istnieje podstrefa Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W mieście znajduje się targowisko, położone przy ulicy Grodzkiej, nad brzegiem Skory. Na terenie miasta znajdują się markety sieci Biedronka, Lidl, InterMarche, Netto, PoloMarket oraz Mrówka. Transport Transport kolejowy Linia kolejowa z Legnicy do Bolesławca przez Chojnów została zbudowana w 1845 r. Budynek obecnego dworca w Chojnowie wybudowano w 1909 r. Początkowo stacja nosiła nazwę Haynau, w 1945 r. Gajewicko, a potem już Chojnów. Obecnie dworzec kolejowy ma poczekalnię, dwie windy, dwa odrestaurowane perony oraz przejście podziemne, wyremontowane w latach 2006–2007. Transport drogowy Chojnów jest dobrze ulokowany pod względem komunikacji samochodowej, znajduje się 5 kilometrów od autostrady A4 (do węzła Chojnów prowadzi od miasta Droga wojewódzka nr 328). Przez Chojnów przebiega również Droga krajowa nr 94 (Korczowa – Kraków – Wrocław – Legnica – Zgorzelec). Miasto ma też obwodnicę na południu (ulica Parkowa), omijającą miasto. Przewozy autobusowe W mieście znajduje się jeden dworzec PKS przy pl. Dworcowym, ma siedem niezadaszonych peronów. Miasto ma też zajezdnię autobusową znajdującą się przy ul. Legnickiej, należącą do PKS Lubin. W Chojnowie nie ma komunikacji miejskiej. Częstym transportem do Legnicy są busy, których przystanki znajdują się na dworcu PKS. Mosty i kładki Na terenie miasta znajdują się cztery mosty i dwie kładki dla pieszych nad rzeką Skorą: Most przy ul. Parkowej, znajduje się tuż przy zakręcie na ul. Złotoryjską, największy i najszerszy most nad Skorą, niedaleko znajduje się też most nad Młynówką. Most przy ul. Złotoryjskiej, nieużywany i nieprzejezdny most. Znajduje się przy zakręcie na ul. Parkową. Niedługo będzie remontowany. Most przy ul. Wolności (Biały Most), najstarszy most łączący Stare Miasto z Nowym Miastem. Dawniej drewniany, obecnie betonowy, pomalowany na biało. Most przy ul. Legnickiej, położony jest niedaleko kładki dla pieszych przy ul. Brzozowej, na drodze prowadzącej do Legnicy. Kładka dla pieszych przy ul. Grodzkiej, przejście łączące targowisko miejskie z okolicami Szkoły Podstawowej nr 4. Kładka dla pieszych przy ul. Brzozowej wybudowana w 2014 r. – zastąpiła nieistniejący już „złamany most”. Oprócz wyżej wymienionych w mieście jest jeden most nad rzeką Młynówką. Opieka zdrowotna Do 2000 r. w Chojnowie działał szpital na końcu ulicy Szpitalnej, który został wybudowany w XIX w. Kultura Placówki kulturalne Miejską instytucją powołaną w celu prowadzenia usług dla ludności w zakresie kultury jest Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji. Instytucja ta powstała w 2008 roku na bazie Miejskiego Ośrodka Kultury. Siedzibą MOKSiRu jest budynek Domu Kultury przy ulicy Stanisława Małachowskiego. Wśród statutowych zadań placówki znajduje się między innymi: organizacja imprez kulturalnych i rekreacyjnych integrujących społeczeństwo miasta, organizowanie różnych usług dla ludności w zakresie kultury, sportu i rekreacji czy też tworzenie warunków dla rozwoju amatorskiego ruchu w dziedzinie kultury, sportu i rekreacji. Dużym impulsem dla rozwoju instytucji była gruntowna przebudowa Domu Kultury, która miała miejsce w 2015 roku. Aktualnie obiekt dysponuje między innymi klimatyzowaną sala widowiskowo-kinową z 194 miejscami siedzącymi, salą taneczną oraz licznymi pracowniami. Ponadto w obiekcie znajduje się sala fitness oraz kręgielnia. W 2016 roku Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji reaktywował kino. Miejską instytucją powołaną do gromadzenia, badania i opieki nad obiektami posiadającymi wartość historyczną i artystyczną jest Muzeum Regionalne, mieszczące się w budynkach Zamku Piastów legnicko-brzeskich oraz Baszty Tkaczy. Historia chojnowskiego muzealnictwa sięga 1906 roku, kiedy to rozpoczęto gromadzenie eksponatów i podjęto decyzję o utworzeniu muzeum, co ostatecznie nastąpiło w 1908 roku. Początkowo siedzibą instytucji była Baszta Tkaczy; w 1933 roku muzeum przeniosło się do zamku. Spośród osób zaangażowanych w tworzenie chojnowskiego muzeum należy wyróżnić chojnowskiego nauczyciela Oskara Kundta (kustosza muzeum w latach 1914–1943). Ogromnym ciosem dla chojnowskiego muzealnictwa okazała się II wojna światowa. Przed rozpoczęciem działań wojennych lokalny zamek mógł pochwalić się ponad pięcioma tysiącami eksponatów, które po 1945 roku uległy niemal całkowitemu rozproszeniu. W 1957 roku zostało reaktywowane. Obecnie Muzeum Regionalne może pochwalić się ponad dwoma tysiącami eksponatów; wśród nich: militaria, numizmaty, medale, malarstwo, grafika, rysunki, meble, szkło, ceramika, wyroby ślusarskie i kowalskie, wyroby cynowe, dokumenty średniowieczne i nowożytne, chojnowskie akta budowlane, bogata kolekcja renesansowej kamieniarki. Za jeden z najcenniejszych zabytków chojnowskiego muzeum należą sgraffita, pochodzące z elewacji dworu Schellendorfów z Zagrodna. Od 1949 roku w Chojnowie działa Miejska Biblioteka Publiczna. Przez większą część historii jej siedzibą był Dom Kapłana; w 2006 roku instytucja przeniosła się do Centrum Edukacyjnego przy placu Zamkowym. Biblioteka dzieli się na dwa działy – dla dzieci i młodzieży oraz dla dorosłych. W zbiorach biblioteki aktualnie znajduje się ponad 35 tysięcy woluminów. Przy miejskiej MBP działa Dyskusyjny Klub Książki oraz założona w 2007 roku Galeria Młodych, której celem jest rozwijanie twórczości mieszkańców Chojnowa. Wydarzenia Największą imprezą rozrywkową organizowaną w Chojnowie są coroczne Dni Chojnowa. Dwudniowa seria koncertów organizowana jest tradycyjnie w czerwcu na chojnowskim Rynku. Dawniej koncerty w ramach Dni Chojnowa gościły także w Parku Śródmiejskim, Parku Piastowskim, czy na terenach rekreacyjnych przy stadionie KS Chojnowianki. Od wielu lat wydarzenie rozpoczyna tzw. Barwny Korowód, w którym udział biorą mieszkańcy Chojnowa. Wśród gwiazd Dni Chojnowa znaleźli się m.in.: Halina Mlynkova, Robert Janowski, Pectus, happysad, Raz, Dwa, Trzy, Shakin' Dudi czy też Paweł Kukiz i Piersi. Od 2002 roku Dniom Chojnowa towarzyszy Festiwal Tkactwa i Rękodzieła Artystycznego. Wydarzenie to rokrocznie jest okazją do zaprezentowania swoich pasji i zdolności przez lokalnych artystów. Kiermasz nawiązuje bezpośrednio do tkackich tradycji Chojnowa. Na miejscu oprócz wyrobów tkackich zakupić można także: ceramikę, biżuterię, wiklinę, szkło, malarstwo, miody i wyroby z wosku, czy też zioła. Od 1999 roku Miejski Dom Kultury, a następnie Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji jest organizatorem Ogólnopolskiego Turnieju Zespołów Tanecznych „Stonoga”, który odbywa się tradycyjnie w czerwcu w sali widowiskowej Domu Kultury. Impreza rokrocznie gromadzi zespoły taneczne z całej Polski (w głównej mierze są to jednak ekipy z terenu województwa dolnośląskiego i lubuskiego). Na liście triumfatorów turnieju zapisały się także ekipy z Chojnowa – Karambol oraz Brooklyn. Innymi znaczącymi w regionie imprezami organizowaną przez chojnowski MOKSiR są Ogólnopolski Konkurs Piosenki „Rozśpiewane Nutki” oraz Przegląd Teatralny „Silebia”. Wśród imprez o charakterze lokalnym wartymi odnotowania są: konkurs piosenki przedszkolnej „Bambiniada” (odbywający się często w ramach Dni Chojnowa), jarmarki bożonarodzeniowe, koncerty noworoczne organizowane przez chojnowski chór Skoranta, koncerty z cyklu „Muzyka w Rynku”, festyny organizowane w ramach różnych świąt, Chojnowskie Dyktando, Chojnowska Jesień z Muzyką Dawną, czy koncerty lokalnych artystów organizowane w Domu Kultury. Dużą rolę w życiu kulturalnym Chojnowa pełnią wystawy czasowe organizowane przez Miejską Bibliotekę Publiczną, Muzeum Regionalne, czy też Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji, w ramach których najczęściej prezentowane są dzieła chojnowskich twórców (którzy w przeważającej mierze zrzeszeni są w działającej przy MOKSiR Gildii Artystów Chojnowa). Z imprez historycznych, które odbywały się w Chojnowie i okolicach do rangi kultowej urosły Młodzieżowe Spotkania Młodych. Kilkudniowy festiwal powstał dzięki zaangażowaniu osób związanych z Domem Kultury w Chojnowie. Początkowo koncerty odbywały się w pobliskich Rokitkach; ostatnia, największa edycja (w 1988 roku) odbyła się na Stadionie Miejskim w Chojnowie. MSM stanowiła w pewnym sensie alternatywę dla zawieszonego w stanie wojennym Festiwalu w Jarocinie. Jednym z zespołów, które na chojnowskim festiwalu stawiały swoje pierwsze kroki na scenie była warszawska grupa Closterkeller. Media Historia lokalnych mediów sięga 1833 roku. Wówczas w niedalekim Lwówku Śląskim wydrukowany został pierwszy numer tygodnika „Beiträge zur Unterhaltung und Aufheiterung”. Treść pisma skupiała się na życiu towarzyskim i społecznym mieszkańców miasta i regionu z całkowitym pominięciem tematów politycznych. Wydawcą i redaktorem tygodnika był kupiec Edward Fisher. Pismo po niecałym roku pracy zawiesiło działalność. Kolejnym dziełem Edwarda Fishera był tygodnik „Haynauer Stadtblatt”. Jego pierwszy numer ukazał się 3 lipca 1839 roku. Początkowo tygodnik drukowany był w Legnicy, natomiast od 1845 w Chojnowie. Początki pisma przypadały na okres zaostrzonej cenzury w Prusach, przez co tygodnik nie publikował treści o tematyce politycznej. W 1859 roku gazeta wraz z drukarnią przeszły na własność współpracownika Fishera – C.O. Raupbacha. W ciągu kolejnych dziesięcioleci „Haynauer Stadtblatt” dało się poznać jako pismo reprezentujące polityczne stanowisko liberałów. Zmiana nastąpiła dopiero po przejęciu władzy w Niemczech przez NSDAP, kiedy to podobnie jak niemal wszystkie niemieckie gazety zaczęła służyć rządzącemu reżimowi. Pismo zawiesiło swoją działalność wraz z końcem niemieckiego panowania nad Chojnowem. W 1992 roku ukazał się pierwszy numer „Gazety Chojnowskiej”, ówcześnie Miesięcznika Samorządu Terytorialnego w Chojnowie, pod redakcją Stanisława Horodeckiego. Przez lata pismo zmieniało częstotliwość wydawania, stając się tygodnikiem, a później dwutygodnikiem. Obecnie „Gazeta Chojnowska” jest jedynym pismem lokalnym wydawanym w formie drukowanej. Jako gazeta samorządu terytorialnego zajmuje się również promocją Chojnowa oraz inicjatyw Urzędu Miejskiego i podległych mu jednostek. Wraz z rosnącą rolą sieci komputerowej, zadania lokalnych mediów zaczęły przejmować portale internetowe. Najstarszym z nich był e-informator – pierwszy regionalny portal miasta Chojnowa. E-informator został przekształcony w stronę chojnow.eu – oficjalny serwis internetowy miasta Chojnów. Na stronie znajdują się wszystkie informacje dotyczące miasta, a są to m.in. tematy inwestycji, szkolnictwa, promocji czy istotnych komunikatów. W 2019 roku portal chojnow.eu odwiedziło 116.650 osób, z tego 93% to były odwiedziny z Polski. Obok oficjalnej strony chojnow.eu funkcjonuje w Chojnowie Portal informacyjny miasta i gminy Chojnów – chojnow.pl, który przeobraził się w typowy portal informacyjny w 2011 roku, wcześniej pełniąc funkcję strony promującej miasto. Obecnie jest to jedno ze źródeł informacji w Chojnowie, nie będące w jakikolwiek sposób związane z samorządem terytorialnym. Edukacja Najstarszą istniejącą szkołą pierwszego etapu zorganizowanej edukacji w Chojnowie jest Szkoła Podstawowa nr 3. Historia placówki sięga 1962 roku; ówcześnie była to trzecia już szkoła podstawowa w mieście. Na pierwszego kierownika i organizatora placówki powołano Edmunda Borutę. Od początku istnienia szkoła mieści się w położonym w północnej części miasta dawnym budynku mieszkalnym i administracyjnym o charakterze willowym, zbudowanym na początku lat 80. XIX wieku, dla właściciela wytwórni rękawiczek Wirbla. Od roku szkolnego 1991/1992 szkoła nosi imię polskiej pisarki Marii Konopnickiej. Współcześnie placówka zatrudnia ponad 30 nauczycieli; w placówce uczy się ponad 300 uczniów, pochodzących w głównej mierze z północnej części miasta. Szkoła posiada 13 sal lekcyjnych, bibliotekę, czytelnię, dwie pracownie komputerowe, dwie małe sale gimnastyczne oraz świetlicę. Drugą istniejącą współcześnie placówką pierwszego etapu edukacji jest Szkoła Podstawowa nr 4. Jej historia sięga 1986 roku; powstanie placówki związane było z budową w południowej części miasta nowego osiedla mieszkaniowego. Od początku istnienia do teraz jest to największa szkoła w Chojnowie. Pierwszym dyrektorem placówki został Andrzej Przybysz. Od 1991 roku szkoła nosi imię pedagoga Janusza Korczaka; w tym samym roku szkoła wzbogaciła się o dużą salę gimnastyczną i boiska sportowe, a w latach kolejnych o pracownie komputerowe. W 2010 roku przy szkole uruchomiono Basen Miejski. Obecnie do placówki uczęszcza ponad 650 uczniów, pochodzących w głównej mierze z południowej części miasta; szkoła zatrudnia ponad 50 nauczycieli. W 1999 roku w ramach reformy szkolnictwa powołano do życia Gimnazjum nr 1 oraz Gimnazjum nr 2. Pierwsza z tych szkół powstała na bazie istniejącej wcześniej Szkoły Podstawowej nr 1 im. II Armii Wojska Polskiego. Placówka mieści się w tzw. budynku Petera Gadena, wybudowanym na potrzeby chojnowskiej szkoły katolickiej. Po II wojnie szkoły na potrzeby szkolnictwa zaadaptowano także sąsiedni budynek fundacji Augusta Peipego – obydwa gmachy połączone zostały ze sobą pasażem. W 2003 roku szkole nadano imię papieża Jana Pawła II. Współcześnie Gimnazjum nr 1 dysponuje 19 salami lekcyjnymi, salą gimnastyczną, boiskiem, biblioteką, czytelnią oraz pracownią komputerową. W placówce pod okiem 32 nauczycieli kształci się ponad 250 uczniów. Drugie z gimnazjów powstało na bazie Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika i początkowo wspólnie ze szkołą średnią i nieistniejącą już Szkołą Podstawową nr 2 tworzyło Zespół Szkół Ogólnokształcących. Szkoła odziedziczyła po liceum patrona oraz budynek przy ulicy Stanisława Konarskiego. Obecnie Gimnazjum nr 2 jest największą tego typu szkołą w Chojnowie; w placówce uczy się ponad 300 uczniów pod okiem 35 nauczycieli. Placówka dysponuje salą gimnastyczną, boiskiem, biblioteką, czytelnią oraz pracownią komputerową. Wszystkie szkoły średnie działające w Chojnowie od 2001 roku funkcjonują w ramach Powiatowego Zespołu Szkół, który powstał w wyniku połączenia Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika, Zespołu Szkół Rolniczych im. Władysława Szafera oraz Zespołu Szkół Zawodowych im. Henryka Mierzejewskiego. Wchodzące w skład zespołu Liceum Ogólnokształcące jest najstarszą istniejącą obecnie w Chojnowie placówką oświatową – jego historia sięga 1946 roku. Początkowo siedziba szkoły mieściła się w budynku przy ulicy Stanisława Konarskiego; obecnie jej siedzibą jest budynek przy ulicy Anny i Juliusza Poźniaków, nazwanej tak dla uczczenia dwójki nauczycieli współtworzących edukację w powojennym Chojnowie. Współcześnie obok Liceum Ogólnokształcącego w skład Powiatowego Zespołu Szkół wchodzą: Technikum dla młodzieży, Zasadnicza Szkoła Zawodowa oraz Centrum Kształcenia Ustawicznego. Zespół dysponuje trzema budynkami oraz m.in. największą w mieście halą sportową. W 2006 roku na placu Zamkowym (w miejscu dawnej Szkoły Podstawowej nr 2) oddano do użytku Centrum Edukacyjne. Do obiektu przeniesiona została siedziba Miejskiej Biblioteki Publicznej. W miejscu tym działa ponadto Społeczne Ognisko Muzycznem, stanowiące placówkę kształcenia muzycznego. W Chojnowie funkcjonują trzy publiczne placówki przedszkolne – są to: Przedszkole nr 1, Przedszkole nr 3 oraz otwarty w 2016 roku Żłobek Miejski, będący jednym z najnowocześniejszych tego typu obiektów na Dolnym Śląsku. W Chojnowie działają także dwa niepubliczne przedszkola. Sport Infrastruktura Największy kompleks sportowy na terenie Chojnowa położony jest północnej części miasta, w sąsiedztwie Domu Kultury i składa się z: dwóch pełnowymiarowych boisk piłkarskich (z czego jedno jest częścią wielofunkcyjnego Stadionu Miejskiego), dwóch kortów tenisowych o nawierzchni ceglanej, boiska treningowego o sztucznej nawierzchni oraz plenerowej siłowni. Na stadionie swoje mecze rozgrywa lokalny klub piłkarski KS Chojnowianka. Obiekt w latach 2014–2015 roku przeszedł gruntowną przebudowę w ramach której stworzono bieżnię lekkoatletyczną z nawierzchnią poliuretanową. Trybuny Stadionu Miejskiego są w stanie pomieścić 575 osób. W 2010 roku przy Szkole Podstawowej nr 4 otwarty został Basen Miejski. W skład obiektu wchodzą: główna niecka podzielona na 6 torów o łącznej szerokości 12.5 metra, niecka rekreacyjna z hydromasażem, gejzerem wodnym oraz sztuczną rzeką, dwie wanny jacuzzi, łaźnia rzymska oraz sauna fińska. W budynku szkoły funkcjonuje również sala do squasha. Od 2015 roku jednym z centrów sportowych Chojnowa jest Dom Kultury, w którym znajdują się m.in.: kręgielnia oraz siłownia/sala fitness. Na terenie miasta znajduje się także kilka siłowni plenerowych. Tego typu obiekty mieszą się w: Parku Piastowskim, kompleksie rekreacyjnym „Morskie Oko” oraz przy oddziale Powiatowego Zespołu Szkół na ulicy Wojska Polskiego. Na terenie Parku Piastowskiego od 2008 roku działa kompleks sportowy, wybudowany w ramach programu rządowo-samorządowego Orlik 2012; w jego skład wchodzą: boisko piłkarskie o sztucznej nawierzchni (trawa) z oświetleniem oraz boisko o nawierzchni poliuretanowej. W 2015 roku przy boiskach powstał Street Workout Park, składający się z urządzeń do ćwiczeń siłowych. Sam Park Piastowski położony jest na zróżnicowanym wysokościowo terenie, co przyczynia się do uprawiania w tym miejscu m.in. biegów przełajowych czy kolarstwa górskiego. W 2016 roku przez park wytyczona została trasa biegowa. Na infrastrukturę sportową w Chojnowie składają się także obiekty przyszkolne. Na terenie miasta działa kilka dużych sal gimnastycznych, największym tego typu obiektem, położonym przy ulicy Jana Matejki dysponuje Powiatowy Zespół Szkół. Większość szkół w mieście posiada wielofunkcyjne boiska o sztucznej nawierzchni. Największy tego typu obiekt znajduje się przy oddziale Powiatowego Zespołu Szkół na ulicy Wojska Polskiego i jest wyposażony w infrastrukturę lekkoatletyczną. Drużyny sportowe Jednym z najstarszych klubów sportowych w Chojnowie jest KS Chojnowianka, reprezentująca aktualnie miasto w rozgrywkach piłkarskich. Klub powstał 1946 roku. Drużyna w swoim dorobku ma m.in. występy na boiskach III ligi (obecna II liga), czy awans do 1/16 Pucharu Polski w sezonie 1971/1972. Aktualnie pierwsza drużyna Chojnowianki swoje mecze rozgrywa w klasie okręgowej. Klub prowadzi również zespoły młodzieżowe. Od wielu lat w Chojnowie prężnie rozwija się boks. Miasto na arenie międzynarodowej reprezentuje klub Champion Chojnów Powiat Legnicki. Wśród wychowanków klubu znajdują się m.in. Kamil Mroczkowski – mistrz Polski w boksie oraz brązowy medalista juniorskich mistrzostw Europy oraz Łukasz Niemczyk – wicemistrz Polski w boksie, uczestnik mistrzostw Europy. Klub od kilku lat corocznie jest także organizatorem charytatywnych gal bokserskich. W 2007 roku powstał Ludowy Międzyszkolny Klub Sportowy SFORA Chojnów, prowadzący treningi taekwondo. Klub jest zrzeszony w Polskim Związku Taekwondo Olimpijskiego; zawodnicy reprezentujący miasto Chojnów w tej dyscyplinie sportu mają na swoim koncie medale zmagań na arenie krajowej oraz zagranicznej. Na arenie krajowej Chojnów reprezentują także kluby kolarskie – Uczniowski Klub Kolarski Sigo-Gim1, działający przy Gimnazjum nr 1 oraz Uczniowski Klub Kolarski Stowarzyszenie ORIENS Chojnów, funkcjonujący przy Gimnazjum nr 2. Polityka i administracja Samorząd terytorialny Zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym z 1990 roku, organem władzy wykonawczej w Chojnowie jest burmistrz miasta. Obecnie funkcję tę od pięciu kadencji pełni bezpartyjny polityk samorządowy Jan Serkies. Po raz pierwszy został wybrany na urząd burmistrza w 2002 roku z listy Komitetu Wyborczego Wyborców Chojnów Rodziną, pokonując w drugiej turze głosowania Bolesława Jakubiaka (osiągając 56,65% głosów). Do kolejnych wyborów w 2006, 2010 i 2014 roku startował reprezentując Komitet Wyborczy Wyborców Rozwój Chojnowa. Zarówno w 2006 jak i 2014 roku zwyciężył w głosowaniu już w pierwszej turze; podczas wyborów samorządowych w 2010 i 2018 roku Jan Serkies był jedynym kandydatem na urząd burmistrza. Urząd ten w Chojnowie istnieje od 1333 roku. Pierwszym burmistrzem miasta był Albert (Albertus) de Ypra. Organem władzy stanowiącej i kontrolnej w Chojnowie jest rada miejska. Zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym liczy 15 osób (tak jak wszystkie gminy do 20 000 mieszkańców). Aktualnie w skład rady wchodzą: Danuta Barna, Krystyna Czapska, Krzysztof Grzech, Ryszard Kopacki, Mariusz Kowalczyk, Piotr Kulczyc, Barbara Kułacz, Marek Łukaszewski, Andrzej Matuszewski, Jerzy Poznar, Łukasz Ptak, Antoni Skalski, Jan Skowroński, Bona Szaban oraz Paulina Tarkowska-Bielak. Wszyscy radni wybrani zostali z list KWW Rozwój Chojnowa. Obecnie funkcję przewodniczącego rady miejskiej pełni Jan Skowroński; wiceprzewodniczącą jest Barbara Kułacz. Siedzibą zarówno burmistrza jak i rady miejskiej jest budynek przy Placu Zamkowym. W tym miejscu odbywają się także sesje Rady Miejskiej. Obiekt pełni funkcję ratusza od 1879 roku; wcześniejszy ratusz znajdował się w centralnej części chojnowskiego Rynku. W wyniku katastrofy zawalenia się wieży w 1875 roku zdecydowano się na rozbiórkę budynku i budowę nowego w innym miejscu. Współpraca międzynarodowa Miasta partnerskie Chojnowa: Osoby związane w Chojnowem Znani chojnowianie Lista znanych osób, urodzonych i (lub) mieszkających w Chojnowie: Franciszek Parr (de Pario) (? - 1580) - architekt, projektant zamków, Anna Wirtemberska (1561-1616) - księżna, żona księcia Jana Jerzego, a następnie Fryderyka IV, (1816–1900) - pruski generał lejtnant, (1833–1922) - nauczyciel, botanik i mykolog, Wilhelm Sander (1838-1922) - lekarz psychiatra i neurolog, Georg Michaelis (1857–1936) - prawnik i polityk, kanclerz Niemiec i premier Prus, Oswald Herzog (1881-1946) - artysta, rzeźbiarz, malarz i teoretyk sztuki, (1885-1938) - polityk socjaldemokratyczny, Edith Jacobson (1897–1978) - lekarka i psychoanalityczka, przewodnicząca New York Psychoanalytic Society, Hans Krieg (1899–1961) - kompozytor i dyrygent, (1912–2000) - inżynier lotniczy, członek zespołu von Brauna, dyrektor projektu Saturn V, Józef Pazdur (1924-2015) - duchowny rzymskokatolicki, biskup pomocniczy wrocławski, (* 1930) - architekt ogrodów, dyrektor ogrodu zoologicznego w Stralsund, (* 1936) - prawnik, lewicowy terrorysta, następnie neonazista, (* 1938) - teolożka ewangelicka, pisarka oraz malarka, Tadeusz Zatwarnicki (* 1958) - entomolog, profesor nauk biologicznych, Jan Klinkowski (* 1962) - duchowny rzymskokatolicki, doktor habilitowany nauk teologicznych, Bogusław Bidziński (* 1973) - liryczny tenor operowy, Krystian Bala (* 1974) - pisarz, zabójca, Krzysztof Ogłoza (* 1979) - aktor teatralny i filmowy, Jarosław Marek Sobański (* 1980) - artysta kabaretowy i konferansjer. Zobacz też Cmentarz żydowski w Chojnowie Przypisy Bibliografia Henryk Szoka. Opowieści o Chojnowie. Legnica 1987. Dolnośląskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, Towarzystwo Miłośników Chojnowa. Chojnów i okolice. Wrocław 1986. Chronik der Stadt Haynau in Schlesien, Haynau 1869. Linki zewnętrzne Chojnów – oficjalny serwis internetowy miasta Historia Żydów w Chojnowie w portalu Wirtualny Sztetl Pierwszy Regionalny Interaktywny Portal miasta Chojnowa i okolic Chojnów dawniej i dziś – strona poświęcona historii miasta. Portal Informacyjny miasta Chojnów Miasta w województwie dolnośląskim Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku
804	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemiczna%20analiza%20jako%C5%9Bciowa	Chemiczna analiza jakościowa	Chemiczna analiza jakościowa – zespół technik umożliwiających poznanie składu chemicznego badanych mieszanin związków chemicznych. Zazwyczaj wykorzystuje się charakterystyczne reakcje chemiczne dla poszczególnych grup związków. Chemiczną analizę jakościową można podzielić na: chemiczną analizę jakościową związków nieorganicznych, chemiczną analizę jakościową związków organicznych. Zobacz też chemiczna analiza ilościowa Chemia analityczna
805	https://pl.wikipedia.org/wiki/Ci%C5%9Bnienie	Ciśnienie	Ciśnienie – wielkość skalarna określona jako wartość siły działającej prostopadle do powierzchni, podzielona przez powierzchnię, na jaką ona działa, co przedstawia zależność: gdzie: – ciśnienie [Pa], – składowa siły prostopadła do powierzchni [N], – powierzchnia [m²]. W przypadku gazów w stanie ustalonym w spoczynku, ciśnienie jakie gaz wywiera na ścianki naczynia jest funkcją objętości, masy i temperatury i dlatego w termodynamice traktowane jest jako parametr stanu. Uogólnieniem pojęcia ciśnienia jest naprężenie. Do pomiaru ciśnienia służy manometr i barometr. Przeliczanie jednostek Ciśnienie względne i bezwzględne Ciśnienie może być określone względem próżni – jako ciśnienie bezwzględne, czyli absolutne, lub względem ciśnienia w otoczeniu – nadciśnienie/podciśnienie, albo jako ciśnienie względne, jednak ten termin jest dwuznaczny. W technice powszechnie mierzy się i podaje ciśnienie płynów względem ciśnienia atmosferycznego; nadciśnienie w tym znaczeniu określa się jako ciśnienie manometryczne. Przykładowo, jeśli ciśnienie w pojemniku jest równe 0,3 MPa (nadciśnienie), to ciśnienie bezwzględne wynosi 0,3 MPa + 0,1 MPa = 0,4 MPa (0,1 MPa to ciśnienie atmosferyczne). Przed upowszechnieniem układu SI ciśnienie manometryczne zaznaczano przez dodanie litery n po symbolu wymiaru ciśnienia. Dla odróżnienia, ciśnienie absolutne zaznaczało się przez dodanie litery a, tzn. w przytoczonym przykładzie ciśnienie byłoby podane jako 3 atn lub 4 ata (stosując przybliżenie 0,1 MPa = 1 at). Spotykana w technice jednostka barg, bar(g) oznacza bar ciśnienia względnego. Zobacz też ciśnienie aerostatyczne ciśnienie akustyczne ciśnienie atmosferyczne ciśnienie bezwzględne ciśnienie całkowite ciśnienie hydrostatyczne ciśnienie krytyczne ciśnienie promieniowania ciśnienie sprężania ciśnienie tętnicze podciśnienie ujemne ciśnienie Przypisy Wielkości dynamiczne Wielkości termodynamiczne
806	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemiczna%20analiza%20jako%C5%9Bciowa%20zwi%C4%85zk%C3%B3w%20nieorganicznych	Chemiczna analiza jakościowa związków nieorganicznych	Chemiczna analiza jakościowa związków nieorganicznych (zwana także klasyczną metodą analizy jakościowej) – dział analizy jakościowej zajmujący się rozdziałem i identyfikacją związków nieorganicznych za pomocą odczynników chemicznych. Najczęściej odnosi się do detekcji najpowszechniej występujących pierwiastków i jonów. Jej początków można się doszukać w I wieku naszej ery, kiedy Pliniusz Starszy opisał metodę identyfikacji srebra obok złota za pomocą wytrącenia chlorku srebra. Podstawy współczesnej analizy kationów zostały opracowane przez niemieckiego chemika Carla Freseniusa. Analiza polega na wytrącaniu osadów i rozdzieleniu kationów lub anionów kolejnych grup za pomocą odczynników grupowych. Następnie identyfikuje się poszczególne składniki mieszaniny za pomocą odczynników selektywnych, charakterystycznych czy odczynników specyficznych. Jest to tak zwana analiza systematyczna. Istnieje także analiza wybiórcza, jednak z uwagi na niewielką ilość odczynników specyficznych jest bardzo ograniczona. Kationy oraz aniony zostały podzielone na odpowiednio pięć i siedem grup analitycznych. Zależnie od autorów publikacji dotyczących analizy mogą się one różnić kolejnością, jednak zasada oznaczania pozostaje jednakowa. Analiza kationów I grupa kationów Do pierwszej grupy należą jony: Ag+, Pb2+, Hg22+. Chlorki tych kationów mają barwę białą, są trudno rozpuszczalne w wodzie i rozcieńczonych kwasach. Jedynie chlorek ołowiu(II) rozpuszcza się częściowo w wodzie. Z uwagi na możliwe zanieczyszczenie roztworu poddawanego dalszej analizie chlorkiem ołowiu, wytrąca się go także przy II grupie analitycznej. Jako odczynnik grupowy stosuje się 3 n kwas solny. Oznaczanie srebra (Ag+) Kwas solny (HCl) i rozpuszczalne chlorki (Cl−) Jony Cl− wytrącają biały, serowaty osad chlorku srebra(I): Ag+ + Cl− → AgCl↓ Powstały osad ciemnieje pod wpływem światła, nie jest rozpuszczalny w wodzie ani rozcieńczonych kwasach, jednak w stężonym kwasie solnym lub stężonych roztworach chlorków metali alkalicznych tworzy rozpuszczalne kompleksy: AgCl + Cl− → AgCl2− AgCl + 2Cl− → AgCl32− AgCl + 3Cl− → AgCl43− Chlorek srebra(I) jest także kompleksowany przez amoniak. Powstający chlorek diaminasrebra(I) jest rozpuszczalny w wodzie: AgCl + 2NH3 → Ag(NH3)2+ + Cl− Kompleks pod wpływem kwasu azotowego rozkłada się z odtworzeniem chlorku: Ag(NH3)2+ + Cl− + 2H+ → AgCl↓ + 2NH4+ Utworzenie kompleksu pod wpływem amoniaku i rozłożenie go kwasem azotowym zachodzi tylko dla srebra w przeciwieństwie do innych jonów tej grupy. AgCl reaguje także z tiosiarczanami, z utworzeniem rozpuszczalnego chlorku ditiosiarczanosrebra(I): AgCl + 2S2O32− → Ag(S2O3)23− + Cl− oraz z cyjankami, z którymi tworzy rozpuszczalny chlorek dicyjanosrebra(I): AgCl + 2CN− → Ag(CN)2− + Cl− Tiocyjaniany (SCN−) Jony SCN− wytrącają biały osad rodanku srebra(I): Ag+ + SCN− → AgSCN↓ osad jest rozpuszczalny w nadmiarze odczynnika. Nie rozpuszcza się w rozcieńczonym kwasie azotowym, rozpuszcza się w amoniaku: AgSCN + SCN− → Ag(SCN)2− AgSCN + 2NH3 → Ag(NH3)2+ + SCN− Wodorotlenek sodu, potasu i amoniak (NaOH, KOH, NH3·H2O) Jony hydroksylowe wytrącają brunatny osad tlenku srebra(I): 2Ag+ + 2OH− → 2AgOH → Ag2O↓ +H2O Osad nie rozpuszcza się w nadmiarze ługów, jednak rozpuszcza się w amoniaku: Ag2O + 4NH3 + H2O ⇌ 2Ag(NH3)2+ + 2OH− Chromian potasu (K2CrO4) Wytrąca czerwonobrunatny osad chromianu srebra(I), który jest nierozpuszczalny w kwasie octowym. Sól jest rozpuszczalna w rozcieńczonym kwasie azotowym oraz amoniaku: 2Ag+ + CrO42− → Ag2CrO4↓ Siarkowodór, rozpuszczalne siarczki lub AKT Wytrącają z roztworu czarny osad siarczku srebra(I): 2Ag+ + S2− → Ag2S↓ Siarczek srebra rozpuszcza się w gorącym rozcieńczonym kwasie azotowym: 3Ag2S + 2NO3− + 8H+ → 6Ag+ + 2NO↑ + 3S↓ + 4H2O oraz roztworach cyjanków: Ag2S + 4CN− → 2[Ag(CN)2]− + S2− Ditizon (0,002% roztwór w tetrachlorku węgla) (C18H12N4S) Czuły odczynnik wykrywający jony Ag+. Roztwór w CCl4 przyjmuje zielony kolor przechodzący pod wpływem jonów srebra w żółtą barwę (kwasowe środowisko) lub fioletową barwę (zasadowe środowisko). Formaldehyd (HCHO) Aldehyd mrówkowy redukuje amoniakalne roztwory soli srebra do wolnego metalu z utworzeniem lustra srebrowego. Jony Hg22+ przeszkadzają reakcji ponieważ także mogą ulec redukcji. Reduktory Przykładowo hydrazyna, hydroksyloamina redukują jony srebra do wolnego metalu: Ag+ + e → Ag0↓ Metale aktywniejsze od srebra wypierają je z soli: 2Ag+ + Zn0 → 2Ag0↓ + Zn2+ Oznaczanie ołowiu (Pb2+) Kwas solny HCl i rozpuszczalne chlorki (Cl−) Jony Cl− wytrącają biały, krystaliczny, opadający na dno probówki osad chlorku ołowiu(II): Pb2+ + 2Cl− → PbCl2↓ w ciepłym i rozcieńczonym roztworze jonów Pb2+ osad nie strąci się. Osad jest rozpuszczalny w nadmiarze jonów Cl−, czego przyczyną jest powstawanie kompleksów, dlatego podczas strącania należy użyć rozcieńczonego odczynnika: PbCl2 + Cl− → PbCl3− PbCl2 + 2Cl− → PbCl42− Rozcieńczanie roztworu kompleksów chlorkowych ołowiu powoduje ponowne wytrącenie soli. Chlorek ołowiu(II) dobrze rozpuszcza się w gorącej wodzie, krystalizując podczas ochładzania w postaci igiełkowatych kryształów. Osad nie rozpuszcza się w wodzie amoniakalnej, jednak rozpuszcza się w roztworach alkaliów. PbCl2 + 4OH− → Pb(OH)42− + 2Cl− Chromian potasu i dichromian potasu (K2CrO4 i K2Cr2O7) Wytrącają żółty osad chromianu ołowiu(II): Pb2+ + CrO42− → PbCrO4↓ 2Pb2+ + 2Cr2O72− + H2O → 2PbCrO4 + 2H+ Podczas reakcji z dichromianem powstaje mocny kwas, który częściowo rozpuszcza osad – reakcja z chromianem jest bardziej czuła. Osad nie rozpuszcza się w kwasie octowym i wodzie amoniakalnej, jednak rozpuszcza się w kwasie azotowym oraz ługach z utworzeniem tetrahydroksyołowianu(II): PbCrO4 + 4 OH− → Pb(OH)42− + CrO42− Siarkowodór, rozpuszczalne siarczki lub AKT (S2−) Jony S2− wytrącają z roztworów czarny osad siarczku ołowiu(II). Jeśli w roztworze jest obecny kwas solny w dużym stężeniu, wytrąca się pomarańczowoczerwony osad dichlorku siarczku diołowiu(II), który podczas nasycania siarkowodorem i rozcieńczania roztworu przechodzi w PbS. Pb2+ + S2− → PbS↓ Osad rozpuszcza się w kwasie azotowym z wydzieleniem siarki: 3PbS + 2NO3− + 8H+ → 3Pb2+ + 3S↓ + 2NO↑ + 4H2O Wodorotlenek sodu, potasu i amoniak (NaOH, KOH, NH3·H2O) Jony OH− wytrącają z roztworów biały osad amfoterycznego wodorotlenku ołowiu(II) Pb(OH)2: Pb2+ + 2OH− → Pb(OH)2↓ Pb(OH)2 + 2OH− → Pb(OH)42− osad rozpuszcza się w nadmierze ługów, a w amoniaku jest nierozpuszczalny. Jodek potasu (KI) Jony I− wytrącają żółty osad jodku ołowiu(II), który jest gorzej rozpuszczalny w gorącej wodzie niż chlorek, a po ochłodzeniu krystalizuje w postaci blaszek. Osad jest rozpuszczalny na gorąco w kwasie octowym. Pb2+ + 2I− → PbI2↓ PbI2 jest rozpuszczalny w nadmiarze KI, tworząc tetrajodoołowian(II): PbI2 + 2I− → PbI42− Kwas siarkowy i rozpuszczalne siarczany (SO42−) Jony SO42− wytrącają z roztworu biały osad siarczanu ołowiu(II): Pb2+ + SO42− → PbSO4↓ osad rozpuszcza się w kwasie siarkowym, solnym i rozpuszczalnych octanach: PbSO4 + CH3COO− → Pb(CH3COO)+ + SO42− Jon Pb(CH3COO)+ jest trwały w obecności nadmiaru jonów CH3COO−. Siarczan ołowiu(II) rozpuszcza się w gorących stężonych zasadach, tworząc ołowin: PbSO4 + 4OH− → Pb(OH)42− + SO42− Oznaczanie rtęci (Hg22+) Kwas solny HCl i rozpuszczalne chlorki (Cl−) Jony Cl− wytrącają z roztworów biały osad chlorku rtęci(I): Hg22+ + 2Cl− → Hg2Cl2↓ Osad nie rozpuszcza się w gorącej wodzie i zimnych rozcieńczonych kwasach. Jest rozpuszczalny w nadmiarze jonów chlorkowych z utworzeniem anionu tetrachlorortęcianowego(II) i wydzieleniem wolnej rtęci: Hg2Cl2 + 2Cl− ⇌ [HgCl4]2− + Hg↓ Hg2Cl2 jest rozpuszczalny w wodzie królewskiej. Reaguje z wodą amoniakalną z utworzeniem amidochlorku rtęci(II) (HgNH2Cl) i wolnej rtęci, pod wpływem której osad czernieje. Czernienie osadu Hg2Cl2 pod wpływem wody amoniakalnej oraz ługów jest charakterystyczne dla soli rtęci(I) w odróżnieniu od związków rtęci(II): Hg2Cl2 + 2(NH3·H2O) → HgNH2Cl↓ + Hg0↓ + NH4+ + Cl− + H2O Powstający osad jest rozpuszczalny w wodzie królewskiej: 3Hg + 2NO3− + 8H+ + 12Cl− → 3[HgCl4]2− + 2NO↑ + 4H2O 2HgNH2Cl + 6Cl− + 2NO3− + 4H+ → 2[HgCl4]2− + N2↑ + NO↑ + 4H2O Siarkowodór, rozpuszczalne siarczki lub AKT (S2−) Jony S2− wytrącają z roztworów czarny osad siarczku rtęci(II) i wolną rtęć: Hg22+ + S2− → Hg2S → HgS↓ + Hg↓ Siarczek rtęci(II) słabo rozpuszcza się w wodzie, jednak reaguje z wodą królewską: 3HgS + 2NO3− + 8H+ + 12Cl− → 3[HgCl4]2− + 2NO↑ + 4H2O + 3S↓ Chromian potasu i dwuchromian potasu (K2CrO4 i K2Cr2O7) Wytrącają na zimno z roztworów brunatny osad chromianu rtęci(I) Hg2CrO4, który podczas gotowania przechodzi w czerwoną formę krystaliczną: Hg22+ + CrO42− → Hg2CrO4↓ Osad jest nierozpuszczalny w rozcieńczonym kwasie azotowym. Wodorotlenek sodu i potasu (NaOH i KOH) Jony hydroksylowe wytrącają z roztworów czarny osad tlenku rtęci(I), który przechodzi w tlenek rtęci(II) i wolny metal: Hg22+ + 2OH− → Hg2O + H2O↓ → HgO↓ + Hg↓ + H2O Osad nie jest rozpuszczalny w nadmiarze odczynnika, jednak rozpuszcza się w kwasie azotowym. Jony Ag+ dają podobną reakcje. Jodek potasu (KI) Jony I− wytrącają z roztworów żółtawozielony osad jodku rtęci(I), Hg2I2: Hg22+ + 2I− → Hg2I2↓ Osad rozpuszcza się w nadmiarze odczynnika z utworzeniem bezbarwnego kompleksu tetrajodortęciowego [HgI4]2− i wydzieleniem wolnej rtęci. Amoniak (NH3·H2O) Woda amoniakalna wytrąca szary/czarny osad składający się z białej soli aminortęciowej i rtęci metalicznej: 2Hg2(NO3)2 + 4(NH3·H2O) → OHg2NH2NO3↓ + 2Hg↓ + 3NH4NO3 + 3H2O Analizę można przeprowadzać w obecności jonów Ag+ i Pb2+. Chlorek cyny(II) (SnCl2) Chlorek cyny(II) wytrąca z roztworów osad kalomelu, który następnie redukuje do wolnego metalu: Hg22+ + 2Cl− → Hg2Cl2↓ Hg2Cl2 + Sn2+ → 2Hg↓ + [SnCl6]2− Przykładowa analiza kationów I grupy analitycznej Do 2 ml badanego roztworu dodaje się 3 n kwas solny, następnie po opadnięciu osadu sprawdza się całkowitość wytrącenia, ustawiając probówkę pod światło i dodając kroplę odczynnika wytrącającego. Jeśli pojawi się nowy osad w klarownej części roztworu, należy dodawać kroplami kwas, co jakiś czas sprawdzając całkowitość wytrącenia. Próbkę wiruje się, a powstały osad I zachowuje się. Jeśli ciecz może zawierać kationy następnych grup, zostawia się ją do dalszej analizy. Osad I przemywa się rozcieńczonym kwasem solnym, dodaje 3 ml wody destylowanej i ogrzewa we wrzącej łaźni wodnej przez pięć minut. Próbkę wiruje się na gorąco i oddziela ciecz I od osadu II. Roztwór I bada się na obecność ołowiu: roztwór oziębia się, do próbki roztworu dodaje się roztwór chromianu potasu, do próbki roztworu powoli dodaje się nadmiar roztworu jodku potasu, próbkę roztworu poddaje się działaniu kwasu siarkowego. Osad II poddaje się działaniu stężonego roztworu amoniaku w wodzie w ilości około 2 ml. Próbkę wiruje się. Jeśli powstał osad, oddziela się od niego ciecz II i bada na obecność rtęci – osad rozpuszcza się w 1 ml wody królewskiej a powstały roztwór odparowuje prawie do sucha (znajdujący się w roztworze sublimat może się ulotnić). Powstały osad rozpuszcza się w niewielkiej ilości wody destylowanej i dodaje się roztwór chlorku cyny(II). Ciecz II bada się na obecność srebra – roztwór zakwasza się rozcieńczonym kwasem azotowym wobec uniwersalnego papierka wskaźnikowego. II grupa kationów Do drugiej grupy analitycznej kationów należą: Cd2+, Bi3+, Cu2+, As3+, As5+, Sb3+, Sb5+, Sn2+, Sn4+ oraz Hg2+. Powyższe jony tworzą trudno rozpuszczalne w wodzie siarczki, dlatego jako odczynnika grupowego używa się siarkowodoru, siarczku amonu lub roztworu tioacetamidu (AKT). Użycie AKT jest wygodniejsze ze względu na mniejsze stężenie H2S w powietrzu wokół próbki oraz powstający gruboziarnisty osad. Strącanie przeprowadza się w kwasowym środowisku, w którym stężenie jonów siarczkowych jest wystarczające jedynie do wytrącenia jonów tylko II grupy (siarczki grupy III są lepiej rozpuszczalne i do wytrącenia wymagają wyższego stężenia jonów siarczkowych, które osiągalne jest dopiero w środowisku alkalicznym). Do osadu przechodzi podgrupa miedzi (II A), czyli Cu2+, Hg2+, Cd2+ i Bi3+. Natomiast podgrupa siarkosoli (II B) pozostaje w roztworze. Są to jony As3+, As5+, Sb3+, Sb5+, Sn2+ i Sn4+. Siarczki podgrupy II A to sole o charakterze zasadowym, nie rozpuszczają się w ługach i siarczku amonu. HgS w obecności siarczków litowców częściowo się rozpuszcza, czego efektem może być zanieczyszczenie podgrupy II B jonami HgS22−. Siarczki podgrupy II B to sole o charakterze amfoterycznym, rozpuszczające się w roztworach zasad. Oznaczanie rtęci (Hg2+) Siarkowodór (H2S) Wytrąca z roztworu zawierającego jony Hg2+ początkowo biały, przechodzący w żółty, przez ceglasty do czarnego, osad siarczku rtęci HgS. Barwy osadu pochodzą od powstających soli podwójnych w różnych stosunkach. Osad jest rozpuszczalny w rozcieńczonym HNO3. 3Hg2+ + 6Cl− + 2S → HgCl2·2HgS↓ + 4Cl− HgCl2·2HgS + S2− → 3HgS↓ + 2Cl− 3Hg2+ + 6Cl− + 3S2− + HgCl2·2HgS → 3HgS + 6Cl− + HgCl2·2HgS↓ Hg2+ + S2− → HgS↓ Siarczek rtęci(II) jest jednym z najtrudniej rozpuszczalnych związków (Ir = 1,4). Nie rozpuszcza się w rozcieńczonych kwasach siarkowym i solnym oraz gorącym azotowym. Łatwo rozpuszcza się natomiast w wodzie królewskiej: 3HgS + 12Cl− + 2NO3− + 8H+ → 3HgCl42− + 2NO↑ + 4H2O + 3S↓ HgS nie rozpuszcza się w siarczku i wielosiarczku amonowym, natomiast rozpuszcza się w stężonych roztworach siarczków alkalicznych lub mieszaninie siarczku amonu i zasady potasowej. Pozwala to na oddzielenie HgS od reszty siarczków podgrupy IIA: HgS + Na2S → Na2HgS2 Powstająca sól podwójna jest trwała tylko w środowisku silnie alkalicznym. Podczas rozcieńczania zachodzi hydroliza z wydzieleniem siarkowodoru. Wodorotlenek sodu lub potasu (NaOH lub KOH) Jony wodorotlenowe wytrącają z roztworów zawierających jony Hg2+ żółty osad tlenku rtęci(II) HgO, który jest nierozpuszczalny w nadmiarze odczynnika, ale łatwo rozpuszczalny w rozcieńczonych kwasach. Hg2+ + 2OH− → HgO↓ + H2O Amoniak (NH3·H2O) Amoniak wytrąca z roztworu sublimatu (HgCl2) biały osad aminochlorku rtęci(II). Pod wpływem wody amoniakalnej na roztwór azotanu rtęci(II) powstaje biały osad azotanu aminotlenortęciowego: 2Hg2+ + NO3− + 4(NH3·H2O) → Hg2O(NH2)NO3↓ + 3NH4+ + 3H2O Jodek potasu (KI) Jony jodkowe wytrącają z roztworów zawierających jony Hg2+ czerwony osad jodku rtęci(II) HgI2, który jest rozpuszczalny w nadmiarze odczynnika z utworzeniem bezbarwnego kompleksu jonu jodortęciowego HgI42−: Hg2+ + 2I− → HgI2↓ (czerwony) HgI2 + 2I− → HgI42− (bezbarwny) Jodek miedzi(I) (CuI) W obecności jodku potasu wytrąca z roztworów soli rtęciowych pomarańczowoczerwony osad tetrajodortęcianu miedzi(I), który jest trwały w środowisku bardzo kwasowym: Hg2+ + 2CuI + 2I− → Cu2[HgI4]↓ Chromian potasu (K2CrO4) Jony chromianowe wytrącają z roztworów zawierających Hg2+ rozpuszczalny w kwasach czerwonobrunatny osad chromianu rtęci(II) HgCrO4: Hg2+ + CrO42− → HgCrO4↓ Tiocyjanian potasu (KNCS) Rodanek potasu wytrąca z roztworów Hg2+ biały osad rodanku rtęci(II), który jest rozpuszczalny w nadmiarze odczynnika z utworzeniem bezbarwnego kompleksu Hg(SCN)42−: Hg2+ + 2SCN− → Hg(SCN)2↓ Hg(SCN)2 + 2SCN− → Hg(SCN)42− Kompleks tetratiocyjaniortęciowy tworzy nierozpuszczalną sól cynkową, która w obecności jonów Co2+, Cu2+ lub Ni2+ charakterystycznie się barwi poprzez utworzenie kryształów mieszanych. Difenylokarbazyd i difenylokarbazon Są to selektywne odczynniki na jony Hg22+ i Hg2+, z którymi dają niebieskofioletowe zabarwienie. Barwa przechodzi podczas wytrząsania do eteru, chloroformu lub disiarczku węgla. Słabo zdysocjowane związki rtęci jak halogenopochodne, cyjanki czy rodanki nie reagują z tymi odczynnikami. Podobną barwną reakcje dają również jony chromianowe, które można zredukować do Cr3+ kwasem siarkawym. Ditizon (difenylotiokarbazon) Tworzy z solami rtęciowymi kompleks o zabarwieniu żółtopomarańczowym (I), a w środowisku słabo alkalicznym związek o barwie purpurowoczerwonym (II). Chlorek cyny(II) (SnCl2) Redukuje jony Hg2+, wytrącając kalomel. Przy nadmiarze odczynnika zachodzi redukcja chlorku do wolnej rtęci: 2Hg2+ + Sn2+ + 8Cl− → Hg2Cl2↓ + SnCl62− Hg2Cl2 + Sn2+ + 4Cl− → 2Hg↓ + SnCl62− Metale Metale aktywniejsze niż rtęć (stojące w szeregu napięciowym przed rtęcią) wypierają ją z jej soli: Cu0 + Hg2+ → Cu2+ + Hg0↓ Oznaczanie bizmutu (Bi3+) Hydroliza soli bizmutu(III) Najłatwiej hydrolizującą solą jest chlorek, następnie azotan i siarczan. W celu ułatwienia hydrolizy dodaje się stężony roztwór chlorku sodu i 1 n roztwór octanu sodu w celu zmniejszenia kwasowości. Wytrąca się biały, kłaczkowaty osad soli zasadowej: BiCl3 + H2O ⇌ BiOCl↓ + 2HCl Rozcieńczanie roztworu zawierającego Bi3+ powoduje wydzielanie się białego osadu soli bizmutylowych, które są produktem hydrolizy: BiCl3 → BiOCl↓ (chlorek bizmutylu) Bi(NO3)3 → BiONO3↓ (azotan bizmutylu) Bi2(SO4)3 → (BiO)2SO4↓ (siarczan bizmutylu) Osady nie rozpuszczają się w 2 n roztworach wodorotlenków alkalicznych w przeciwieństwie do hydrolizujących soli antymonu i cyny. Sole bizmutylowe rozpuszczają się w rozcieńczonych kwasach mineralnych, a pod wypływem siarkowodoru przechodzą w siarczki: 2BiOCl + 3H2S → Bi2S3 + 2HCl + 2H2O Siarkowodór (H2S) Siarkowodór wytrąca ciemnobrunatny siarczek bizmutu(III) z roztworów zawierających jony Bi3+: 2Bi3+ + 3H2S → Bi2S3↓ + 6H+ Powstały osad nie rozpuszcza się w rozcieńczonych kwasach na zimno, w siarczku amonu i metali alkalicznych w przeciwieństwie do Sb2S3, SnS i SnS2. Jest rozpuszczalny w gorącym rozcieńczonym kwasie azotowym i w gorącym stężonym kwasie solnym: Bi2S3 + 2NO3− + 8H+ → Bi3+ + 2NO↑ + 4H2O + 3S↓ wodorotlenek sodu, potasu i amoniak (NaOH, KOH, NH3·H2O) Jony OH− wytrącają z roztworów zawierających jony Bi3+ osad białego wodorotlenku bizmutu(III), który nie rozpuszcza się w nadmiarze odczynników w przeciwieństwie do Pb(OH)2, Sb(OH)3, Sn(OH)2 (wodorotlenki rozpuszczalne w ługach) i Cu(OH)2, Cd(OH)2 (wodorotlenki rozpuszczalne w amoniaku). Wodorotlenek bizmutu(III) podczas ogrzewania przechodzi w BiO(OH). Bi3+ + 3OH− → Bi(OH)3↓ Jodek potasu (KI) Jodek potasu wytrąca z roztworów zawierających Bi3+ osad jodku bizmutu(III) o barwie brunatnoczarnej, który jest rozpuszczalny w nadmiarze odczynnika z utworzeniem soli kompleksowej tetrajodobizmutanu potasu o pomarańczowym kolorze: Bi3+ + 3I− → BiI3↓ BiI3 + I− ⇌ BiI4− Sól kompleksowa hydrolizuje podczas rozcieńczania wodą z utworzeniem osadu pomarańczowego jodku bizmutylu: BiI4− + H2O ⇌ BiOI + 2H+ + 3I− Obecność octanu sodu ułatwia powyższą hydrolizę. Jodek bizmutylu łatwo rozpuszcza się w nadmiarze jodków z odtworzeniem tetrajodobizmutanu. Trihydroksycynian(II) sodu Na[Sn(OH)3] Przygotowanie odczynnika: Do roztworu chlorku cyny(II) dodaje się rozcieńczony ług sodowy aż do rozpuszczenia początkowo powstałego białego osadu wodorotlenku cyny(II). Należy unikać nadmiaru ługu z uwagi na możliwą autooksydacje i wydzielenie wolnej cyny. Trihydroksycynian(II) sodu redukuje jony Bi3+ do metalicznego bizmutu (redukcja zachodzi ze związkami rozpuszczalnymi, jak i osadami): 2Bi3+ + 3Sn(OH)3− + 9OH− → 2Bi0↓ + 3Sn(OH)62− Wodorofosforan sodu (Na2HPO4) Wytrąca biały osad fosforanu bizmutu, który nie jest rozpuszczalny w 0,2 n HNO3 w przeciwieństwie do reszty podgrupy IIA. Osad rozpuszcza się także w stężonym kwasie solnym. Bi3+ + HPO42− → BiPO4 + H+ Chromian i dichromian potasu. (K2CrO4, K2Cr2O7) Wytrącają ze słabo kwasowych roztworów żółty osad (BiO)2CrO4 i (BiO)2CrO7 rozpuszczalny w 0,2 n HNO3, nierozpuszczalny w 2 n roztworach ługów. Heksacyjaninochromian(III) amonu lub potasu ((NH4)3[Cr(SCN)6] lub K3[Cr(SCN)6]) Wytrąca z roztworów zawierających jony Bi3+ ceglastoczerwony osad heksatiocyjanianochromianu(III) bizmutu: Bi3+ + Cr(SCN)63− → Bi[Cr(SCN)6]↓ Podobna rekcja zachodzi wobec soli srebra, rtęci i ołowiu (przyjmują kolory od żółtego do różowoczerwonego). Tiomocznik SC(NH2)2 W stężonym roztworze wraz z jonami Bi3+ daje intensywne żółte zabarwienie pochodzące od kompleksu o wzorze ogólnym Bi[SC(NH2)2]x3+, gdzie x jest zmienną zależną od stężenia składników oraz wartości pH roztworu. Antymon reaguje podobnie, jednak barwa jest mniej intensywna. Azotan cynchoniny W obecności KI w kwasowym środowisku daje z jonami Bi3+ pomarańczowoczerwony osad rozpuszczalny w etanolu, acetonie i cykloheksanonie. Reakcja jest czuła, jednak jony Hg22+ przeszkadzają jej. Ditizon (difenylotiokarbazon) Chloroformowy roztwór ditizonu o barwie zielonej zmienia kolor na pomarańczowy pod wpływem zakwaszonych roztworów soli bizmutu. Powstaje kompleks ditizonianu bizmutu(III). Oznaczanie miedzi (Cu2+) Barwa płomienia Lotne sole miedzi zabarwiają płomień na zielono. Siarkowodór (H2S) Wytrąca z roztworów zawierających jony Cu2+ czarny osad siarczku miedzi(II). Reakcja zachodzi w środowisku obojętnym lub słabo kwasowym: Cu2+ + H2S → CuSˇ + 2H+ Powstały osad nie jest rozpuszczalny w rozcieńczonych kwasach nieorganicznych, siarczkach alkalicznych (w przeciwieństwie do siarczku rtęci(II)), rozpuszcza się na gorąco w rozcieńczonym kwasie azotowym: 3CuS + 2NO3− + 8H+ → 3S↓ + 3Cu2+ + 2NO↑ +4H2O Świeżo wytrącony (jeśli użyto do wytrącania AKT, należy użyć nadmiaru odczynnika oraz ogrzewać co najmniej 15 minut na łaźni wrzącej łaźni wodnej z uwagi na wstępnie zachodzącą redukcje Cu2+ do Cu+, późniejsze tworzenie związków kompleksowych miedzi, aby w ostatnim etapie powstała mieszanina CuS i Cu2S) siarczek miedzi(II) rozpuszcza się w roztworze cyjanku potasu z utworzeniem soli kompleksowej tetracyjanomiedzianu(I) potasu. CuS łatwo utlenia się na powietrzu do siarczanu. Wodorotlenek sodu lub potasu (NaOH lub KOH) Ługi wytrącają na zimno niebieski osad wodorotlenku miedzi(II), który jest słabo rozpuszczalny w 6 n roztworze wspomnianych alkaliów. Cu(OH)2 rozkłada się podczas ogrzewania z wydzieleniem ciemnoszarego tlenku miedzi(II). Cu2+ + 2OH− → Cu(OH)2↓ Cu(OH)2 → CuO + H2O Niektóre kwasy organiczne np. kwas winowy i cytrynowy, kompleksują wodorotlenek – powstaje roztwór o błękitnym zabarwieniu. Heksacyjanożelazian(II) potasu K4[Fe(CN)6] Reakcja z tym odczynnikiem jest jedną z czulszych metod detekcji jonów miedzi(II). W bardziej stężonych roztworach pojawia się czerwonobrunatny osad, a w przypadku małego stężenia roztwór zabarwia się na kolor od czerwonego do różowobrunatnego. 2Cu2+ + Fe(CN)64− → Cu2[Fe(CN)6] Reakcje przeprowadza się w obojętnym lub lekko kwasowym środowisku. Osad jest rozpuszczalny w wodzie amoniakalnej z utworzeniem niebieskiego roztworu, nie rozpuszcza się natomiast w rozcieńczonych kwasach nieorganicznych. Ług sodowy i potasowy rozkładają osad, a jony żelaza(III) przeszkadzają w analizie. Oznaczanie kadmu (Cd2+) Siarkowodór (H2S) Jony siarczkowe wytrącają z roztworów jasnożółty osad siarczku kadmu: Cd2+ + S2− → CdS↓ Jeśli są obecne w roztworze inne aniony, jest możliwe wytrącenie się osadu, którego kolor może być od pomarańczowego do czerwonobrunatnego. Jest to efektem tworzenia się soli podwójnych. Jeżeli roztwór zawiera chlorowodór w stężeniu większym niż 1 M jest możliwe niewytrącenie się siarczku z uwagi na tworzenie się bezbarwnego kompleksu tetrachlorokadmowego. Siarczek kadmu rozpuszcza się na gorąco w rozcieńczonym kwasie azotowym: 3CdS + 2NO3− + 8H+ → 3Cd2+ + NO↑ + 4H2O + 3S0↓ Heksacyjanożelazian(II) potasu i heksacyjanożelazian(III) potasu (K4[Fe(CN)6] i K3[Fe(CN)6]) Wytrącają odpowiednio biały i pomarańczowożółty osad soli kompleksowych: 2Cd2+ + [Fe(CN)6]4− → Cd2[Fe(CN)6]↓ 3Cd2+ + 2[Fe(CN)6]3− → Cd3[Fe(CN)6]2↓ Wodorotlenek sodu i wodorotlenek potasu (NaOH i KOH) Wytrącają z roztworu biały, bezpostaciowy osad wodorotlenku kadmu(II): Cd2+ + 2OH− → Cd(OH)2↓ Osad nie rozpuszcza się w nadmiarze odczynnika, jest natomiast rozpuszczalny w wodzie amoniakalnej z utworzeniem kompleksu tetraaminakadmowego(II): Cd(OH)2 + 4(NH3·H2O) → Cd(NH3)42+ + 2OH− + 4H2O Cyjanek potasu (KCN) Wytrąca z roztworów jony kadmu biały osad cyjanku kadmu, który jest rozpuszczalny w nadmiarze odczynnika z utworzeniem kompleksu tetracyjanokadmowego(II): Cd2+ + 2CN− → Cd(CN)2↓ Cd(CN)2 + 2CN− ⇌ Cd(CN)42− Wodorofosforan sodu (Na2HPO4) Wytrąca z roztworów zawierających jony kadmu biały osad Cd3(PO4)2, który rozpuszcza się w kwasach mineralnych i kwasie octowym. p-Nitrofenylodiazoaminoazobenzen (kadion) W alkalicznym środowisku wobec Cd(OH)2 kadion zmienia barwę z fioletowoczerwonej na różowoniebieską. Oznaczanie arsenu (As3+) Siarkowodór (H2S) Jony S2− wytrącają z roztworów zawierających jony arsenu żółty osad siarczku. 2As3+ + 3S2− → As2S3↓ AsO43− + S2− + 8H+ → As3+ + S↓ + 4H2O Osad nie rozpuszcza się w 12 M kwasie solnym, ale rozpuszcza się w stężonym kwasie azotowym oraz roztworach NaOH, KOH, wodzie amoniakalnej (NH4)2CO3 i (NH4)2S z utworzeniem siarkoarsenianów. Zakwaszenie siarkosoli wytrąca ponownie siarczki. Azotan srebra (AgNO3) Jony srebra wytrącają z obojętnych roztworów arsenianów osad arsenianu srebra o żółtej barwie. Osad rozpuszcza się w kwasach i wodzie amoniakalnej. AsO2− + 3Ag+ + 3H2O ⇌ Ag3AsO3↓ + H+ Do zakwaszonej kwasem azotowym próbki wprowadza się AgNO3, następnie dodaje się amoniak tak aby ciecze nie zmieszały się. Jeśli próbka zawiera AsO2−, to na granicy faz powstanie żółty pierścień arseninu srebra. Siarczan miedzi (CuSO4) Wytrąca z roztworów zawierających As3+ żółtozielony osad wodoroarseninu miedzi. Próba Marsha Wodór in statu nascendi redukuje związki arsenu do arsenowodoru, który silnie ogrzany tworzy lustro arsenowe. Wodny roztwór jodu Roztwór jodu utlenia jony AsO33− do AsO43−, odbarwiając się: AsO33− + I2 + H2O ⇌ AsO43− + 2I− +2H+ Powstały HI może redukować jony arsenianowe(V) do arsenianowych(III), dlatego należy dodać wodorowęglanu sodu, który zwiąże powstały kwas. Oznaczanie arsenu (As5+) Siarkowodór (H2S) Siarkowodór wytrąca na zimno z zakwaszonych roztworów arsenianów żółty osad mieszaniny siarczków arsenu i wolnej siarki: 2AsO43− +5H2S + 6H+ → As2S5↓ + 8H2O Jony S2− redukują As(V) do As(III): AsO43− + S2− + 8H+ → As3+ +S↓ + 4H2O Kationy As3+ reagują z jonami siarczkowymi, dając sól: 2As3+ + 3S2− → As2S3↓ Powstały osad siarczków nie jest rozpuszczany w 12 mol/L kwasie solnym, rozpuszcza się jednak w: Stężonym ługu sodowym i potasowym oraz w wodzie amoniakalnej z utworzeniem siarkoarsenianów i tlenosiarkoarsenianów: 3As2S5 + 6OH− ⇌ AsS43− + AsO3S3− + 3H2O Roztworze siarczku amonu – tworzy siakroarseniany: As2S5 +S2− ⇌ 2AsS43− Roztworze węglanu amonowego: As2S5 + 3CO32− → AsS43− + 3CO2↑ Zakwaszenie siarkosoli i tlenosiarkosoli powoduje ponowne wytrącanie siarczku. Stężony kwas azotowy: 3As2S5 + 4H2O + 40NO3− → 6AsO43− + 15SO42− + 8H+ + 40NO↑ Jodek potasu (KI) Aniony I− w kwasowym środowisku dają brunatne zabarwienie z uwagi na utlenianie jodków do wolnego jodu: AsO43− +2I− + 2H+ ⇌ AsO33− + I2 + H2O Azotan srebra (AgNO3) Jony Ag+ wytrącają w obojętnym środowisku czekoladowobrunatny osad arsenianu srebra: AsO43− + 3Ag+ → Ag3AsO4↓ Powstały osad jest rozpuszczalny w roztworze amoniaku oraz w kwasie azotowym. Mieszanina magnezowa (MgCl2 + NH3·H2O + NH3Cl) Wytrąca z obojętnych lub amoniakalnych roztworów zawierających arseniany biały, krystaliczny osad arsenianu magnezowo-amonowego: AsO43− + Mg2+ + NH4+ → MgNH4AsO4↓ Molibdenian amonowy ((NH4)2MoO4) Wprowadzony w nadmiarze do próbki zawierającej arsenian i kwas azotowy wytrąca na gorąco żółty osad molibdenianoarsenianu amonu: AsO43− + 3NH4+ + 12MoO42− + 24H+ → (NH4)3As(Mo3O10)4↓ + 12H2O Podfosforyn sodu (NaH2PO2) W silnie kwasowym środowisku redukuje związki arsenu do wolnego pierwiastka, który wytrąca się w postaci koloidalnej. 4As3+ + 3H2PO2− + 6H2O → 4As↓ + 3PO43− + 18H+ Próba Marsha Wodór in statu nascendi redukuje związki arsenu do arsenowodoru, który silnie ogrzany tworzy lustro arsenowe. Próba Gutzeita Modyfikacja próby Marsha. Arsenowodór jest pochłaniany w roztworze związku, z którym reaguje i daje ciemną barwę. Próba Bettendorfa Związki arsenu redukuje się za pomocą SnCl2 w HCl. Roztwór zabarwia się na brunatno i powstaje czarny osad wolnego arsenu. Rozdzielanie kationów II grupy w toku analizy chemicznej Po oddzieleniu II grupy dodać do roztworu ok. 15 kropel AKT. Probówkę zatkać korkiem z pipetką, umieścić ją we wrzącej łaźni wodnej i ogrzewać przez 15 minut (nie krócej). Zamiast roztworu AKT można użyć wody siarkowodorowej lub wytrącać bezpośrednio gazowym H2S. W tym przypadku roztwór ogrzewać (do temp. ok. 70 °C) i przepuszczać przez niego gazowy H2S przez co najmniej 3 minuty. Osad odwirować i po stwierdzeniu zupełności wytrącenia po dodatkowym zakwaszeniu, oddzielić od roztworu. Rozdzielanie kationów podgrupy II B Roztwór po oddzieleniu podgrupy A może zawierać jony: AsO43−, SO42−, SbOS−, SbS2−, Sn(OH)62−, SnS32−, OH−. Roztwór zakwasić rozcieńczonym HCl wobec papierka lakmusowego, dodać 5–10 kropel AKT lub przepuścić H2S, ogrzewać przez parę minut i odwirować. Po sprawdzeniu całkowitości wytrącenia ciecz znad osadu wylać. III grupa kationów Trzecia grupa to Zn2+, Ni2+, Co2+, Mn2+, Fe2+, Fe3+, Al3+ oraz Cr3+. Tworzą one siarczki nierozpuszczalne w wodzie, ale rozpuszczalne w kwasach. Podobnie jak w grupie II, odczynnikiem grupowym może być dowolne źródło anionów S2− w środowisku obojętnym lub słabo zasadowym. Często stosuje się tioacetamid. Rozdzielanie kationów podgrupy III w toku analizy chemicznej Przed przystąpieniem do analizy III grupy należy stwierdzić stopień utlenienia ewentualnie obecnego kationu żelaza. IV grupa kationów Czwarta grupa to Ca2+, Sr2+ i Ba2+. Tworzą one nierozpuszczalne w wodzie węglany. Odczynnikiem grupowym jest więc węglan amonu w środowisku buforu amonowego. Ponieważ węglany kationów grup I, II i III są również nierozpuszczalne, należy je najpierw oddzielić. Bardziej specyficzną reakcją jest strącanie siarczanów. Siarczany baru i strontu są bardzo słabo rozpuszczalne, a siarczan wapnia słabo, choć o rząd wielkości lepiej niż dwa pozostałe. Przewagą tej metody jest dobra rozpuszczalność kationów grup II i III. Wciąż jednak przeszkadzają kationy grupy I, w szczególności Pb2+. Najłatwiej rozróżnić je metodą barwienia płomienia palnika, o ile w roztworze nie występują kationy grupy V: Ca2+ barwi płomień na ceglastoczerwony Sr2+ barwi płomień na karminowoczerwony Ba2+ barwi płomień na żółtozielony Węglan amonu (NH4)2CO3 i inne rozpuszczalne węglany Jony CO32− wytrącają z obojętnego lub zasadowego roztworu zawierającego jony Ba2+ biały osad węglanu baru BaCO3. Ogrzewanie i dłuższe odstanie sprzyja powstaniu grubokrystalicznego osadu: Ba2+ + CO32− → BaCO3 BaCO3 łatwo roztwarza się w kwasie octowym i w rozcieńczonych kwasach mineralnych (do roztwarzania BaCO3 nie należy używać H2SO4, ponieważ wytrąciłby się trudno rozpuszczalny BaSO4): BaCO3 + 2H+ → Ba2+ + CO2↑ + H2O W obecności dużych ilości jonów NH4+, a przy małym stężeniu jonów Ba2+, osad węglanu baru może się nie powstać. Tłumaczy się to tym, że powstaje jon HCO3− i tym samym zmniejsza się stężenie jonu CO32−, wskutek czego iloczyn rozpuszczalności nie zostaje przekroczony: NH4+ + CO32− → NH3 + HCO3− BaCO3 jest nieznacznie rozpuszczalny w roztworach soli amonowych mocnych kwasów (np. NH4Cl). Rozdzielanie kationów IV grupy w toku analizy chemicznej Do roztworu dodaje się 10 kropel 3 n H2SO4 i odparowuje w parowniczce porcelanowej prawie do sucha (w celu usunięcia HCl). Odparowywanie należy przeprowadzać na siatce izolacyjnej, na bardzo małym płomieniu palnika (w celu uniknięcia rozprysków), pod wyciągiem. Po ostygnięciu do pozostałości dodaje się 3–4 ml wody i całość przenosi do probówki wirówkowej. Parowniczkę przepłukuje się 3–5 kroplami 3 n H2SO4 i zawartość dołącza do całości. Odwirowuje się: V grupa kationów W skład tej grupy wchodzą Mg2+, Li+, Na+, K+ oraz NH4+, przy czym właściwości Mg2+ odbiegają trochę od właściwości innych kationów tej grupy. Kationy tej grupy nie tworzą prawie żadnych trudno rozpuszczalnych związków, grupa ta nie ma więc żadnego odczynnika grupowego. NH4+ w środowisku zasadowym wydziela charakterystyczny zapach amoniaku. Można też go wykryć za pomocą tzw. Odczynnika Nesslera, czyli mieszaniny soli kompleksowej K2[HgI4] i wodorotlenku KOH, strącając z roztworów soli amonu pomarańczowobrunatny osad. Pozostałe jony nie reagują z tym odczynnikiem. Mg2+ z jonami OH− tworzy galaretowaty wodorotlenek magnezu, który jest rozpuszczalny w rozcieńczonych kwasach i roztworach soli amonowych, a nierozpuszczalny w nadmiarze odczynnika. Węglan amonu (NH4)2CO3. Węglan amonu w pierwszej chwili nie wytrąca osadu z rozcieńczonych roztworów zawierających jony Mg2+. Osad może powstać po pewnym czasie lub po podgrzaniu, przy czym jednak wytrącanie nie jest całkowite ze względu na obecność jonów NH4+. W obecności nadmiaru jonów NH4+ (np. dodatek NH4Cl) osad w ogóle nie powstaje. Wodorofosforan sodu Na2HPO4. Odczynnik ten wytrąca z obojętnych roztworów zawierających jony Mg2+ biały kłaczkowaty osad wodorofosforanu magnezu MgHPO4. Li+ barwi płomień na intensywny wiśniowoczerwony. Na+ barwi płomień na intensywny żółty. Sześciohydroksyantymonian(V) potasu KSb(OH)6 wytrąca z obojętnych lub słabo zasadowych roztworów zawierających jony Na+ biały, krystaliczny osad sześciohydroksyantymonianu sodu Na[Sb(OH)6]: Octan uranylowo-magnezowy Mg(UO2)3(CH3COO)8 wytrąca z obojętnych, ewentualnie zakwaszonych kwasem octowym, roztworów zawierających jony Na+ żółty, krystaliczny osad o wzorze . Jony Mg2+ nie przeszkadzają. K+ barwi płomień na słaby kolor różowofioletowy. Można wykorzystać też wytrącanie z ClO4−, z którym K+, w przeciwieństwie do Li+ i Na+, tworzy biały osad. winiany H2C4H4O6 i wodorowinian sodu NaHC4H4O6. Odczynniki te z obojętnych lub słabokwaśnych roztworów zawierających jony K+ wytrącają biały, krystaliczny osad wodorowinianu potasu KHC4H4O6: Wodorowinian potasu rozpuszcza się w zasadach, kwasach mineralnych i w gorącej wodzie, a nawet w dużej ilości zimnej wody. Bieg analizy V grupy kationów Do roztworu, po oddzieleniu IV grupy kationów, dodaje się 3 mol/l HNO3 do odczynu kwaśnego i ogrzewa się w celu rozłożenia pozostałego AKT. Wydzieloną siarkę odsącza się i roztwór bada się na obecność kationów V grupy. Część roztworu zawierającego kationy V grupy bada się na obecność jonu NH4+: Do 3–4 kropel badanego roztworu dodaje się 4–5 kropel NaOH i ogrzewa. Zaniebieszczenie różowego papierka lakmusowego u wylotu probówki świadczy o obecności jonu NH4+. Jeżeli w badanym roztworze obecna jest nie tylko V grupa, to jon NH4+ należy wykryć przed przystąpieniem do analizy. Drugą część roztworu bada się na obecność jonu Mg2+: Do badanego roztworu dodaje się Na2HPO4. Następnie dodaje się NH3∙H2O do odczynu zasadowego. Powstanie białego krystalicznego osadu MgNH4PO4 świadczy o obecności jonu Mg2+. Trzecią część roztworu gotuje się z NaOH (jeżeli poprzednio stwierdzono obecność NH4+) aż do całkowitego usunięcia NH3. Następnie wykonuje się badania na obecność jonu K+ za pomocą charakterystycznych prób. Czwartą część gotuje się z KOH i bada się na obecność jonu Na+. Jeżeli w próbie zawierającej tylko kationy V grupy nie stwierdzono obecności jonu NH4+, to próby na jon K+ można wykonywać bezpośrednio, bez wygotowywania z wodorotlenkiem, natomiast przed wykonaniem próby na jon Na+ z K[Sb(OH)6] należy oddzielić Mg2+, wytrącając Mg(OH)2 wodorotlenkiem potasu. Wykrywanie anionów Aniony zostały podzielone na 7 grup. Nie ma tu niestety prostych odczynników grupowych. Grupy zostały wydzielone w zależności od osadów powstających w reakcjach z kationami z IV grupy kationów (przede wszystkim Ba2+) oraz Ag+. Testy na konkretne aniony to zakwaszanie roztworu oraz odbarwianie MnO4−. I grupa anionów Pierwsza grupa anionów to Cl−, Br−, I−, CN−, SCN−, Fe(CN)63−, Fe(CN)64−, ClO−. Aniony I grupy tworzą z Ag+ białe osady nierozpuszczalne w rozcieńczonym kwasie azotowym. Nie tworzą one osadu z Ba2+. W środowisku kwaśnym z roztworów zawierających CN− wydziela się HCN, silnie trujący gaz o charakterystycznym zapachu migdałów. Fe3+ zabarwia roztwór zawierający SCN− na kolor krwistoczerwony, pochodzący od kompleksów Fe(SCN), n = 1–6. Fe3+ wraz z Fe(CN)64− wytrąca niebieski osad Fe4[Fe(CN)6]3 (błękit pruski). Fe2+ wraz z Fe(CN)63− wytrąca niebieski osad Fe4[Fe(CN)6]3 (błękit Turnbulla). Jony Cl− są słabymi reduktorami; w reakcji z zakwaszonym roztworem KMnO4 na gorąco redukują go do Mn2+, co powoduje odbarwienie roztworu. Jony Br− są silniejszymi reduktorami niż Cl− i odbarwiają zakwaszony roztwór KMnO4 na zimno. wykazuje właściwości redukujące w reakcji z zakwaszownym KMnO4. W środowisku gorącego, stężonego H2SO4 ulegają utlenieniu do Br2 przez K2Cr2O7. Nie są jednak w stanie zredukować jonów . Jony I− to silny reduktor. Pod wpływem utleniają się do wolnego I2, co pozwala odróżnić je od bromków. II grupa anionów Druga grupa anionów to S2−, NO2− i CH3COO−. Podobnie jak aniony grupy I, tworzą one osady z Ag+, nie tworzą natomiast osadów z Ba2+. Można je jednak odróżnić po tym, że osady z Ag+ rozpuszczają się w rozcieńczonym kwasie azotowym. CH3COO− w środowisku kwaśnym wydziela charakterystyczny zapach octu i nie odbarwia MnO4−. Do wytrącenia osadu z Ag+ konieczny jest stężony roztwór, a osad rozpuszcza się na gorąco. NO2− natomiast odbarwia MnO4− (utleniając się do NO3−) i wydziela w środowisku kwaśnym tlenki azotu. NO2− można wykryć za pomocą próby obrączkowej. w środowisku kwaśnym redukują NO2− do NO, same utleniając się do jodu pierwiastkowego: W środowisku kwaśnym z roztworów zawierających siarczki wydziela się H2S, silnie trujący gaz o charakterystycznym zapachu zgniłych jaj. III grupa anionów Trzecia grupa anionów to SO32−, CO32−, C2O42−, BO2−, BO33−, C4H4O62−. Podobnie jak aniony II grupy tworzą z Ag+ osady rozpuszczalne w rozcieńczonym kwasie azotowym. W przeciwieństwie do nich tworzą białe osady z Ba2+. Pod wpływem kwasów jony SO32− i CO32− rozkładają się do odpowiednio SO2 i CO2. W środowisku kwaśnym CO32− bardzo intensywnie rozkłada się z wydzieleniem dwutlenku węgla, który zmętnia wodę wapienną. Wydzielający się gaz nie ma zapachu. Ze względu na dużą intensywność rozkładu tworzą się bąbelki i może dojść nawet do powstania piany. SO32− również rozkładają się w środowisku kwaśnym z wydzieleniem dwutlenku siarki, jednak zachodzi to znacznie wolniej. Dwutlenek siarki ma ostry, duszący zapach. SO32− odbarwia MnO4−, utleniając się do SO42−. C4H4O62− z kationami K+ w lekko kwaśnym środowisku rozcieńczonego kwasu octowego wytrąca biały osad wodorowinianu potasowego . C2O42− odbarwia MnO4- utleniając się do CO2. IV grupa anionów Czwarta grupa to PO43−, AsO43−, AsO33−, S2O32−, CrO42− oraz Cr2O72−. Podobnie jak aniony III grupy tworzą one osady z Ag+ oraz Ba2+. Ich osady z Ba2+ są białe (z wyjątkiem CrO42−, który daje osad żółty) i rozpuszczalne w rozcieńczonym kwasie azotowym. Ich osady z Ag+ są barwne (Ag3PO4 jest żółty, Ag2CrO4 ma charakterystyczną bordową barwę, Ag2S2O3 jest biały, ale szybko żółknący, a następnie czerniejący, wskutek reakcji ). Rozcieńczony diCrO42− w reakcji z H2O2 daje niebieskie zabarwienie pochodzące od CrO5, które szybko zanika. Po wytrząśnięciu z eterem CrO5 przechodzi do warstwy organicznej, w której jest stabilniejszy. V grupa anionów Piąta grupę stanowią NO3−, MnO4−, ClO3−, ClO4−. Nie tworzą one prawie żadnych osadów. Przede wszystkim nie tworzą one osadów z Ag+ ani Ba2+. MnO4− można poznać po intensywnym fioletowym zabarwieniu, które znika po dodaniu reduktora. NO3− można wykryć za pomocą próby obrączkowej. VI grupa anionów Szóstą grupę tworzą SO42−, F−, SiF62−. Tworzą one osady z Ba2+, nie tworzą natomiast osadów z Ag+. SO42−, w przeciwieństwie do F−, tworzy osad z Pb2+. VII grupa anionów Siódmą grupę anionów stanowią SiO32−, SiO44−, Si2O52−. W środowisku kwaśnym tworzą one charakterystyczny żel krzemionkowy o galaretowatej konsystencji, przez co łatwo go rozpoznać. Tworzą też osady z Ag+ i Ba2+. SiO32− nie odbarwia MnO4−. Zobacz też reakcja charakterystyczna chemiczna analiza jakościowa związków organicznych chemiczna analiza ilościowa Uwagi Przypisy Bibliografia Chemia analityczna Chemia nieorganiczna
807	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chlorki	Chlorki	Chlorki – ogólna nazwa związków chemicznych, soli kwasu solnego lub innych związków zawierających chlor. W chemii nieorganicznej chlorkami nazywa się: sole kwasu solnego; pochodne kwasów, w których przynajmniej jedna grupa OH została zastąpiona przez atom chloru (chlorki kwasowe). W chemii organicznej określenie chlorki obejmuje: związki organiczne, będące solami (np. chlorki amin czwartorzędowych; sole kwasu solnego i amin niższego rzędu nazywa się chlorowodorkami) związki zawierające atom chloru przyłączony bezpośrednio do atomu węgla. Spośród takich związków z ugrupowaniem C-Cl wyróżnić można reaktywne chlorki acylowe, np. chlorek acetylu oraz stosunkowo inertne chlorowe pochodne węglowodorów, np. chlorek winylu. Większość soli chlorkowych jest dobrze rozpuszczalna w wodzie. Kationy, których chlorki są słabo rozpuszczalne, zostały wyodrębnione w I grupę kationów. Są to: AgCl, oraz . W chemii analitycznej do oznaczania chlorku stosuje się metody: Mohra i Volharda. Sole chlorkowe zawierają anion chlorkowy: . Jony te pełnią ważną funkcję w komórkach organizmów żywych. Działanie enterotoksyny (toksyny przecinkowca cholery) jest związane z zaburzeniem gospodarki jonu . Najbardziej znaną nieorganiczną solą chlorkową jest chlorek sodu, główny składnik soli kuchennej. Jest on również najbardziej powszechną solą rozpuszczoną w oceanach. Zobacz też Halogenki
808	https://pl.wikipedia.org/wiki/Computer%20to%20plate	Computer to plate	Computer to plate – jedna z dwóch podstawowych metod tworzenia formy drukowej. Drugą jest CtF (ang. Computer-to-Film), czyli metoda stykowa, analogowa. W obu przypadkach efektem końcowym jest forma drukowa. Różnica polega na technologii wykonania, a co za tym idzie – na czasie pracy i jakości efektu końcowego, tzn. wyższa jakość występuje w technologii CTP. W przypadku CTP odpada dotychczasowy etap pośredni polegający na naświetlaniu błon (filmów poligraficznych), a dopiero potem wykorzystaniu tych błon (czasami dodatkowo po ich uprzednim montażu) do naświetlania form drukowych, gdyż CTP polega na bezpośrednim naświetlaniu form drukowych (płyt offsetowych lub fleksograficznych) z plików postscriptowych przy użyciu odpowiednich naświetlarek. Zaletą tej technologii jest maksymalna dokładność wszystkich parametrów – zarówno związanych z jakością plamki rastra (np. brak „podświetlenia” plamki, które towarzyszy naświetlaniu z formy kopiowej w CTF, możliwość reprodukcji mniejszych plamek niż w CtF), jak i montażu całości. Niewątpliwą zaletą jest również skrócenie całego cyklu przygotowania formy drukowej. Naświetlanie form drukowych w procesie CTP odbywa się na specjalistycznych naświetlarkach. W technologii offsetowej istnieje również technologia alternatywna polegająca na wykorzystaniu dotychczasowych naświetlarek filmów z technologii CTF i naświetlaniu na nich specjalnych płyt z tworzyw sztucznych. Otrzymane formy drukowe nadają się jednak do niskich nakładów. Technologia CTP jest technologią rozwijającą się, koszty wdrożenia ciągle ulegają obniżaniu zarówno od strony parku maszynowego, jak i materiałów eksploatacyjnych. Proces ten sprawia, że technologia stopniowo wkracza nie tylko do dużych, ale i średnich drukarń. Drukarnie, które nie wdrożyły własnej przygotowalni CTP korzystają z firm naświetlających usługowo, dzięki temu technika CTP zatacza jeszcze szersze kręgi. Dzięki obniżaniu się kosztów wdrożenia CTP i coraz szerszemu korzystaniu z tej technologii, technologia CTF jest w regresie. Technologię CTP zaprezentowano po raz pierwszy już na targach Drupa w 1990 roku, wtedy była traktowana jako ciekawostka. Pierwsze instalacje CTP w Polsce to rok 1999. Technologia CTP jest metodą uzyskania formy drukowej poza maszyną drukarską i nie zalicza się do tego terminu metody wykonywania formy drukowej bezpośrednio na maszynie drukarskiej, która to technologia nosi ogólną nazwę CtPress. Również stosowanie wobec CTP terminu druk cyfrowy jest niepoprawne. CtP w offsecie W technologii „od komputera do offsetowej formy drukowej”, czyli w CtP dla offsetu, wyróżnia się płyty: z rysunkiem przyjmującym farbę, wykonanym metodą natryskową, presensybilizowane, z rysunkiem wywoływanym po naświetleniu: wymagające dalszej obróbki chemicznej po naświetlaniu fotoczułe termoczułe bezprocesowe, czyli bez potrzeby dalszej obróbki chemicznej termotopliwe termopolimerowe fotopolimerowe termorozkładalne Płyty CtP naświetlane są w naświetlarkach przeznaczonych do odpowiedniego rodzaju płyt, bo naświetlane są przy pomocy promieni laserowych o stosownych dla siebie długościach fal i mocach promienia laserowego. Bibliografia Herbert Czichon, Płyty offsetowe II generacji..., w: „Świat Druku”, 12/2010, s. 70-73. DTP Druk offsetowy
809	https://pl.wikipedia.org/wiki/Computer%20to%20film	Computer to film	Computer to film – technologia tworzenia formy kopiowej na potrzeby poligrafii, która polega na naświetlaniu z komputera klisz na urządzeniu zwanym naświetlarką. W praktyce termin ten jest jednak stosowany w znaczeniu jednej z dwu podstawowych metod prowadzących do stworzenia formy drukowej w druku offsetowym. Drugą jest CtP (ang. Computer-to-Plate). W obu przypadkach efektem końcowym jest taka sama forma drukowa, tzw. blacha. Różnica polega na technologii wykonania, a co za tym idzie – na czasie pracy i jakości efektu końcowego. W praktycznych zastosowaniach CtF jest poprzednikiem CtP. Technologia CtF polega na dodatkowym etapie pośrednim – wykonaniu klisz. Strony publikacji są naświetlane z plików postscriptowych na naświetlarce. Klisze (po wywołaniu) służą do stykowego kopiowania na kopioramie na formy drukowe – właśnie owe blachy, które na tym etapie procesu są jeszcze światłoczułe (tzw. presensybilizowane). Po wywołaniu blach można je zakładać na maszynę drukarską. Na marginesie można dodać, że formy drukowe presensybilizowane utrzymują swoją światłoczułość nawet po ich wywołaniu – warstwą światłoczułą są fotopolimery i w zależności od tego, czy są pozytywowe czy negatywowe ich wytrzymałość pod wpływem światła zmniejsza się lub zwiększa. Wady CtF: Fakt istnienia klisz wymusza dodatkową czynność zwaną montażem. Jest to montaż ręczny, a czynnik ludzki jest przyczyną niedokładności w pasowaniu kolejnych klisz (w przypadku druku barwnego składającego się z nakładania na siebie kolejnych kolorów podstawowych), jak również niedokładności spowodowanej montowaniem (przyklejaniem) wielu mniejszych klisz na jedną większą wspólną folię montażową (tzw. astralon) – o wielkości dopasowanej do zadrukowywanego arkusza. Ponadto klisze, jako materiał delikatny, z trudem utrzymują stabilność wymiarową oraz są podatne na zanieczyszczenia i uszkodzenia mechaniczne. Naświetlanie blach z klisz utrudnia również zapanowanie nad dokładnością punktu rastrowego (jego wielkość i kształt), co powoduje utrudnienia w zachowaniu wierności kolorystycznej. Jednakże jedynie technologia CtF jest dostępna dla ciągle jeszcze wielkiej liczby małych drukarni, jak i większości drukarni średniej wielkości. Jest to spowodowane wciąż jeszcze dużymi kosztami uruchomienia tej nowej technologii. Koszty te są związane nie tylko z samymi urządzeniami, ale i pozyskaniem odpowiednio wykształconego i doświadczonego personelu do ich obsługi. Ponadto drukarnie dysponujące już technologią CtP z reguły nie świadczą usługowego wykonywania form drukowych na zewnątrz. W druku offsetowym istnieją również metody tworzenia form drukowych bezpośrednio na maszynie drukarskiej, które noszą ogólną nazwę technologii CtPress. Zobacz też naświetlarka CtP CtPress druk cyfrowy DTP Druk offsetowy
810	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemia%20nieorganiczna	Chemia nieorganiczna	Chemia nieorganiczna () – chemia wszystkich związków niezaliczanych do organicznych, czyli nieorganicznych. Kryteria podziału na chemię nieorganiczną i organiczną ewoluowały na przestrzeni czasu. Współcześnie według IUPAC przyjmuje się, że jest to chemia wszystkich związków, w których nie występuje wiązanie węgiel-wodór. Na granicy chemii nieorganicznej i organicznej znajduje się chemia metaloorganiczna i chemia związków kompleksowych. Zagadnienia chemii nieorganicznej chemia fizyczna chemiczna analiza jakościowa związków nieorganicznych kinetyka reakcji chemicznych mineralogia reakcje utleniania-redukcji właściwości i reakcje związków nieorganicznych, czyli: pierwiastków w stanie czystym kwasów zasad soli związków kompleksowych innych związków chemicznych niebędących związkami organicznymi
812	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chemia%20teoretyczna	Chemia teoretyczna	Chemia teoretyczna – dział chemii zaliczany do chemii fizycznej, zajmujący się zagadnieniami związanymi z wiedzą chemiczną od strony teoretycznej, czyli bez wykonywania eksperymentów w laboratorium. Nie znaczy to jednak, że chemia teoretyczna ignoruje wyniki eksperymentalne: zazwyczaj stara się z lepszym lub gorszym skutkiem wyjaśniać te wyniki i przewidywać efekty przyszłych eksperymentów. W szczególności chemia teoretyczna zajmuje się następującymi zagadnieniami: modelowaniem cząsteczek, czyli teoretycznym obliczaniem ich struktury elektronowej i przestrzennej przewidywaniem przebiegu reakcji chemicznych i teoretycznym obliczaniem ich efektów energetycznych, a także ustalaniem, czy dana reakcja ma w ogóle szansę zajść, i w jakich warunkach będzie ewentualnie zachodziła przewidywaniem właściwości chemicznych i fizycznych, a zwłaszcza aktywności biologicznej i katalitycznej związków chemicznych na podstawie ich struktury. Dotyczy to zarówno istniejących już związków, jak i związków, których jeszcze nie otrzymano. Podstawą wszelkich obliczeń i rozwiązywania tego rodzaju problemów teoretycznych w chemii jest chemia kwantowa oraz termodynamika i kinetyka reakcji chemicznych. W obliczeniach tych dużą rolę odgrywa chemia obliczeniowa. Linki zewnętrzne Portal związany z modelowaniem molekularnym i chemią teoretyczną Chemia fizyczna
813	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cimabue	Cimabue	Cimabue, właśc. Cenni di Pepo (ur. ok. 1240, zm. 1302 w Pizie) – włoski malarz i mozaicysta epoki gotyku. Życiorys Działał we Florencji, Rzymie, Pizie i Asyżu. Jego dzieła miały charakter wyłącznie religijny. Tworzył mozaiki, freski i obrazy (Ukrzyżowanie – Museo dell'Opera di Santa Croce, Florencja, Tronująca Madonna z aniołami – Galleria degli Uffizi, Florencja). Jego zasiadające na tronach Madonny w otoczeniu aniołów są jeszcze w pełni gotyckie, a jednak to on namalował po raz pierwszy od prawie tysiąca lat portret realistyczny – postać św. Franciszka z Asyżu, ubogo odzianego, o twarzy starego człowieka, dobrej, pooranej zmarszczkami, zniszczonej wiekiem. Jest to portret wyobrażony, jednakże świeckie ujęcie tematu zwyciężyło tu po raz pierwszy średniowieczną idealizację. Uczniem Cimabuego był Giotto di Bondone. Dzieła Krzyż z San Domenico w Arezzo – 1268-1271, tempera i złoto na desce 336 × 267 cm, San Domenico, Arezzo Maestà di Santa Trinità – 1280 tempera na desce, Galeria Uffizi, Florencja Krucyfiks – 1287-1288, tempera na płycie, 448 × 390 cm, Museo dell'Opera di Santa Croce, Florencja Tronująca Madonna z dzieciątkiem i czterema aniołami – tempera na drewnie, Santa Maria dei Servi, Bolonia Tronująca dziewica z aniołami lub Maestà – 1280, tempera na drewnie, Luwr, Paryż Madonna Contini Bonacossi (Madonna na tronie z dzieciątkiem, św. Franciszkiem, św. Dominikiem i dwoma aniołami) – Galeria Uffizi, Florencja Święty Franciszek – dzieło przypisywane, ok. 1290, tempera i złoto na desce 123 × 41 cm, Muzeum Konwentu Matki Bożej Anielskiej, Asyż Przypisy Linki zewnętrzne Web Gallery of Art Włoscy malarze gotyku Malarze szkoły florenckiej Urodzeni w 1240 Zmarli w 1302
816	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chlor	Chlor	Chlor, Cl (, od chloros - „zielonożółty”) − pierwiastek chemiczny z grupy fluorowców, niemetal o liczbie atomowej 17. Izotopy stabilne to 35Cl i 37Cl. Chlor jest toksycznym żółtozielonym gazem około dwa i pół razy cięższym od powietrza, o nieprzyjemnym, duszącym zapachu. Jest silnym utleniaczem, wybielaczem i środkiem dezynfekującym. Wchodzi w skład wielu powszechnie spotykanych soli oraz innych związków. Właściwości Wolny chlor występuje w postaci dwuatomowych cząsteczek Cl2. W związkach występuje na stopniach utlenienia od −I do VII. Chlor jest bardzo aktywny chemicznie, chociaż mniej niż fluor. W obecności rozproszonego światła słonecznego łączy się z wodorem, tworząc chlorowodór. W pełnym świetle słonecznym ta reakcja przebiega wybuchowo. Cl2 + H2 → 2HCl Chlor łączy się bezpośrednio z większością pierwiastków, na skutek czego powstają chlorki. W 1 litrze wody o temperaturze 25 °C rozpuszcza się 2,3 l chloru, tworząc tzw. wodę chlorową. Z wodą reaguje powoli, tworząc chlorowodór i kwas podchlorawy (HOCl): Cl2 + H2O → HCl + HOCl Chlorki należą do I grupy analitycznej anionów Otrzymywanie W laboratorium chlor można otrzymać przez utlenianie kwasu solnego silnym utleniaczem, np. ditlenkiem manganu MnO2 lub nadmanganianem potasu: MnO2 + 4HCl → MnCl2 + Cl2↑ + 2H2O 2KMnO4 + 16HCl → 2KCl + 2MnCl2 + 5Cl2↑ + 8H2O Na skalę przemysłową otrzymuje się go w wyniku elektrolizy wodnego roztworu chlorku sodu. Przy okazji otrzymuje się wodorotlenek sodu i wodór. 2 NaCl + 2 H2O → Cl2↑ + H2↑ + 2 NaOH Zamiast wodnego roztworu stosuje się również stopiony chlorek sodu: 2NaCl → Cl2↑ + 2Na Zastosowanie Chlor używany jest w instalacjach do uzdatniania wody, na ostatnim etapie procesu, gdzie w reakcji gazowego chloru z wodą tworzy się, posiadający silne właściwości dezynfekujące, kwas podchlorawy oraz HCl. Produktem ubocznym powstającym podczas procesu chlorowania wody jest toksyczny dla ludzi chloroform, powstający w reakcji chloru ze związkami organicznymi występującymi w źle oczyszczonej wodzie. Do ogólnie pojętej dezynfekcji stosuje się wiele różnych związków chloru (przede wszystkim chloroaminy), szerokie zastosowanie znalazł także jako wybielacz (papieru, tkanin). Chlor był stosowany jako gaz bojowy podczas I wojny światowej, ale został wyparty przez bardziej skuteczne środki. Chlor jest szeroko stosowany do wyrobu wielu produktów używanych na co dzień – antyseptyków, barwników, pożywienia, środków owadobójczych, farb, produktów naftowych, tworzyw sztucznych, lekarstw, wyrobów włókienniczych, rozpuszczalników, itd. W chemii organicznej używa się gazowego chloru jako utleniacza; czasami zamiast formy gazowej wykorzystuje się wodę chlorową. Chlor jest jednym z możliwych podstawników, zastępującego w związkach organicznych atom wodoru (np. chlorek winylu i produkowany z niego PCW, w produkcji gumy syntetycznej). Inne zastosowania to produkcja chloranów, chloroformu, tetrachlorku węgla i ekstrakcja bromu. Historia W formie czystej chlor został otrzymany w 1774 przez Carla Wilhelma Scheele, który mylnie sądził, że jest to jakiś związek chemiczny, zawierający tlen. Otrzymał go w reakcji tlenku manganu(IV) MnO2 z kwasem solnym. Nazwę temu pierwiastkowi w 1810 roku nadał Humphry Davy, który stwierdził, że substancja otrzymana przez Sheelego jest pierwiastkiem. Polski chemik Jędrzej Śniadecki jako jeden z pierwszych postulował uznanie chloru za pierwiastek, tuż po jego odkryciu. Jako pierwszy polską nazwę – chlor – zaproponował Filip Walter. Proponowano też nazwy słoń, soleń i soliród. W temperaturze <10 °C z wody chlorowej krystalizują żółtozielone hydraty, które pierwotnie uważano za stały chlor. Dopiero w roku 1823 Michael Faraday stwierdził, że żółtozielone kryształy wytrącające się w temperaturze <10 °C z wody chlorowej nie są stałym chlorem, lecz hydratami i określił ich skład jako (obecnie wiadomo, że kryształy te są klatratami o zróżnicowanej zawartości wody; zwykle przypisuje im się skład ). 5 marca 1823 Faraday ogrzał hydrat chloru w zatopionej fiolce i uzyskał po raz pierwszy chlor w stanie ciekłym. Występowanie W przyrodzie chlor występuje w ilości 0,19% (wagowo), tylko w postaci jonu chlorkowego Cl−, który jest głównym anionem występującym w oceanach. Jony chlorkowe stanowią ok. 1,9% masy wszystkich oceanów. Jeszcze większa koncentracja chlorków występuje w wodach słonych jezior (w Morzu Martwym ok. 21%) i podziemnych złożach solanki. Większość chlorków jest rozpuszczalna w wodzie, dlatego w większych ilościach w stanie stałym można je znaleźć tylko w suchym klimacie lub podziemnych złożach soli. Główne minerały zawierające chlor to halit (sól kamienna, NaCl), sylwin (chlorek potasu) i karnalit (uwodniony podwójny chlorek potasu i magnezu). Związki Wśród nieorganicznych związków chloru znajdują się kwas solny i 4 kwasy tlenowe oraz ich sole: chlorki i sole tlenowych kwasów chloru: kwas solny (chlorowodorowy), HCl; sole chlorki (stopień utlenienia −I) kwas podchlorawy, HClO; sole podchloryny (st. utl. I) kwas chlorawy, HClO2; sole chloryny (st. utl. III) kwas chlorowy, HClO3; sole chlorany (st. utl. V) kwas nadchlorowy, HClO4; sole nadchlorany (st. utl. VII) Z tlenem chlor tworzy 6 tlenków: Cl2O, Cl2O3, ClO2, Cl2O4 (ClOClO3), Cl2O6, Cl2O7. Do organicznych związków chloru należą m.in. chloraminy, niektóre dioksyny, chlorowane węglowodory (np. czterochlorek węgla i chloroform). Znaczenie biologiczne Jest powszechny w przyrodzie i występuje w większości organizmów żywych. Chlor ma duże znaczenie biologiczne, należy do makroelementów. Jony chloru należą do głównych anionów w płynach organizmu, tym samym regulując równowagę elektrolityczną płynów ustrojowych. W postaci kwasu solnego jest używany do aktywacji enzymów trawiennych przez wiele zwierząt (wydzielanych w żołądku). W organizmie człowieka o wadze 70 kg znajduje się około 95 g chloru. Dzienny obieg tego pierwiastka (spożywanie i wydalanie) zależnie od osoby zawiera się w przedziale 85—250 mg. Toksyczność Gazowy chlor działa drażniąco na układ oddechowy i błony śluzowe, może prowadzić do obrzęku płuc, a w dużych stężeniach do śmierci. W powietrzu jest wyczuwalny przy stężeniu 3,5 ppm, stężenie śmiertelnie niebezpieczne to ponad 800 ppm. Z powodu tych właściwości był stosowany jako broń chemiczna w czasie I wojny światowej. Wartość średnia ważona dopuszczalna w długim przedziale czasu (8 godzin na dzień) nie powinna przekroczyć 0,7 mg/m3; NDSCh wynosi 1,5 mg/m3. Trujące gazy (trichlorek azotu) mogą się wydzielać przy kontakcie wybielaczy zawierających chlor z moczem, a także z amoniakiem lub innymi produktami czyszczącymi. Zobacz też AOX Uwagi Przypisy Chlor Duszące bojowe środki trujące Pierwiastki chemiczne Leki z listy leków podstawowych Światowej Organizacji Zdrowia Utleniacze
818	https://pl.wikipedia.org/wiki/CSS	CSS	Centralna Szkoła Strzelnicza – szkoła Wojska Polskiego funkcjonująca w latach 1922–1939 w Toruniu kaskadowe arkusze stylów () – język służący do opisu formy prezentacji stron WWW Counter-Strike: Source – taktyczny first-person shooter stworzony przez Valve na silniku graficznym Source – sposób ataku na serwis WWW polegający na osadzeniu w treści atakowanej strony kodu, który wyświetlony innym użytkownikom może doprowadzić do wykonania przez nich niepożądanych akcji – kontrowersyjny system szyfrowania zawartości płyt DVD – amerykański program badawczy, w ramach którego poszukiwane są komety i planetoidy bliskie Ziemi, stanowiące dla niej zagrożenie – brazylijski zespół wykonujący muzykę indie, electro i indietronica Czechosłowacka Partia Socjalistyczna () – czechosłowacka partia polityczna działająca w Czechach i na Morawach w latach 1948–1990 jako część składowa Bloku Demokratycznego i Frontu Narodowego Skrót CSS jest również oznaczeniem okrętów Marynarki Wojennej Stanów Skonfederowanych (patrz lista okrętów Marynarki Wojennej Stanów Skonfederowanych).
822	https://pl.wikipedia.org/wiki/Content%20Scramble%20System	Content Scramble System	– system szyfrowania zawartości płyt DVD-Video. Jego celem jest ograniczenie niekontrolowanego przepływu płyt DVD pomiędzy rynkami, na które są wydawane. System opiera się o wykorzystanie zapisanych w odtwarzaczu kluczy kryptograficznych: urządzenie sprzedane w danym rejonie może odtworzyć tylko płyty przeznaczone dla tego obszaru geograficznego, a użytkownik może zmienić ustawienie regionu tylko skończoną liczbę razy w czasie życia urządzenia. jest przykładem użycia mechanizmów DRM do celów niezwiązanych z ochroną praw autorskich: jego podstawową funkcją jest ochrona modelu biznesowego, który zakłada wypuszczanie nośników w różnych terminach i w różnych cenach na sąsiadujących ze sobą rynkach. Dodatkowo, służył do zagwarantowania, że odtwarzacze DVD-Video będą podlegały certyfikacji i licencjonowaniu, przez co możliwe było wymuszenie określonych rozwiązań technologicznych, jak np. przestrzeganie flagi niepozwalającej na przewinięcie ostrzeżeń oraz reklam nagranych na nośniku. Z tych powodów oraz z racji tego, że mechanizm ograniczał możliwość swobodnej odsprzedaży samych odtwarzaczy, postrzegany jest przez przeciwników DRM jako sztandarowy przypadek naruszenia praw konsumentów. Ze względu na niski poziom bezpieczeństwa wykorzystanego algorytmu (niestandardowy 40-bitowy szyfr strumieniowy), algorytm ten został dość szybko złamany, co umożliwiło swobodne odczytywanie nośników za pomocą dowolnych urządzeń i oprogramowania. Autorem pierwszej implementacji dekodera , o nazwie DeCSS, był m.in. Norweg Jon Johansen. Zobacz też DRM DMCA SSSCA Przypisy Bibliografia Multimedia Zarządzanie prawami cyfrowymi Szyfry strumieniowe
823	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cyceron	Cyceron	Marek Tulliusz Cyceron (), inaczej Marek Tulliusz Cycero (ur. 3 stycznia 106 p.n.e., zm. 7 grudnia 43 p.n.e.) – pisarz, mówca, polityk, dowódca wojskowy, filozof, prawnik i kapłan rzymski. Jako polityk i wódz stojący na czele stronnictwa broniącego republiki rzymskiej przeciw Cezarowi, Antoniuszowi i Oktawianowi, poniósł klęskę. Jako mówca i pisarz, podziwiany nawet przez wrogów, już za życia odniósł wielki sukces. Współcześnie uważany za jedną z najważniejszych postaci w dziejach światowej literatury. Podkreślał, że większa jest trwałość dowcipu niż siły, więc chętnie oddałby dwa militarne triumfy za dobrze ułożoną mowę. Zajmując się literackimi i filozoficznymi studiami, miał poczucie, że tworzy dzieła daleko ważniejsze, niż gdy siedział w krześle kurulnym. Już w starożytności sposób, w jaki posługiwał się językiem łacińskim, był uznawany za ideał, do którego powinni dążyć mówcy i pisarze. W średniowieczu na podstawie jego dzieł nauczano retoryki, a autorytet Cycerona w tej dziedzinie był uważany za niepodważalny. Dla humanistów stał się pisarzem wzorcowym, którego styl należało naśladować. Jego mowy, listy oraz teksty na temat retoryki i filozofii uważane są za normę językową prozy łacińskiej. Cyceroński model używania języka przez wieki wpływał na rozwój kultur, które czerpały wzorce z klasycznej łaciny. Cyceron jest prawdopodobnie bardziej odpowiedzialny niż jakikolwiek inny człowiek w historii za obecny kształt języków literackich używanych na całym świecie. Rozwinął prozę rzymską, a dziedzictwo filozofii greckiej przekazał następnym wiekom w łacinie. Jego dzieła inspirowały twórczość europejską przez dwa tysiąclecia – oczarowani nimi byli m.in. Petrarka, Erazm z Rotterdamu, deiści angielscy, Wolter czy Mirabeau. Dzieła te wciąż są żywe, a postać Cycerona nie jest obca współczesnej kulturze masowej – pojawia się w powieściach i filmach. Od starożytności aż do XIX wieku, w kulturze europejskiej jego utwory były podstawą programu szkolnego, a ich znajomość niezbędnym elementem wykształcenia. Przez ponad półtora tysiąca lat, od V do XIX wieku, uczniowie musieli na co dzień obcować z dwiema książkami. Jedną z nich była Biblia, drugą prace Cycerona. Uczono się na pamięć mów Cycerona, aby potem w praktyce stosować jego sposób wysławiania się, argumenty i figury retoryczne. Z jego prac czerpano sposoby umożliwiające przekonanie słuchaczy do własnych racji, które tak mocno zakorzeniły się, że są nadal wykorzystywane – przez duchownych, prawników czy polityków. Dzieła Cycerona były wielką pochwałą ustroju republikańskiego. To jedyna forma państwa, w której – jego zdaniem – warto żyć. Z wielką mocą swojego talentu przeciwstawiał się przez całe życie monarchii i dyktaturze; za swoje przekonania oddał życie. Nazwisko jego stało się symbolem republiki, która wraz z nim zginęła. Cyceronowi kultura i nauka zawdzięczają między innymi takie pojęcia jak „człowieczeństwo” (humanitas) czy „ludzka godność” (dignitas hominis), które po dziś dzień stanowią wspólne dobro cywilizowanej ludzkości. Cyceron, będący „nowym człowiekiem” (homo novus) wspiął się z małomiasteczkowej, peryferyjnej społeczności na szczyty władzy wielkiego rzymskiego imperium. Przez wieki podziwiano upór, z jakim ten chwiejny człowiek, intelektualista obejmujący wszystkie możliwe aspekty każdej sprawy, walczył o swoje ideały, a także jego zdolność przekonywania do własnych poglądów zarówno wykształconych elit, jak i wielkich tłumów. Z jego imieniem na ustach szli mordercy Cezara, chociaż on sam w spisku ani zamachu udziału nie brał. Wokół niego skupili się w ostatnim roku jej istnienia wszyscy obrońcy republiki, mimo że Rzymianinem z urodzenia nie był. Dzięki jego pismom republikańskie, demokratyczne idee zostały przekazane średniowiecznej i nowożytnej Europie, a założyciele współczesnych demokracji często się na Cycerona powoływali. Życiorys Dzieciństwo Cyceron urodził się w roku 106 p.n.e. w Arpinum, położonym w górach mieście w krainie Wolsków, około 100 kilometrów na południowy wschód od Rzymu. Mieszkańcy Arpinum od 188 r. p.n.e. posiadali obywatelstwo rzymskie, a rodzina Tulliuszów przez kilka pokoleń uczestniczyła w zarządzaniu rodzinnym miastem. Ojciec Marka należał do stanu ekwitów, natomiast matka pochodziła z rzymskiego rodu senatorskiego. Miał młodszego o około pięć lat brata Kwintusa. Z domem rodzinnym w Arpinum Cyceron był związany emocjonalnie do końca życia. Często tam wracał, a pytany o przyczynę, odpowiedział: jeśli mam prawdę powiedzieć, to są to moje i brata mego rodzinne strony; tutaj urodziliśmy się z prastarego rodu, tutaj są nasze świętości, tutaj ród, tutaj przodków naszych liczne wspomnienia. Willa, na którą patrzysz, tak jak obecnie się przedstawia, została rozbudowana staraniem mojego ojca; ów, będąc słabego zdrowia, niemal całe życie tu spędził, zajmując się literaturą. Ale wiedz, że w tym samym miejscu jeszcze za życia mego dziadka stała willa tak staroświecka i mała, jak willa Kuriuszów w Sabinum; w niej się urodziłem. Dlatego w mej duszy i uczuciach tkwi i kryje się coś, co sprawia, że miejsce to szczególną daje mi radość; przecież i Odyseusz, ów mąż mądrością sławny, odrzucił – jak powiadają – propozycję nieśmiertelności, aby tylko ujrzeć Itakę. Ojciec Marka uważał, że kluczem do kariery dzieci będzie zapewnienie im należytego wykształcenia. Był na tyle zamożny, że kupił dom w Rzymie i zamieszkał tam z dwójką synów, gdy Marek miał około dziesięciu lat. W stolicy do przyjaciół rodziny należeli wybitni ówcześni politycy i mówcy – Marek Antoniusz Orator oraz Lucjusz Licyniusz Krassus. W ich domach bywała młodzież ze znacznych rodów, literaci i greccy retorzy. W takim otoczeniu, pod opieką Marka Antoniusza i Krassusa, jedenastoletni Cyceron rozpoczął naukę języka greckiego, filozofii oraz retoryki. Jego pierwszymi nauczycielami filozofii byli epikurejczycy Fajdros i Zenon. Młodość Po osiągnięciu pełnoletniości, w wieku szesnastu lat, Cyceron został uczniem znawcy prawa cywilnego, Kwintusa Mucjusza Scewoli Augura. Zgodnie ze starym rzymskim obyczajem rozpoczął tirocinium fori – naukę życia publicznego. Uczęszczał na rozprawy sądowe, gdzie przysłuchiwał się słynnym adwokatom; niemal codziennie przesiadywał na Forum Romanum, by śledzić dysputy między zwolennikami różnych stronnictw; kilkakrotnie przyglądał się obradom senatu. W domu Augura narodziła się przyjaźń Marka ze starszym o trzy lata Tytusem Pomponiuszem, który później otrzymał przydomek Attyka. Przyjaźń ta miała przetrwać do śmierci Cycerona. Gdy wybuchła wojna Rzymu ze sprzymierzeńcami, jako siedemnastolatek zaciągnął się na rok do wojska. Został wpierw przydzielony na staż do sztabu konsula Gnejusza Pompejusza Strabona, następnie walczył jako oficer pod rozkazami Lucjusza Korneliusza Sulli. Ukończył służbę wojskową przed wybuchem wojny domowej między Mariuszem a Sullą w 88 roku, podczas której zginęło wielu jego nauczycieli i przyjaciół. Awersja do terroru i krwawych walk domowych, którą żywił zresztą przez całe życie, powodowała, że patrzył z odrazą na to, co się działo wówczas w Rzymie. W konflikcie tym młody Cyceron zajął stanowisko neutralne, chociaż po zwycięstwie Sulli podejrzewano go o sprzyjanie swojemu krajanowi Mariuszowi. W 88 roku umarł Kwintus Mucjusz Scewola Augur i osiemnastoletniego Cycerona na ucznia przyjął inny znakomity prawnik – Kwintus Mucjusz Scewola Pontifeks. Okazał szacunek dla Pontifeksa, którego nazwał człowiekiem w dziedzinie prawa cywilnego najbardziej wykształconym i odznaczającym się największym talentem i mądrością, Cyceron wyrażał ten pogląd przez całe życie. W latach 88–87 słuchał w Rzymie wykładów przewodzącego Akademii ateńskiej Filona z Laryssy, stoika Diodotosa oraz Milona, kierownika szkoły retorycznej z Rodos – wszyscy wywarli duży wpływ na poglądy Cycerona. Uczył się logiki i geometrii. Uczęszczając na forum, przygotowywał się bezustannie do występu w charakterze mówcy. Po latach wspominał: deklamowałem – jak się to dziś mówi – codziennie; często z Markiem Pizonem i Kwintusem Pompejuszem albo też z kim innym, niejednokrotnie po łacinie, ale częściej po grecku, zarówno dlatego, że język grecki zasobniejszy w krasomówcze ozdoby przyzwyczaja do przemawiania w podobny sposób i po łacinie, jak i dlatego, że sławni nauczyciele greccy nie mogliby mnie ani poprawić, ani niczego nauczyć, gdybym nie mówił po grecku. W latach 86–84 powstały pierwsze, młodzieńcze prace literackie Cycerona. Jego starożytni biografowie wymieniają krótki wiersz Halcyona, w którym opiewał przemianę Halcyony i jej męża Keyksa w zimorodki; poematy Pontius Glaukus i O Nilu oraz elegię o zniekształconym w rękopisach tytule Thalia masta. Utwory te nie zachowały się. W krótkich cytatach przetrwały do naszych czasów fragmenty poematu Mariusz oraz tłumaczenia z greki Fenomenów Arata. Nie zachowało się natomiast tłumaczenie dzieła O gospodarstwie Ksenofonta. Około roku 84 dwudziestodwuletni Cyceron napisał pracę, która przez blisko dwa tysiące lat wywierać będzie olbrzymi wpływ na europejską kulturę. Stało się tak wbrew opinii samego autora, który pod koniec życia wstydził się tego młodzieńczego pisma, które niewykończone i niedojrzałe wypadło z zapisków chłopcu lub młodzieniaszkowi. Postanowił bowiem stworzyć podręcznik retoryki, lecz zdołał napisać tylko dwie z planowanych pięciu ksiąg, które zatytułował Libri rhetorici („Księgi retoryczne“). W wiekach późniejszych nazywano je De inventione („O inwencji“). Pierwsze sukcesy i podróż do Grecji Cyceron rozpoczął pracę obrońcy sądowego podczas dyktatury Sulli. Jego przemówienia, wygłaszane w roku 81, nie zostały spisane. Pierwszą opublikowaną mową była obrona Publiusza Kwinkcjusza. Sama sprawa Kwinkcjusza, dość zawikłana, nie dawała szczególnej sposobności do zabłyśnięcia talentem retorycznym. Mowa, chociaż sucha – jak twierdził Tacyt – jest jednak uważana za początek krasomówczej kariery Cycerona. Pojawiły się w niej akcenty polityczne, typowe w późniejszych latach dla Cycerona. Przeciwstawił prostotę i skromność swojego klienta bogactwu i potędze wpływowych osób związanych z dyktatorem. Oto z jednej strony uczciwy i oszczędny Kwinkcjusz, z drugiej – prowadzący wystawne życie, potężny, cieszący się wpływami i stosunkami Newiusz. Trzeba teraz rozstrzygnąć, czy owa wiejska, nieokrzesana prostota oszczędnego życia zdoła się obronić przeciw zbytkowi i rozpasaniu, czy też ze wszystkiego wyzuta, ze wszystkich ozdób odarta, naga, ma być wydana na łup chciwości i samowoli. Następna sprawa przyniosła Cyceronowi duży rozgłos i spowodowała, że stał się jednym z najbardziej wziętych rzymskich prawników. Była to jego pierwsza sprawa karna, obrona Sekstusa Roscjusza z roku 80. Sekstus został oskarżony o ojcobójstwo przez bliskich współpracowników Sulli, którzy chcieli przejąć majątek zamordowanego. Cyceron dowiódł niewinności oskarżonego, czego nie podjął się żaden inny prawnik, wykazując się wielką odwagą wobec dyktatora. Ci wszyscy, którzy są tutaj – jak widzicie – obecni, uważają, że w tej sprawie należy bronić człowieka skrzywdzonego zbrodnią nowego rodzaju; sami nie mają jednak odwagi go bronić ze względu na trudne okoliczności. Są obecni dlatego, że spełniają swój obowiązek; a milczą, ponieważ chcą uniknąć niebezpieczeństwa (...). Jakżeż to, czyż ja bym miał być ze wszystkich najśmielszy? Bynajmniej (...). Gdyby jeden z tych tak wybitnych i dostojnych mężów, których tu widzicie, zabrał głos i wspomniał o położeniu Rzeczypospolitej – czego w tej sprawie nie można pominąć – mniemano by, że daleko więcej powiedział, niż powiedział istotnie. Przeciw Sulli wystąpił jeszcze raz, w 79 roku podczas procesu kobiety, której odebrano obywatelstwo rzymskie. Cyceron odważnie zaatakował dyktatora i stanowczo stwierdził, że raz nadanego obywatelstwa nie można nikomu odebrać wbrew jego woli. Gdy pod koniec 79 roku rodzina i przyjaciele zaczęli obawiać się o życie Cycerona, ten zdecydował się zrealizować swoje marzenia ujrzenia Grecji i wyjechał do Aten. W Atenach Cyceron słuchał wykładów Antiocha z Askalonu, założyciela piątej Akademii, który skłaniał się w stronę stoicyzmu. Zwiedzał zabytki i miejsca wsławione czynami wielkich Greków. Po sześciu miesiącach przeprawił się do rzymskiej prowincji Azji, którą przewędrował, ćwicząc się w wymowie pod kierunkiem najwybitniejszych tamtejszych mówców. Na Rodos słuchał stoika Posejdoniosa i uczył się od znanego sobie z Rzymu retora Apolloniosa Molona. Dołożył on starań – nie wiem, czy cel swój osiągnął – aby ukrócić u mnie zbyteczną bujność i nadmiar właściwy płochej i swawolnej młodości i ten jakby z brzegów wylewający się potok zahamować. Po dwóch latach powróciłem nie tylko doskonalszy, ale prawie odmieniony; zbytnie natężenie głosu opadło, mowa moja – że się tak wyrażę – przestała się burzyć, płuca się wzmocniły, ciało nabrało pewnej tężyzny. Cyceron uczestniczył w misteriach eleuzyjskich. Kwestura W roku 77, po śmierci Sulli i przywróceniu praw republiki, trzydziestoletni Cyceron wrócił do Rzymu. Znany z procesów, w których występował przeciw potędze Sulli, powrócił do pracy w sądach i bronił w kolejnych głośnych sprawach. Nie zachowała się ani jedna z mów, które wygłosił w tym okresie, ale jego popularność musiała rosnąć, bo w roku 76 został wybrany na komicjach jednym z dwudziestu kwestorów. Przy losowaniu prowincji przypadła mu kwestura w Lilibeum na Sycylii. Przez rok urzędował w zachodniej Sycylii, a do jego zadań należało egzekwowanie przy pomocy dzierżawców podatkowych, tzw. publikanów, dziesięciny z płodów rolnych, dodatkowej dziesięciny odpłatnej oraz podatków. Byłem łagodny dla ludzi interesu, sprawiedliwy dla kupców, hojny dla dzierżawców, uczciwy wobec sprzymierzeńców, a wszystkim wydawałem się najsumienniejszy w spełnianiu obowiązków. Sycylijczycy wymyślili dla mnie jakieś niezwykłe wyróżnienia – twierdził. Zajmował się tam również obroną w sądach, odszukał też i odnowił grób Archimedesa w Syrakuzach. W roku 74 Cyceron powrócił do Rzymu i jako były kwestor zasiadł w senacie. Poparł w nim przywrócenie władzy trybunów ludowych, gdyż widział w tym powrót do tradycyjnych praw republiki. Z wielu spraw sądowych, w jakich występował w tym okresie, zachowały się mowy z tylko trzech – obrony wyzwoleńca Skamandra oskarżonego o próbę otrucia ekwity; procesu niejakiego Tulliusza przeciw bogatemu sąsiadowi Fabiuszowi, który przy pomocy niewolników napadł na willę Tulliusza i pobił wielu jego ludzi; obrony Steniusza, który niesłusznie skazany na Sycylii zbiegł do Rzymu. Mniej więcej w tym okresie ożenił się z Terencją, która przeżyła Cycerona, była trzykrotnie zamężna i zmarła dożywszy stu trzech lat. Jako pierwsza urodziła im się córka Tulia, kilka lat później syn Marek. Proces Werresa Z początkiem roku 70 do Cycerona przybyła delegacja miast sycylijskich z prośbą o wystąpienie z oskarżeniem o wyzysk przeciwko namiestnikowi Sycylii Gajuszowi Werresowi, który przez lata bezlitośnie łupił tę prowincję. Werres, powiązany z najstarszymi rodami Rzymu, miał bardzo silną pozycję w senacie. Cyceron zdecydował się po raz pierwszy wystąpić przed sądem jako oskarżyciel, a ówczesne jego przemowy weszły do historii literatury jako tzw. Werrynki. Obrona starała się utrącić proces ze względów formalnych i wykazywała niedostatek dowodów. Cyceron zbierał więc przez dwa miesiące na Sycylii obciążający Werresa materiał dowodowy, bo jego zdaniem podjąwszy się w tej sprawie obrony Sycylijczyków, bronię zarazem sprawy ludu rzymskiego. Zamiarem moim jest nie tylko pokonać jednego przestępcę, czego sobie życzą Sycylijczycy, ale usunąć i zlikwidować wszelkie przekupstwo, czego już od dawna domaga się głośno lud rzymski. Po siedmiu dniach procesu wina Werresa stała się tak oczywista, że oskarżony, nie czekając na orzeczenie trybunału, dobrowolnie udał się na wygnanie. Cyceron stracił okazję do wygłoszenia mowy oskarżycielskiej, przygotowanej wielkim nakładem starań. Nie chcąc jednak, by rezultat jego trudu zaginął, opracował zebrany materiał w formie mowy Actio secunda in Verrem. Stanął w tym dziele w obronie czystości republiki, a odsłaniając korupcję administracji rzymskiej, uderzył w wiele rodów senatorskich, broniąc słabych i pokrzywdzonych. Edylat i pretura Wsławiony walką z korupcją Cyceron bez problemów wygrał w roku 69 wybory na edyla. Pod swoją pieczą miał świątynie, budowle użyteczności publicznej, ulice i targowiska miejskie. Zajmował się aprowizacją ludności i organizacją igrzysk publicznych. Nie był człowiekiem ubogim, ale daleko było mu do bogactwa, więc sprawował edylat na miarę swoich możliwości – uzyskał między innymi pomoc finansową od wdzięcznych Sycylijczyków. Obowiązki edyla nie przeszkadzały mu w występowaniu przed sądami – bronił namiestnika Galii Marka Fontejusza, kwestora Publiusza Oppiusza, ekwity Aulusa Cecyny i aktora Roscjusza. Sytuacja materialna Cycerona poprawiła się na tyle, że w roku 68 kupił posiadłość w Tuskulum, położoną nad morzem niedaleko Rzymu. Sprowadził tam wyposażenie i ozdoby z Grecji. Będzie to, po rodzinnym Arpinum, jego ulubione miejsce wypoczynku, do którego mógł przyjeżdżać częściej, gdyż leżało blisko stolicy. Cyceron cieszył się tak wielką popularnością, że w roku 67 komicja wybrały go jednogłośnie na pretora – takiego zaszczytu doznało tylko kilku obywateli w wielowiekowej historii Rzymu. Z racji swojego urzędu po raz pierwszy sądził oraz przewodniczył trybunałom w najważniejszych sprawach karnych. Jednocześnie nadal występował jako obrońca (piastowanie godności pretora nie przeszkadzało w starożytnym Rzymie występować w roli adwokata). Bronił Aulusa Kluencjusza Habitusa, oskarżonego o otrucie ojczyma; Marka Fundaniusza, oskarżonego o wymuszenia oraz Kwintusa Galliusza, oskarżonego o nadużycia wyborcze. W okresie edylatu i pretury był politycznym sojusznikiem Gnejusza Pompejusza, swojego towarzysza broni z czasów wojny ze sprzymierzeńcami. Podczas obrad senatu w roku 67 jako świeżo obrany pretor wykorzystał cały swój autorytet, by przeforsować wniosek trybuna ludowego Maniliusza, zgodnie z którym powierzono Pompejuszowi dowództwo armii w wojnie z królem Pontu Mitrydatesem. Wygłosił wówczas w senacie mowę, która w historii literatury zwana jest Manilianą i uchodzi za jedno z najlepszych jego dzieł. Upewniam was, Rzymianie, iż cokolwiek w tej sprawie podjąłem, uczyniłem to z miłości do Rzeczypospolitej i nie tylko nie myślę, że w ten sposób zyskałem czyjąś łaskę, ale przeciwnie, wiem, że ściągnąłem na siebie wiele wrogich uczuć, częścią ukrytych, częścią jawnych, dla mnie zbytecznych, lecz dla was może pożytecznych. Jednak wyniesiony na ten urząd, tyloma dobrodziejstwami przez was obsypany, sądziłem, Rzymianie, że jest moim obowiązkiem postawić wasze życzenia, godność Rzeczypospolitej, dobro sprzymierzeńców i prowincji nad wszelkie osobiste rachuby i korzyści. Mowa za powierzeniem naczelnego dowództwa Pompejuszowi jest niewątpliwie jednym z najświetniejszych i najlepiej opracowanych stylistycznie dzieł Cycerona. Pisana w pełnym figur retorycznych i wspaniale dźwięczących klauzul stylu, jest pochwałą dowódcy, posiadającego cztery główne zalety znakomitego wodza: znajomość sztuki wojennej, męstwo, autorytet i szczęście. Konsulat Oficjalne staranie o konsulat, rozpoczął Cyceron zwyczajem rzymskim na rok przed wyborami, w lipcu 65 roku. Stanął przed bardzo trudnym zadaniem. Nie był z pochodzenia Rzymianinem, nikt z jego rodu nigdy nie sprawował w republice żadnego urzędu. W Rzymie dopuszczano „ludzi nowych” najwyżej do pretury, jednak zdecydowanie sprzeciwiano się ich wyborowi do konsulatu, zarezerwowanego dla starych rodów senatorskich. Jeszcze przed rozpoczęciem kampanii wyborczej Cyceron bronił w sądzie trybunów ludowych Maniusza i Korneliusza (stronników Pompejusza), terroryzowanych procesami przez przeciwników politycznych. Wystąpił też po raz pierwszy przeciwko Juliuszowi Cezarowi – przekonał senat do zaniechania projektu wojny z Egiptem i wysłania tam na czele wojsk Cezara. Sprzeciwił się wywołaniu konfliktu, który określił jako zamierzoną wojnę niesprawiedliwą, mającą na celu rozbój i zagarnięcie majątku króla egipskiego. Cyceron poznał Cezara w szkole retorycznej na Rodos w roku 78. Mimo stosunkowo niewielkiej różnicy wieku, były pretor Cyceron był już uznaną wielkością, gdy były kwestor Cezar stawiał pierwsze kroki na arenie politycznej. 17 lipca 65 roku Cyceron po raz pierwszy nałożył specjalnie kredą wybieloną, lśniącą togę (toga candida), aby wyróżnić się spośród tłumu, i obchodząc ulice – stąd nazwa ambitio – w otoczeniu orszaku przyjaciół, ujmował za rękę przechodniów, prosząc o popieranie jego kandydatury. Miał przy sobie specjalnego niewolnika (nomenclatora), który podszeptywał mu nazwiska przechodzących obywateli, żeby mógł tych przechodniów imiennie pozdrowić. Od września do stycznia objeżdżał miasta Italii i Galii Przedalpejskiej, aby pozyskać poparcie tamtejszych wyborców. Podczas komicjów w 64 roku wybrany został głosami wszystkich centurii. Dumny z owego jednomyślnego wyboru, niejednokrotnie o tym później wspominał. Mnie cała Italia, mnie wszystkie stany, mnie wszyscy obywatele (...) wybrali konsulem jako pierwszego. Dumny też był Cyceron z tego, że przeszedł w wyborach jedynie dzięki własnej popularności, że nie należał do tych, którzy konsulami zostali wybrani w kołysce, lecz do tych, których wybrano na Polu Marsowym Na Cycerona głosowali ekwici, publikanie i większa część nobilitas. Miał znane nazwisko jako obrońca sądowy i mówca polityczny, był popularny wśród zwykłych mieszkańców Rzymu, wspierały go miasta Italii, które uważały go za swojego reprezentanta. Z tak wielkim poparciem społecznym, w wieku 42 lat, objął najwyższy urząd Republiki. Konsulat objął 1 stycznia 63 roku i jeszcze tego dnia wystąpił przeciwko projektowi ustawy agrarnej wniesionemu przez trybunów ludowych. Odwołał się do ludu w przemowie, w której argumentował: doszedłem do przekonania, że to piękne i cieszące się popularnością u ludu prawo rolne ludowi nic nie daje, a wszystko tylko niektórym jednostkom w darze przynosi, że mami lud nadzieją uzyskania gruntów, a wolność mu wydziera; że wzbogaca jednostki, a skarb publiczny uszczupla i że – co jest rzeczą najbardziej niegodną – trybunowie ludowi, których przodkowie nasi chcieli mieć stróżami i obrońcami wolności, królów w naszym państwie ustanawiają. Oprócz czterech mów przeciw reformie rolnej, wygłosił Cyceron za konsulatu jeszcze osiem innych, wydanych później razem z owymi czterema i stanowiących całość „mów konsularnych”. Wymienił je w następującej kolejności: pierwsza to mowa w senacie wygłoszona 1 stycznia; druga do ludu w sprawie prawa agrarnego; trzecia o Othonie; czwarta w obronie Rabiriusza; piąta o synach obywateli proskrybowanych; szósta, w której zrzekłem się prowincji na zebraniu ludowym; siódma, którą wypędziłem Katylinę; ósma wygłoszona do ludu nazajutrz po ucieczce Katyliny; dziewiąta na zebraniu ludowym po zeznaniach Allobrogów; dziesiąta w senacie 5 grudnia. Walka z Katyliną Na czele opozycji przeciwko rządom Cycerona stanął zrujnowany arystokrata, Lucjusz Sergiusz Katylina. Od lat starał się on bezskutecznie o zdobycie najwyższego urzędu. W roku 66 nie przyjęto jego kandydatury ze względów formalnych, gdyż został oskarżony o wyzysk w Afryce; w roku 64 przepadł w walce wyborczej przeciw Cyceronowi. Zdecydował się ponownie kandydować w roku 63. Jego program obejmował powszechne oddłużenie rolników i parcelację wielkich majątków ziemskich. Był związany z grupą polityków, która w razie niepowodzenia w legalnych wyborach, gotowa była na drodze zamachu przejąć najwyższą władzę w państwie. Katylinę poparł Juliusz Cezar, podczas gdy Cyceron wysunął umiarkowaną kandydaturę Sulpicjusza Rufusa Mureny. Pragnąc zasygnalizować niebezpieczeństwo grożące państwu, Cyceron jako prowadzący komicja wyborcze, przybył na Pole Marsowe otoczony strażą. Pod togę założył lśniący pancerz, znak niebezpieczeństwa zagrażającego życiu konsula. Przekonał Rzymian do swojej umiarkowanej polityki – Katylina ponownie przegrał w wyborach, a najwięcej głosów otrzymał Murena. Kiedy grupie Katyliny nie udało się zdobyć władzy w sposób legalny, przeszła do działalności podziemnej. Wczesną jesienią w kilku regionach Italii zebrały się zbrojne oddziały, gotowe do wyruszenia na Rzym. W samej stolicy grupa spiskowców planowała zająć punkty strategiczne, podpalić miasto i zabić przeciwników politycznych. Zdrada Kuriusza, jednego z uczestników sprzysiężenia, który za pośrednictwem swej kochanki Fulwii doniósł o planach spiskowców Cyceronowi, spowodowała, że konsul zarządził przygotowania do walki. Nawet w przeddzień planowanego zamachu stanu uwięzienie bez niezbitych dowodów winy obywatela pochodzącego ze starej arystokracji rzymskiej było w republice niemożliwe. Dlatego Cyceron postanowił 8 listopada zwołać senat do świątyni Jowisza Statora na Palatynie i sprowokować Katylinę do wypowiedzenia słów, które mogłyby świadczyć o jego winie. Budynek został obstawiony młodymi ekwitami, stanowiącymi przyboczną straż konsula. Po otwarciu posiedzenia, w todze zarzuconej na pancerz, Cyceron od razu zaatakował Katylinę – wygłosił swoją najsłynniejszą mowę, tak zwaną pierwszą katylinarkę. Dokądże, Katylino, będziesz szydził z naszej cierpliwości? Jak długo twoje szaleństwo będzie się nami bawić? Jak długo będzie paradować twoja wyuzdana zuchwałość? Nicże cię nie obchodzi nocna załoga Palatynu, nic straże miejskie? Żartujesz sobie z lęku ludzi, z tego, że wszyscy przyzwoici skupiają się razem, że senat obraduje pod mocną osłoną? Nic ci nie mówią te twarze? Nie zdajesz sobie sprawy, że twoje plany są obnażone? Mowa była patetyczna, pełna nawiązań do śmierci. O czasy, o obyczaje! Wie o tym senat, konsul to widzi, a ten jednak żyje!. W kilka chwil później Cyceron zawołał: na śmierć cię, Katylino, z rozkazu konsula od dawna zaprowadzić należało!. Całe serie piętrzących się pytań retorycznych, wypowiedzianych raz z oburzeniem, raz z groźną ironią, oblegały i miażdżyły przeciwnika. Przeplatały się z zaklęciami do bogów: o bogowie nieśmiertelni, gdzie jesteśmy? W jakim mieście żyjemy? Jaką rzeczpospolitą mamy?. Cyceron zakończył inwokacją: Ty na koniec, Jowiszu, któremu pod tymi samymi auspicjami co i Rzymowi Romulus zbudował świątynię, Ty, którego słusznie nazywamy obrońcą tego miasta i państwa, wstrzymasz tego człowieka i jego towarzyszy od twoich i innych świątyń, od dachów i murów miasta, od zamachu na życie i majątek obywateli, a wrogów ludzi uczciwych, zbójców Italii, połączonych ze sobą przymierzem zbrodni i niegodziwym sojuszem, wiecznymi karami za życia i po śmierci ukarzesz. Przemówienie wywarło olbrzymie wrażenie – wszyscy senatorzy poparli konsula. Katylina wciąż twierdził, że jest niewinny, jednak nocą uciekł z Rzymu. Hasła powszechnego oddłużenia, którymi posługiwali się spiskowcy, spotykały się jednak z pewnym poparciem społecznym, więc Cyceron postanowił przekonać do walki w obronie republiki zwykłych mieszkańców miasta. Na zwołanym nazajutrz wielkim zgromadzeniu ludowym przemówił do tłumów i wygłosił drugą katylinarkę. Tym razem argumenty dostosował do poziomu odbiorców: rozwaleni u stołów biesiadnych, w objęciach bezwstydnych kobiet, rozmarzeni winem, uwieńczeni kwieciem i woniejący perfumami, wycieńczeni rozpustą, plotą, co im ślina na język przyniesie, o spaleniu Rzymu, o rzezi uczciwych obywateli. Żeby przekonać lud, Cyceron zestawił potężne siły stojące do dyspozycji republiki ze „zbieraniną” Katyliny, o której powiedział z pogardą, że składa się ze zdesperowanych starców i wiejskiej hołoty, z chłopów, którzy przepuścili swój majątek, z tych, co woleli opuścić termin sądowy niż swoje szeregi, z ludzi, którzy do nóg upadną, kiedy im pokażę już nie wojsko w szyku bojowym, ale edykt pretora. Senat z pełnym poparciem ludu wydał uchwałę uznającą Katylinę i jego stronników za wrogów. Do walki z oddziałami sprzysiężenia skierowano wierne republice wojsko, zaś obroną stolicy dowodził Cyceron. W początkach grudnia odkryto przekonujące dowody obciążające spiskowców, którzy pozostali w Rzymie. Wobec fali aresztowań mieszkańcy zebrali się na forum, żądając wyjaśnień. Wyszedł do nich Cyceron i wygłosił trzecią katylinarkę. Gdyby cały impet wewnętrznych wrogów, od was odwrócony, przeciw mnie jednemu miał się zwrócić, waszą rzeczą, Rzymianie, będzie zastanowić się nad tym, jakiego losu w przyszłości oczekiwać mogą ludzie, którzy broniąc waszej całości, narazili się na nienawiść i wszelkie niebezpieczeństwa. Decydujące o losie spiskowców posiedzenie senatu odbyło się 5 grudnia w świątyni Konkordii. Po mieście krążyły patrole, świątynia obstawiona była przez młodzież ze stanu ekwitów. Większość senatorów była za karą śmierci, której sprzeciwili się Juliusz Cezar i grupa jego zwolenników. Wówczas Cyceron wygłosił czwartą katylinarkę. Macie wszystkie stany, wszystkich obywateli, cały lud rzymski myślący jednakowo, co w sprawach politycznych dziś dopiero po raz pierwszy widzimy. W jednym rzędzie stoi nie tylko stan senatorski i ekwici, ale także wyzwoleńcy. Nie ma takiego niewolnika, byleby znośna była jego niewola, który by nie pragnął widzieć Rzymu stojącym i zależnie od sił i śmiałości przyczynić się do wspólnego ocalenia. Prawie wszyscy, a właściwie wszyscy, cenią nade wszystko spokój. Cały ich sprzęt, cała praca i zarobek istnieje tylko przy wielkiej liczbie obywateli i wzrasta w czasach spokojnych; jeśli ich zyski zmniejszają się z chwilą zamknięcia kramów i warsztatów, to cóż będzie, kiedy one spłoną? Poparł to przemówienie Katon, a senat uchwalił kary śmierci dla spiskowców. Cyceron jako konsul polecił wykonać uchwałę. Wieczorem na forum obywatele tłumnie witali go oklaskami i okrzykami, nazywając zbawcą i wskrzesicielem ojczyzny. Wygnanie Po upływie kadencji, 29 grudnia 63 roku, Cyceron złożył urząd. Nowy trybun ludowy Metellus Nepos zaatakował byłego konsula, zarzucając mu egzekucje obywateli rzymskich bez wyroku sądowego. Za kampanią przeciwko Cyceronowi stał Juliusz Cezar. Sprawa była skomplikowana, ponieważ senat miał prawo ferować wyroki śmierci tylko w przypadku zagrożenia państwa. W mowie do senatu, tak zwanej mettelinie, Cyceron argumentował, że spisek Katyliny był właśnie tego typu przypadkiem, a senat podzielił jego poglądy w kolejnej uchwale. Cyceron powrócił do pracy w sądach. Bronił między innymi oskarżonego o udział w spisku Publiusza Korneliusza Sullę, greckiego poetę Archiasa i byłego pretora Lucjusza Waleriusza Flakkusa. Napisał też kilka dzieł poświęconych dziejom własnego konsulatu, prozą i wierszem. Rósł jego majątek. W 62 roku kupił dom na Palatynie, w następnych latach posiadłości w Ancjum, Pompejanum i Formiae. Na wieść o zawarciu w roku 60 pierwszego triumwiratu (między Cezarem, Pompejuszem i Krassusem) usunął się z życia publicznego. Konsekwentnie odmawiał przyjęcia jakiegokolwiek urzędu. Przywództwo obozu republikańskiego objął Katon, natomiast Cyceron zajął się studiami nad literaturą i nauką grecką. Dla Cezara pozostawał jednak Cyceron potencjalnie niebezpiecznym przeciwnikiem. Gdy w roku 58 jego wojska obozowały pod Rzymem, trybun ludowy Publiusz Klodiusz Pulcher przedstawił skierowany przeciwko Cyceronowi projekt uchwały, zgodnie z którym za skazanie obywatela rzymskiego bez wyroku sądowego groziło wygnanie. Projekt został odrzucony przez senat, jednak trybun zwołał poza miastem, w obozie wojskowym, nielegalne zgromadzenie ludowe (tzw. contio), na którym Cezar nakłonił urzędujących konsulów do zatwierdzenia uchwały bez zgody senatu. Następnego dnia senatorzy na znak protestu ubrali czarne togi, ale sprawa została przesądzona. Cyceron postanowił opuścić Rzym przed wejściem w życie nowego prawa, dobrowolnie udając się na wygnanie. Jednak to nie wystarczyło jego wrogom. Skonfiskowano mu majątek, zburzono dom na Palatynie, willę pod Formiami i willę tuskulańską. Dzieci Cycerona nie znalazły się w zupełnej nędzy tylko dlatego, że Terencja posiadała skromny własny majątek. Cyceron mógł się wprawdzie pocieszać, że ustawa o jego wygnaniu nie została uchwalona legalnie, niemniej nie chciał i nie mógł nic przeciwko niej zrobić. W maju osiedlił się w Dyrrachium, w Epirze, gdzie żył na koszt przyjaciół. Listy, które stamtąd pisał, świadczą o pogłębiającej się depresji. Piszesz, moja Terencjo, że zamierzasz sprzedać swoją posiadłość (...) Zaklinam cię, zastanów się, co dalej? Jeśli los dalej nas będzie prześladował, co stanie się z naszym biednym chłopcem? Nie mogę pisać – tak wielka jest siła łez – nie chcę i ciebie do łez doprowadzić. Jedno tylko jeszcze napiszę: jeśli nasi przyjaciele spełnią obowiązek przyjaźni, nie zabraknie pieniędzy, jeśli go nie spełnią, ty swoimi pieniędzmi niczego nie dokażesz. W imię naszego nieszczęsnego losu bacz, byśmy nie zgubili do reszty i tak już zgubionego chłopca. 1 stycznia 57 roku, pod nieobecność Cezara, senat uchwalił odwołanie Cycerona z wygnania. Jednak zwołane dla zatwierdzenia tej decyzji zgromadzenie ludowe zostało rozbite przez bojówki Klodiusza. Na ulicach Rzymu wybuchły krwawe walki między zwolennikami Cezara i Klodiusza a bojówkami, które zorganizował w obronie senatu i Cycerona inny trybun ludowy, Tytus Anniusz Milon. W czerwcu sprawę Cycerona senat powierzył do rozpatrzenia miastom i mieszkańcom prowincji. Wezwano ich równocześnie do stawienia się w Rzymie i osłonięcia „autorytetu senatu”. W całej Italii odbyły się demonstracje, których uczestnicy domagali się powrotu wygnańca. Zwolennicy Cezara zostali zmajoryzowani przez napływającą do stolicy ludność miast italskich. Sprawę Cycerona poparł Pompejusz. W senacie na czterystu siedemnastu obecnych, czterystu szesnastu opowiedziało się za wnioskiem. 4 sierpnia 57 roku jedno z najbardziej tłumnych zgromadzeń ludowych w historii Rzymu, przy powszechnym aplauzie, uchwaliło wezwanie Cycerona do natychmiastowego powrotu. 5 sierpnia Cyceron stanął w Italii. Podróż z Brundisium do Rzymu, która trwała cały miesiąc, przerodziła się w wielką demonstrację w obronie wartości republikańskich. Widziałem nieprzerwany ciąg ludzi zgromadzonych z całej Italii. Nie było miejscowości ani municypium, prefektury czy kolonii, skąd nie przychodzono by z gratulacjami. Cóż mam powiedzieć o przyjęciu w rozmaitych miejscowościach? O zbiegowisku ludzkim w miastach? O pojawianiu się ojców rodzin wraz z żonami i dziećmi? (...) Ten jeden dzień mojego powrotu staje mi za nieśmiertelność, kiedy widziałem senat i lud rzymski wychodzący na moje spotkanie, kiedy mi się zdawało, że sam Rzym poruszony z posad wyszedł, by powitać swego zbawcę. Tak mię przyjął, że wydawało się, iż cieszą się nie tylko wszyscy mężczyźni i kobiety wszystkich warstw i wszelkiego wieku i stanu, wszelkiego stopnia majątkowego i urodzenia, lecz nawet same mury, mieszkania i świątynie miasta. 4 września Cyceron wjechał na złoconym rydwanie do Rzymu i złożył bogom na Kapitolu dzięki za powrót do ojczyzny. Nazajutrz, na uroczystym posiedzeniu, dziękował senatowi i urzędnikom, którzy się przyczynili do jego odwołania. Senat przywrócił mu majątek i przyznał odszkodowanie za zburzone budynki. Wygłoszona z tej okazji mowa O domu swoim jest niewątpliwie jedną z najlepszych i najbardziej wzruszających, jaką skomponował. W mowie do obywateli, którzy domagali się jego przemówienia na Forum, podziękował całemu ludowi rzymskiemu za to, że go wydźwignął z nieszczęścia i podniósł w godności'''. Wyjaśnił, że poszedł dobrowolnie na wygnanie dla dobra Republiki, unikając rozlewu krwi. Kompromis z triumwirami Po powrocie do Rzymu zajął się odbudową majątku, uczestniczył w obradach senatu i wznowił pracę w sądach. Bronił w procesach politycznych przeciwników Cezara – Lucjusza Kalpurniusza Bestię, Sestiusza oraz Celiusza Rufusa. Jego autorytet powodował, że senat czy zgromadzenie ludowe podejmowały decyzje za radą Cycerona. Gdy w maju 56 roku przedłożył projekt uchwały znoszącej reformę rolną, uchwaloną w czasie jego wygnania pod naciskiem Cezara, triumwirowie spotkali się w Luce, aby ustalić, jakie kroki zastosować wobec Cycerona. Marsz na Rzym ich wojsk był wówczas mało realny, zdecydowali się więc zawrzeć z mówcą kompromis. Ustrój republikański Rzymu miał zostać zachowany, a senat nadal sprawować władzę nad Rzymem i Italią; Cyceron miał natomiast powstrzymać się przed uderzaniem w interesy Cezara, Pompejusza i Krassusa oraz wycofać wszystkie projekty uchwał, które tym interesom zagrażały. Cyceron, który za wszelką cenę chciał powstrzymać wojnę domową, zdecydował się zaakceptować takie kompromisowe rozwiązanie. Po zjeździe w Luce stanowisko polityczne Cycerona uległo zmianie. Nie tylko już nie występował przeciw triumwirom, lecz zaczął ich nawet popierać. Już w drugiej połowie maja na posiedzeniu senatu postawił wniosek o przyznanie Cezarowi dziesięciu legatów oraz wypłacenie żołdu legionom zaciągniętym przez niego na własną rękę. Jeszcze dalej posunął się z początkiem czerwca, kiedy w mowie De haruspicum responso wzywał do zgody między tymi, „którzy bezsprzecznie więcej mogą”, to jest triumwirami, a tymi, „którzy nie mają tak wielkiej siły”, czyli obrońcami republiki. W sposób zdecydowany poparł Cyceron politykę triumwirów w Mowie o prowincjach konsularnych. Gdyby za konsularne przyjęto obie Galie, Cezar zobowiązany byłby te prowincje opuścić. Cyceron przyznał, że z punktu widzenia politycznego powinien był nadal pozostać przeciwnikiem Cezara. Jednakże muszę uznać działalność Cezara w Galii za korzystną dla państwa. Miłość moja do Rzeczypospolitej, dawna i stała, godzi mnie obecnie z Cezarem (...) Czyż mogę być nieprzyjacielem tego, którego listy, sława i wieści cieszą codziennie moje uszy nowymi nazwami ludów, szczepów, krajów? Dziś, gdy Cezar aż do Oceanu poskromił wszystkich wrogów, mogą się nawet Alpy zapaść, którymi przyroda nie bez woli bogów osłoniła Italię. Cyceron obrawszy nowy kierunek polityczny, jak mówił, składał dawną nieprzyjaźń do Cezara na ołtarzu ojczyzny. Wszedłszy na drogę współpracy z triumwirami, Cyceron zaczął występować w procesach sądowych jako obrońca ludzi „dynastów”. Pierwszą sprawą tego typu była obrona Korneliusza Balbusa, oskarżonego o nieprawne korzystanie z obywatelstwa rzymskiego. Ówczesne listy Cycerona świadczą o rozterkach, jakie przeżywał. Stopniowo zaczął wycofywać się z życia publicznego. W roku 55 miał sporo wolnego czasu, występował bowiem zarówno w senacie, jak w sądzie dość rzadko. Czas ten spędzał przeważnie w willach podmiejskich, zajmując się pracą literacką. Im większa była jego niechęć do występowania w sądach w obronie ludzi, „których bronić nie miał ochoty”, tym większą odczuwał potrzebę pozostawienia po sobie jakiegoś trwałego dzieła. Wycofanie z działalności publicznej W roku 55 napisał pierwszą wielką pracę teoretyczną – De oratore („O mówcy”) – w którym objaśnił, na czym polega sztuka pisania i przemawiania. Cyceron nawiązał do wzorów dialogu platońskiego i do pism Arystotelesa, tworząc w ten sposób utwór żywy i interesujący. Prawidła greckiej retoryki ilustrowane są w dialogu przykładami zaczerpniętymi z praktyki rzymskiego życia politycznego. Mimo że dzieło oparte jest na doskonałej znajomości greckiej teorii, góruje ono nad specjalistyczną literaturą ścisłym powiązaniem z życiem i praktyką. Wobec opanowania życia politycznego przez triumwirów, rola polityczna Cycerona w roku 54 była już znikoma – przemówił w senacie tylko raz. Również jego działalność w charakterze obrońcy sądowego była sporadyczna. Skupił się na pracy nad drugim wielkim dziełem – De re publica („O Rzeczypospolitej”). Przykładał do niego wielką wagę, tak że ukończył je dopiero po prawie dwóch latach, w roku 52. Z sześciu ksiąg tego utworu, który był wielką pochwałą republiki rzymskiej, zachowały się jedynie fragmenty. Cyceron wyłożył w nim swoją słynną koncepcję mieszanego ustroju.De re publica kończyła się w pełni zachowanym Snem Scypiona, fragmentem, który wywarł znaczący wpływ na europejską literaturę i naukę. W podniosłych słowach opowiadał w nim Scypion, jak we śnie zjawił mu się Scypion Starszy, uniósł w niebieskie przestworza i zapewnił, że wszyscy, którzy przysłużyli się ojczyźnie żyją szczęśliwie w niebie. Potem pojawił się ojciec Scypiona, Emiliusz Paulus – wskazał na Drogę Mleczną i małą w stosunku do niej, kulistą Ziemię. Cyceron wyraził w tych kilku akapitach swoje przekonanie o nieśmiertelności duszy tych, którzy zasłużyli się ojczyźnie. O ile De re publica w maju 51 roku była „w rękach wszystkich”, o tyle napisany w tym roku dialog De legibus („O prawach”) nie został ukończony, ani wydany za życia Cycerona. Zachowały się jedynie trzy pierwsze księgi i nieliczne fragmenty z księgi czwartej i piątej. Sam pomysł zaczerpnięty był z Platona, jednak Cyceron opiera się w swojej pracy na prawach republiki rzymskiej. Dzieło to jest jednym z podstawowych źródeł dla poznania rzymskich praw i obyczajów. Cyceron sformułował w nim słynną tezę, że prawo nie powstało drogą umowy, lecz jest oparte na rozumie, który jest wrodzony wszystkim ludziom i dany od Boga. Źródłem prawa jest więc „natura”, której pochodzenie jest boskie. Po śmierci Krassusa, w roku 53, Cycerona wybrano do kolegium augurów. Czuł się tym wyróżnieniem zaszczycony, poważnie też podszedł do nowych obowiązków. Z wielką powagą przyswoił sobie przekazywane ustnie zasady rzymskiego kapłaństwa, przestudiował też dotychczasową literaturę jemu poświęconą – zwłaszcza Libri augurale Appiusza Klaudiusza Pulchera, którymi się zachwycał. Po dziewięciu latach kapłaństwa swoimi doświadczeniami i wiedzą na ten temat podzielił się Cyceron w dziele De divinatione. Proces Milona Z początkiem 52 roku Cyceron musiał przerwać prace literackie, aby bronić Milona, przewodzącego ulicznym bojówkom broniącym senatu. Milon zabił Klodiusza, który z kolei przewodził bojówkom stojącym po stronie triumwirów. Cyceron znalazł się w bardzo trudnej sytuacji – nie popierał przemocy, ale nie mógł porzucić człowieka, któremu wiele zawdzięczał. 8 kwietnia Forum wypełnione było zwolennikami triumwirów. Obok stały pod bronią oddziały Pompejusza. Cyceron, który zawsze miał tremę przed publicznymi wystąpieniami, był zdenerwowany. Jak przyznał, „nowy kształt nowego sądu przerażał jego oczy”. Po pierwszych słowach podniosły się krzyki. Wtedy wkroczyły oddziały Pompejusza, by zapewnić porządek – byli ranni i zabici. Cyceron musiał przerwać, a kiedy zaczął na nowo, podniósł się kolejny tumult. Cyceron nie umiał opanować nerwów, mowa wypadła blado, a Milon został skazany i udał się na wygnanie do Marsylii. Chcąc się zrehabilitować, Cyceron opracował na piśmie nową mowę (Pro Milone), która się zachowała i jest uważana za szczyt kunsztu oratorskiego. Przebywający na wygnaniu Milon miał podobno powiedzieć, że nie jadałby ryb w Marsylii, gdyby Cyceron istotnie taką mowę wypowiedział. Już Kwintylian nazwał ją „najpiękniejszą i najsławniejszą”. Przez wieki była przytaczana w podręcznikach retoryki i prawa jako wzorcowy przykład obrony oskarżonego, którego winy nie sposób zaprzeczyć. Cyceron przyznawał, że Milon zabił Klodiusza, lecz starał się uprawdopodobnić tezę, że to nie Milon na Klodiusza, lecz Klodiusz na Milona przygotował zasadzkę, zatem Milon działał w obronie własnej. Z procesem Milona łączyły się jeszcze dwa inne, w których Cyceron odniósł sukces. Pierwszy to obrona Saufejusza, który na rozkaz Milona miał pozbawić życia Klodiusza. Drugi to oskarżenie trybuna ludowego Munacjusza Plankusa Bursy, który przez cały okres swego trybunatu atakował zarówno Milona, jak i Cycerona. Namiestnik i imperator W roku 51 Cyceron nie mógł się już dłużej uchylać od obowiązku, który spoczywał na byłym konsulu – objęciu namiestnictwa jednej z prowincji. Drogą losowania wyznaczono mu Cylicję, która graniczyła z państwem Partów. Dwa lata wcześniej w bitwie z Partami pod Carrhae zginął Krassus, Cyceron mógł się więc spodziewać, że czekają na niego nie tylko obowiązki administracyjne, ale także wojskowe. Edykt Cycerona, który ogłosił w Cylicji, stanowił, że miasta azjatyckie winny się rządzić własnymi prawami. Sprawa, z której był szczególnie dumny, to pomoc miastom, uginającym się pod ciężarem długów. Na podstawie edyktu miastom nie wolno było pokrywać wydatków związanych z wyjazdami delegacji do Rzymu. „Wzmacniające środki” polegały więc przede wszystkim na zwolnieniu miast z wydatków związanych z utrzymaniem namiestnika i jego świty. Cyceron surowo zwalczał korupcję wśród urzędników. Ani Cylicja, ani inne miasta azjatyckie nie utrzymywały też, zgodnie z zarządzeniem Cycerona, wojska rzymskiego. Surowa, ale sprawiedliwa polityka budżetowa Cycerona spowodowała, że kończył on swoje rządy namiestnikowskie ze znaczną nadwyżką finansową, z której część – zgodnie z ówczesnym prawem – przypadła mu osobiście. W końcu sierpnia 51 roku Partowie wkroczyli na terytorium rzymskie. Cyceron nie wiedział, co jest celem ataku, więc przeprowadził swoje legiony z Cylicji, wzdłuż gór Taurus, do Kapadocji, którą uważał za najbardziej zagrożoną. Tymczasem celem ataku okazała się Syria, gdzie garnizon rzymski był oblegany w Antiochii. Cyceron ruszył z odsieczą – 5 października był w Tarsie, 8 października w syryjskiej Mopsuesti, a po forsownym marszu już 10 października pod Epifanią. Partowie, którzy oblegali stolicę Syrii, wycofali się na wieść o zbliżaniu się odsieczy, a kwestor Kassjusz z częścią wojsk udał się w pościg za nimi. Ponieważ, po ataku Partów, sprzyjające im szczepy górskie powstały przeciw władzy rzymskiej, Cyceron postanowił je spacyfikować. Dwunastego października ruszyłem z wojskiem nie obciążonym bagażami i nazajutrz o świcie stanąłem na szczycie gór Amanu. Tu podzieliłem kohorty i oddziały posiłkowe. Jedną grupą dowodził wraz ze mną mój brat jako legat, drugą legat Gajusz Pomptinus, trzecią Marek Anneusz i Lucjusz Tulliusz. Napadliśmy na większość szczepów znienacka i odciąwszy im drogę wycięliśmy ich w pień albo wzięli do niewoli. Zdobyliśmy Eranę, główną miejscowość Amanu, podobniejszą raczej do miasta niż do wsi, a także Sepyrę i Kommoryn, leżące w części opanowanej przez Pomptinusa. Broniły się dzielnie od świtu aż do czwartej po południu. Zabiwszy wielu nieprzyjaciół, zdobyliśmy również sześć innych zameczków, wiele też spaliliśmy. 17 października wojsko obwołało Cycerona imperatorem, co w nomenklaturze republiki oznaczało godność naczelnego wodza. Do laurów mówcy przybyły laury wojownika. Wspominając kilka dni postoju na miejscu dawnego obozu Aleksandra Wielkiego, Cyceron żartował z tego nowego tytułu: był to trochę lepszy wódz ode mnie. 18 października wkroczył do niepodlegającej Rzymowi części Cylicji i podbił ją. Ponieważ mieszkańcy Pindenissus dawali schronienie zbiegłym od nas niewolnikom i oczekiwali niecierpliwie przybycia Partów, uznałem, że dla honoru państwa rzymskiego powinnością moją było poskromić ich zuchwałość, aby przez to tym łatwiej przełamać opór innych, niechętnych naszemu panowaniu. Na wieść o zwycięstwach Cycerona senat uchwalił dziękczynną suplikację. Wojna domowa Jeszcze w Cylicji Cyceron otrzymał pierwsze wieści o konflikcie między Cezarem a Pompejuszem. W liście do Attyka jesienią 50 roku stwierdził: zanosi się na wielką między nimi walkę i (...) jeżeli ten sam bóg, który nad spodziewanie nasze uwolnił nas od wojny z Partami, nie spojrzy łaskawie na Rzeczpospolitą, nadejdzie wojna tak straszna, jakiej jeszcze nie było. W grudniu, gdy stanął w Italii, Cezar właśnie przekroczył ze swoimi wojskami Alpy. 4 stycznia 49 roku Cyceron wziął udział w obradach senatu, na których usilnie namawiał do dalszych rozmów pokojowych. Większość senatorów poparła jednak Pompejusza, przegłosowano mobilizację. Cyceronowi wyznaczono nadzór nad poborem rekruta w okręgu Kapui. Nie wypełniał tych obowiązków zbyt gorliwie, starał trzymać się na uboczu i wysuwał kolejne propozycje pokojowe. Przesłał 5 lutego list do Cezara z zapewnieniem, że nie bierze udziału we wrogich mu poczynaniach oraz wezwał go „by miał wzgląd na dobro ojczyzny” i pogodził się z Pompejuszem. Cezar, nie pytając o zgodę, opublikował ten prywatny list i starał się utrzymać Cycerona w roli mediatora. 28 marca spotkali się w Formii, ale Cyceron nie zaakceptował opanowania Italii przez Cezara i odmówił przyjazdu do Rzymu. Gdy Cezar walczył z wojskami wiernymi Pompejuszowi w Hiszpanii, Cyceron umacniał się w przekonaniu, że powinien opuścić Italię. Armię Cezara i ludzi go popierających uważał za „zbiorowisko łotrów gotowych na wszystko”. Rządzący w imieniu Cezara Marek Antoniusz doprowadził go do wściekłości i przyspieszył dojrzewającą decyzję o wyjeździe. W drugiej połowie 49 roku Cyceron był już w Grecji u boku Pompejusza, ale także wobec niego i jego stronników pozostawał bardzo krytyczny. W początkach 48 roku, zniechęcony daremnymi staraniami o pokój, osiadł w Epirze i czekał na zakończenie walk. Po klęsce Pompejusza pod Farsalos uznał wojnę za rozstrzygniętą. Niewiele się zastanawiając, powrócił w połowie października do Italii. W tym okresie zaczęły się psuć stosunki Cycerona z Terencją, z którą przeżył na ogół zgodnie trzydzieści dwa lata i która zawsze była jego podporą. Tej ambitnej i samodzielnej kobiecie, która niejednokrotnie wpływała na decyzje męża, coraz mniej podobał się jego dość beztroski stosunek do pieniędzy. W czasie wojny domowej więzy łączące dotąd małżeństwo coraz bardziej się rozluźniały, aż doszło do rozwodu. Tymczasem Cezar, któremu zależało na pozyskaniu wielkiego mówcy, w kwietniu 47 roku wysłał z Egiptu uprzejmy list do Cycerona, zapewniając go, że „może pozostać takim samym jak zawsze”. Pozwolił mu także na używanie tytułu imperatora. 25 września Cezar wylądował w Italii. Spotkanie Cycerona ze zwycięskim Cezarem opisał szczegółowo Plutarch. A kiedy wreszcie nadeszła wiadomość, że Cezar wpłynął do Tarentu i stamtąd maszeruje lądem do Brundisium, Cyceron wyruszył mu naprzeciw, nie tracąc bynajmniej nadziei, choć wstydem przejmowała go myśl, że wobec tylu świadków wystawi się na próbę w spotkaniu ze zwycięskim przeciwnikiem. Tymczasem nie musiał ani powiedzieć, ani zrobić nic upokarzającego. Cezar bowiem, zobaczywszy z daleka, że Cyceron wyprzedza innych, idąc mu naprzeciw, zsiadł z konia, przyjaźnie go pozdrowił i z nim tylko rozmawiając, przeszedł spory szmat drogi. Pod rządami Cezara W październiku 47 roku powrócił po ponad pięciu latach do Rzymu. Miasto opanowane było przez zwolenników Cezara, a obecność tam Cycerona była tolerowana o tyle, o ile nie przeciwstawiał się polityce dyktatora. Większość przyjaciół i dotychczasowych współpracowników zginęła, bądź przebywała na wygnaniu. Osamotniony, rozwiedziony Cyceron nawiązał kontakt z dawnymi znajomymi – Warronem oraz Markiem Juniuszem Brutusem. Nie mając żadnych obowiązków i nie znajdując przyjemności w obcowaniu ze zwolennikami Cezara, postanowił pojednać się ze swoimi dawnymi przyjaciółmi, z książkami. W jednym z ówczesnych listów opisał swój dość ponury i monotonny tryb życia: rano przychodzi do mnie z pozdrowieniem wielu patriotów, ale ci są smutni; przychodzą i ci spośród radosnych zwycięzców, którzy mnie szczególnie szanują i poważają. Po tych odwiedzinach zasiadam do książek i czytam lub piszę. Przychodzą także ludzie, którzy chcą coś ode mnie posłyszeć, jak gdybym był uczonym człowiekiem tylko dlatego, że trochę więcej od nich umiem. Potem czas wolny poświęcam pielęgnacji ciała. Ojczyznę moją opłakałem gorzko i dłużej, niż kiedykolwiek matka opłakiwała jedynego syna. W liście do dawnego przyjaciela, Serwiusza Sulpicjusza, wyjaśnił: odkąd stwierdziłem, że sztuka, której się pilnie poświęcałem, nie ma znaczenia ani w senacie, ani na forum, całą swą uwagę i pracę poświęciłem filozofii. Zimą 46 roku zdecydował się opracować historię rzymskiej wymowy w formie dialogu i opatrzyć ją na cześć przyjaciela tytułem Brutus. To dzieło, napisane w ciągu trzech miesięcy, nie miało precedensu w dotychczasowej literaturze. Cyceron nie uzależniał ocen od osobistej sympatii czy przynależności mówców do obozów politycznych, przedstawił ich galerię od największych do zupełnie poślednich. Nie zabrakło podtekstów politycznych, gdyż problemy literackie nie pozwoliły Cyceronowi zapomnieć o nurtującym go niepokoju. W dyskusjach przebija żal nie tylko nad upadkiem wspaniałej retoryki, ale również nad końcem republiki. Bezpośrednio po Brutusie napisał Paradoxa stoicorum („Paradoksy stoickie”). Teza, że cnota sama przez się wystarcza do szczęścia, była dla Cycerona pocieszeniem. Postanowił wykazać, że dobrem jest jedynie to, co piękne; że cnota wystarcza do osiągnięcia szczęścia; że wszystkie przewinienia i cnoty są równe; że każdy głupiec jest szaleńcem; że jedynie mędrzec jest wolny; że jedynie mędrzec jest bogaty; że jedynie mędrzec jest obywatelem, podczas gdy głupcy są wygnańcami. Tezy te starał się udowodnić, posługując się przykładami z rzymskiego życia politycznego i własnych doświadczeń. Tezą o „wolności prawdziwej” bronił, tak jak wówczas mógł i potrafił, wolności politycznej ludzi, którzy musieli żyć pod dyktaturą Cezara, czyli „w niewoli”. Jeszcze zanim opublikował Brutusa, około 20 kwietnia 46 roku, nadeszła wiadomość o bitwie pod Tapsus w Afryce i pogromie resztek pompejańczyków. Według relacji Cycerona, życie w stolicy w tych dniach nie było przyjemne, gdyż cezarianie pysznili się zwycięstwem i patrzyli na innych jak na zwyciężonych. Cyceron zastanawiał się w liście do Warrona nad planami na przyszłość. Jeśliby nas ktoś chciał użyć do odbudowania Rzeczypospolitej nie tylko jako budowniczych, lecz nawet jako cieślów, ociągać się nie będziemy, owszem, z ochotą się stawimy. Jeżeli nikt naszej pomocy potrzebować nie będzie, nie przestaniemy pisać i czytać dzieł o polityce, służąc Rzeczypospolitej jeśli nie w senacie i na forum, to przynajmniej nauką, dziełami i badaniami, odnoszącymi się do praw i obyczajów. Aby uczcić pamięć długoletniego przyjaciela, obok Cycerona najważniejszego lidera stronnictwa republikańskiego, z początkiem lipca ukończył Pochwałę Katona. Wstrzymał się jednak z jej publikacją, bowiem z Afryki do Rzymu wrócił zwycięski Cezar. Cyceron starał się wykorzystywać swoją sławę dla obrony tych z jego przyjaciół i sojuszników politycznych, którzy przeżyli wojnę i przebywali na wygnaniu. We wrześniu po raz pierwszy od siedmiu lat przemówił w senacie, dziękując Cezarowi za łaskę okazaną Markowi Marcellusowi. W listopadzie powrócił do pracy w sądach i zaczął bronić ludzi oskarżonych przez dyktatora. Pierwszą tego typu sprawą była obrona Kwintusa Ligariusza, którą zrelacjonował Plutarch: a kiedy Cyceron podjął się obrony Ligariusza, Cezar miał podobno powiedzieć do swoich przyjaciół: „Cóż szkodzi po dłuższej przerwie posłuchać znów mowy Cycerona? Tamten i tak jest już dawno osądzony jako nikczemnik i wróg.” Kiedy jednak Cyceron zaczął przemawiać, od razu wywarł silne wrażenie. W miarę jak dalej mówił, wzbudzając coraz to inne uczucia i coraz większy zachwyt, twarz Cezara zaczęła się mienić i ujawniać nurtujące go uczucia. Wreszcie, gdy mówca wspominał o zmaganiach pod Farsalos, Cezar przestał nad sobą panować, z rąk wypadły mu jakieś pisma. Ostatecznie, zniewolony mową, darował winę oskarżonemu. Jeszcze latem 46 roku Cyceron zabrał się do następnego dzieła, które zatytułował Orator („Mówca”). Do dawnych tez, w których podkreślał konieczność ogólnego wykształcenia retora, dodał nowe. Na własnym przykładzie wykazywał, że „prawdziwym mówcą” może być ten tylko, kto swobodnie potrafi się posługiwać wszystkimi stylami. Orator został opublikowany pod koniec 46 roku, a jego kopie były w Rzymie rozchwytywane. Wobec kilku polemik, jakie wywołało to dzieło, Cyceron opracował krótkie pismo De optimo genere oratorum („O najlepszym rodzaju mówców”). Stwierdził w nim, że przykładem najlepszego retora jest Demostenes, który potrafił posługiwać się wszystkimi stylami literackimi. Do dzieła dołączone były przekłady mów Demostenesa, które się nie zachowały. Po dobrym przyjęciu Oratora, gdy Cezar przebywał w Hiszpanii, Cyceron zdecydował się opublikować Pochwałę Katona. Odniósł niebywały sukces, dzieło było „na ustach wszystkich”. Pobudził innych autorów do wydania własnych „Katonów”, w których wychwalano wartości republikańskie. W odpowiedzi posypały się cezariańskie „Antykatony”. W Tuskulum Po rozwodzie z Terencją dokuczały Cyceronowi trudności finansowe. Pod koniec 46 roku zaczął myśleć o małżeństwie, które by podreperowało jego stan majątkowy. Swatano go z Pompeją, wdową po Faustusie Sulli, oraz inną jeszcze kobietą, której nazwiska w liście nie wymienia, choć zaznacza: nie widziałem nigdy nic brzydszego. Wybór padł na młodziutką i bogatą sierotę Publilię, której majątkiem się opiekował. Finanse, a nie uroda wybranej – jak to stwierdził w zaginionej biografii Cycerona jego wyzwoleniec Tyron – zadecydował o drugim małżeństwie. Związek sześćdziesięcioletniego mężczyzny z dwudziestoletnią dziewczyną wywołał w Rzymie pełne oburzenia komentarze. Podkpiwano z Cycerona, że w tak późnym wieku żeni się z dziewicą. Jak twierdził Kwintylian, miał na to podobno odparować: „jutro będzie kobietą”. Jego była żona Terencja stwierdziła, że na starość stracił głowę. Jednak w lutym 45 roku spotkał Cycerona najcięższy cios w życiu – w połogu zmarła jego ukochana córka Tullia. Z jej śmiercią odszedł ostatni członek rodziny, z którym był głęboko uczuciowo związany. Drażniła go obecność Publilii, którą podejrzewał o skryte zadowolenie ze śmierci pasierbicy. Zapragnął uciec z domu, w którym wszystko przypominało mu zmarłą i od nowej rodziny. Schronił się w swojej posiadłości w Tuskulum, w której żył samotnie i skąd rzadko wyjeżdżał. W tej samotności – zwierzył się Attykowi – nie mam z kim porozmawiać. Rankiem zapuszczam się w gęsty i cienisty las, który opuszczam dopiero wieczorem. Poza tobą nic mi nie jest tak drogie jak samotność. W samotności rozmawiam z książkami i tylko płacz mnie od nich odrywa. Wstrzymuję się, jak mogę, lecz ból jest silniejszy. Zagłębiając się w lekturę rozpraw o cierpieniu, Cyceron przeczytał traktat filozofa Krantora O boleści i na nim oparł się, pisząc w lutym słynne Consolatio („Pocieszenie”). Dzieło to wywarło olbrzymi wpływ na piśmiennictwo starożytne. Pod względem literackim było nowatorskie, studiowali je m.in. św. Hieronim, św. Ambroży czy Laktancjusz, jednak nie dochowało się do czasów współczesnych. Zawierało zestawienie wypadków śmierci najsławniejszych ludzi w państwie. W marcu, w dialogu Hortensius („Hortensjusz”), napisał o pocieszeniu jakie daje filozofia. Pismo to zaginęło, ale uczeni odtworzyli jego duże fragmenty z obszernych cytatów, które w swoich pracach zamieścili m.in. św. Augustyn, Marcjan Kapella czy Serwiusz. Cyceron wyraził w nim przeświadczenie, że filozofia uzbraja człowieka przeciw wszelkim przeciwnościom losu. Stwierdził, że jeśli nie ma życia pozagrobowego, to filozofia pozwala lżej znieść życie doczesne – jeśli zaś istnieje życie pozagrobowe, to jej potrzeba jest bodaj jeszcze większa. Dialog ujęty był w piękną formę literacką, a liczne przykłady zaczerpnięte z historii rzymskiej. W maju ukończył dwie księgi Rozpraw akademickich. Była to pierwsza redakcja tego dzieła, z której zachowała się jedynie druga księga zatytułowana Lukullus. W następnych miesiącach Cyceron przeredagował Akademiki do czterech ksiąg. Opisał w nich historię Akademii platońskiej. W formie dialogu wyłożył spór między przedstawicielami tzw. czwartej i piątej Akademii na temat teorii poznania. Podkreślił, że tworzenie nowych systemów nie jest jego zamierzeniem, a czytelnik winien wybrać ten pogląd, który uzna za najbardziej przekonujący. Równocześnie z Rozprawami akademickimi ukończył Cyceron pięć ksiąg De finibus („Problemy najwyższego dobra i zła”), nad którymi pracował od marca do końca czerwca. Podsumował je w liście do Attyka następująco: w pięciu skończonych księgach „De finibus” wykładam naukę epikurejczyków przez usta Lucjusza Torkwata, naukę stoików przez usta Marka Katona, perypatetyków przez usta Marka Pizona. Wprowadzam osoby nieżyjące, żeby nie wzbudzić zazdrości między żyjącymi. Dzieło jest pod względem literackim mało jednorodne, co wynika z ogromu materiału, który udało się Cyceronowi zebrać. Wiele obrazowych przykładów miało pomóc czytelnikowi zrozumieć tezy. Szczególny jest zwłaszcza wstęp do księgi piątej, w którym wspomina własną młodość. Chociaż Cyceron tylko referuje poglądy etyczne różnych szkół filozoficznych, to jednak zdecydowanie zwalcza pogląd, że nie można stopniować dobra i zła – jest jego zdaniem różnica pomiędzy tym, kto bije niewolnika, a tym, kto bije własnego ojca. W lipcu Cyceron rozpoczął pisać Rozmowy tuskulańskie, które popularnie nazywa się Tuskulankami. W dziele tym chciał dać czytelnikowi skuteczną broń przeciw najrozmaitszym przeciwnościom losu w walce o szczęście. Pierwsza księga mówi o pogardzie dla śmierci, druga o znoszeniu bólu, trzecia o łagodzeniu zmartwień, czwarta o afektach burzących spokój umysłu, piąta, poświęcona centralnemu problemowej całej filozofii, poucza, że do osiągnięcia szczęścia wystarczy sama cnota. W przeciwieństwie do poprzednich dialogów, osoby dyskutujące w Tuskulankach pozostały anonimowe. Pięć ksiąg odtwarzało pięć rozmów, które miały odbyć się w pięciu kolejnych dniach w willi Cycerona. Napisane z wielkim talentem i ciepłem, kreślą ideał mędrca „któremu sama cnota wystarcza do szczęścia”. Ten ideał pozwalał łatwiej znosić Cyceronowi problemy polityczne i rodzinne. W końcu sierpnia rozpoczął pracę nad dialogiem De natura deorum („O naturze bogów”). Przedstawił w nim stanowiska różnych szkół filozoficznych o istocie bóstwa. Chodziło mu przede wszystkim o szkołę stoicką i epikurejską oraz ich krytykę z punktu widzenia sceptycznej Akademii. Podsumowując dialog w trzeciej księdze, Cyceron uznał za pokonaną jedynie materialistyczną naukę Epikura, natomiast stoicka teza o opatrzności bożej kierującej światem, nie została potępiona. We wrześniu Cyceron wymienił uprzejme listy z Cezarem. Dyktator polemizował z Pochwałą Katona pisząc i przesyłając Arpinacie własne Antykatony. W październiku po raz pierwszy powrócił na krótko do Rzymu, po powrocie Cezara z Hiszpanii. W listopadzie wystąpił z mową obrończą w sprawie króla Galacji Dejotara, oskarżonego przez swego wnuka o przygotowywanie zamachu na życie Cezara. W grudniu Cezar odwiedził Cycerona w jego willi. Jednak nie mogąc i nie chcąc brać udziału w życiu publicznym, Cyceron zajmował się nadal zagadnieniami filozoficznymi, pisząc przez całą jesień. Wyszedł wówczas spod jego pióra dialog De divinatione („O znakach bożych”). Krytykował w nim wiele wypaczeń religii rzymskiej, jednak nie kwestionował użyteczności tej instytucji publicznej, ale jedynie jej nadużywanie do celów politycznych. Cyceron nic nie wiedział o planowanym zamachu na życie Cezara. Mimo że jednym ze spiskowców był jego przyjaciel Brutus, znana była powszechnie odraza Cycerona do spisków i skrytobójstw. Zdaniem Plutarcha spiskowcy przypuszczali, że Cyceron będzie odwodził ich od zamachu i chcieli go postawić przed faktem dokonanym. W liście do Attyka Cyceron tak wspominał 15 marca 44 roku: pamiętasz, jak w dzień śmierci Cezara, kiedy spiskowcy udali się na Kapitol, wołałem, żeby pretorowie zwołali tego samego dnia senat na Kapitol. Bogowie nieśmiertelni! Czegóż nie można było dokazać w chwili, kiedy dobrze myślący obywatele – ba, nawet mniej gorliwi – cieszyli się, a źli upadli na duchu. Spiskowcy nie poszli jednak za jego radą i nie wykorzystali zamieszania, jakie zapanowało w pierwszej chwili po zamachu. Już wtedy zginęliśmy – podsumował Cyceron. Co prawda na zwołanym 17 marca posiedzeniu Cyceron przekonał senatorów do ogłoszenia amnestii, ale nadal nie włączał się aktywnie do życia politycznego. W prywatnych listach nie krył zadowolenia z końca dyktatury, ale nie był optymistą. Nie podobały mu się posunięcia spiskowców, których oficjalnie nie poparł. O jego neutralność zabiegali Marek Antoniusz i cezarianie, grożąc wojną domową. Cyceron zdecydował się więc ponownie wycofać do Tuskulum i innych podmiejskich willi. W kwietniu odwiedził go osiemnastoletni Oktawian, który szukał poparcia. Oktawiusz okazuje mi wielką przyjaźń i uszanowanie. Jego ludzie nazywają go Cezarem, ale Filip nazywa go Oktawiuszem, i ja tak samo. (...) My – jeśli mnie wszystko nie myli – nie podźwigniemy się z upadku. Chciałbym udać się gdzieś na kraniec świata. 7 czerwca zaproponowano Cyceronowi funkcję legata w Grecji. Znużony sytuacją, z której nie widział dobrego wyjścia, chętnie przyjął propozycję. Na okręt wsiadł 17 lipca. Wydawało się, że opuszcza Italię na zawsze. Ostatnia walka w obronie republiki 1 sierpnia 44 roku statek, na którym płynął Cyceron, zawinął do Syrakuz na Sycylii. Wobec nieprzychylnego wiatru, Cyceron zatrzymał się u swego przyjaciela Waleriusza. Tam dotarł do niego list od Brutusa i Kassjusza, w którym prosili go o przybycie 1 września na decydujące o wojnie lub pokoju posiedzenie senatu, na którym mieli się stawić wszyscy byli konsulowie i pretorzy. Prawie równocześnie nadszedł list Attyka wzywający do powrotu: zatem przybywaj! Ty, który pożądasz pięknej śmierci, miałżebyś opuścić ojczyznę?. Sześćdziesięciodwuletni Cyceron podjął brzemienną w skutki decyzję. Zawsze był przeciwnikiem wojny domowej, po zdaniu konsulatu wzbraniał się przed przyjmowaniem najwyższych urzędów. Wiedział, że powrót oznaczał, że będzie musiał stanąć na czele republiki, co prawdopodobnie doprowadzi do wojny. Uznał to jednak za swój obowiązek. Jak pisał, wdzięczny był wiatrom, że „odwróciły od niego tę hańbę” i „na zew ojczyzny” ruszył do Rzymu. 31 sierpnia, w przeddzień posiedzenia senatu, Cyceron przybył do stolicy. Na jego spotkanie wyszły takie tłumy pełne radości i tęsknoty za nim, że prawie cały dzień zeszedł mu na powitaniach i uściskach, przy bramach miasta i po drodze. Jednak w posiedzeniu udziału nie wziął. Dowiedział się bowiem, że Antoniusz zamierza postawić wniosek prowadzący do ubóstwienia Cezara. Aby zachować pozory, wytłumaczył się zmęczeniem. Antoniusz, któremu zależało na tym, by Cyceron głosował za wnioskiem, tak dalece stracił panowanie nad sobą, że groził zburzeniem domu Cycerona. 2 września na posiedzeniu senatu Antoniusz był nieobecny, zjawił się natomiast Cyceron, który wygłosił pierwszą z filipik – mów skierowanych przeciw Antoniuszowi. Była ona ostrą krytyką ustaw uchwalonych za sprawą Antoniusza i apelem do konsulów, wzywającym ich do powrotu na drogę prawa i do służby dla republiki. Wiem, jak niebezpiecznie jest narażać się człowiekowi rozgniewanemu i dzierżącemu oręż w ręku, zwłaszcza w tych czasach, kiedy miecz tak bezkarnie zabija, ale podam sprawiedliwe, jak sądzę, warunki ugody i przypuszczam, że Antoniusz ich nie odrzuci. Jeśli obelżywie będę mówił o jego życiu i charakterze, zgadzam się, by był moim największym nieprzyjacielem; jeśli jednak stosownie do mego zwyczaju powiem otwarcie, co myślę, pragnę, by mimo gniewu odniósł się do mnie jak do obywatela. Niech chwyta za broń, jeśli wymaga tego obrona, ale niechaj ta broń nie zagraża ludziom, którzy wypowiadają to, co uznają za dobre dla Rzeczypospolitej. Senatorzy byli jednak zastraszeni i tylko jeden z nich poparł mowę Cycerona. Odtąd obrady senatu zaczęły odbywać się w otoczeniu wojsk Antoniusza. Cyceron, w obawie o życie, wyjechał do swoich willi. Na jednym z posiedzeń Antoniusz zaatakował Cycerona. Zrzucił na niego winę za skazanie katylinarczyków, przypisywał jego machinacjom zabójstwa Klodiusza i Cezara. To Cyceron miał poróżnić Cezara z Pompejuszem i doprowadzić w ten sposób do wojny domowej. W odpowiedzi Cyceron opracował na piśmie i opublikował w formie inwektywy drugą filipikę. Obrzucił w niej Antoniusza najordynarniejszymi wyzwiskami. Nazwał go rozpustnikiem, złodziejem, nikczemnikiem, łotrem, tyranem i pijakiem, który obrzyguje kawałkami potraw cuchnącymi winem cały trybunał. 1 listopada Cyceron otrzymał list od Oktawiana, który prosił o radę i obiecywał utrzymanie republiki w zamian za wsparcie przeciwko Antoniuszowi. Oktawian wkroczył po kilku dniach do Rzymu, ale musiał wycofać się przed wojskami Antoniusza. Gdy pod koniec listopada Antoniusz wyruszył do Galii, a w grudniu swoje posłuszeństwo senatowi ogłosił Brutus, stojący na czele legionów na wschodzie imperium, na posiedzeniu 20 grudnia Cyceron wygłosił trzecią filipikę. Złożył wnioski m.in. o poparcie Oktawiana oraz wypłacenia dodatkowych pieniędzy dla legionów, które stanęły po stronie republiki. Senat poparł Cycerona, który uważał, że tego dnia „rzucił podwaliny pod Rzeczpospolitą”. Tego samego dnia Cyceron wyszedł do zgromadzonych na Forum Rzymian i wystąpił z czwartą filipiką, w której zreferował uchwały podjęte przez senat. Stwierdził, że Antoniusz jest wrogiem ojczyzny. Żywe oklaski potwierdziły, że właściwie wyczuł nastroje tłumu, więc z tym większą pasją zaatakował: tak jest, nie tylko ludzie, ale i bogowie nieśmiertelni zgadzają się, jak widzę, na ocalenie Rzeczypospolitej. Bo jeśli niebo przez cuda i znaki wolę swą objawia, to czyż nie widzimy wyraźnie, że dla Antoniusza zbliża się godzina kary, a dla nas wolności? Lub jeśli ta jednomyślna zgoda nie mogła nastąpić bez zrządzenia bogów, to czyż możemy wątpić o ich woli?. W listopadzie i grudniu, w przerwach między wystąpieniami publicznymi, Cyceron napisał swoje ostatnie dzieło filozoficzne – De officiis („O powinnościach”), dedykowane studiującemu w Atenach synowi. Arpinata ukończył pracę 9 grudnia, chociaż już nie zdążył wykończyć traktatu literacko. Opublikowano go najprawdopodobniej dopiero po śmierci autora. Cyceron opierał się w pierwszych dwóch księgach na zaginionym współcześnie dziele stoika Panajtiosa. W trzeciej pisał już, jak to sam określił, „na własną rękę”. W traktacie bronił tezy, że w życiu ludzi, społeczeństw czy państw najważniejszą normą moralną jest uczciwość. Twierdził równocześnie, że niekiedy trudno bez dokładnego namysłu zorientować się, co jest uczciwe – dlatego większą część swojego dzieła poświęcił szczegółowej analizie rozmaitych przykładów niejednoznacznych moralnie zachowań. 1 stycznia 43 roku, w piątej filipice, Cyceron po raz pierwszy w życiu opowiedział się za wojną. Przekonywał senat, że wszelkie układy nie mają sensu, wobec czego należy dążyć do ostatecznej rozprawy z wrogami republiki. Nie mówić o posłach, bezzwłocznie przystąpić do akcji i szybko działać; ogłosić stan wojenny, zawiesić sądy, przywdziać strój wojskowy, przeprowadzić bez żadnych zwolnień zaciąg w Rzymie oraz w całej Italii, wyjąwszy Galię. Debata nad wnioskami Cycerona toczyła się przez cztery dni. Większość została przyjęta, ale senat opowiedział się za wysłaniem do Antoniusza jeszcze jednego pokojowego poselstwa. W szóstej filipice, wygłoszonej tego samego dnia na zgromadzeniu ludowym, Cyceron przyznał, że zwłoka może mieć także swoje dobre strony, gdyż po odrzuceniu ultimatum stanie się już całkiem jawne, że Antoniusz jest wrogiem Rzeczypospolitej. Przypomniał, iż przez dwadzieścia lat walczył ze „złymi” obywatelami, i zapewniał zebranych, że okazałby się niewdzięczny wobec ludu rzymskiego, który go wyniósł do tak wysokich godności, gdyby niezmordowanie nie walczył o jego wolność. W patetycznych słowach, przyjętych wielkim aplauzem, wezwał Rzymian do walki w obronie republiki: nie godzi się ludowi rzymskiemu, wolą bogów nieśmiertelnych przeznaczonemu na pana wszystkich ludów, schylać karku pod jarzmo niewoli. Chwila stanowcza nadeszła. Walczymy o naszą wolność. Trzeba albo zwyciężyć, Rzymianie – a zwyciężycie na pewno, będąc zgodni i bogom posłuszni – albo wszystko raczej ścierpieć niż niewolę. Inne ludy mogą ją znieść, lud rzymski umie żyć tylko w wolności. Gdy stronnicy Antoniusza rozpuścili pogłoski, że Cyceron kieruje się nie dobrem państwa, lecz osobistą nienawiścią, Cyceron na posiedzeniu senatu, które odbyło się około połowy stycznia, wyjaśnił dlaczego jako zwolennik pokoju jest obecnie nieustępliwym szermierzem wojny. Mowa ta, tzw. siódma filipika, ma przejrzysty układ, zalecany przez wieki w podręcznikach retoryki. Cyceron zapytał: dlaczego nie chcę pokoju? i natychmiast odpowiedział: dlatego, że jest haniebny, że jest niebezpieczny, że jest niemożliwy. Proszę was, senatorowie, byście mnie ze zwykłą łaskawością wysłuchali, gdy będę tych trzech punktów dowodził. Pokój jest – według Cycerona – dlatego haniebny, że Antoniusz został uznany za wroga, a z wrogiem się nie paktuje. Pokój jest niebezpieczny, ponieważ Antoniusz wykorzysta go dla wzmocnienia własnej pozycji. Niemożliwy zaś jest dlatego, że nienawiść między walczącymi stronami jest tak wielka, że trwałego pokoju uzyskać się nie da. Ostrzegam was, senatorowie – tu idzie o wolność ludu rzymskiego wam powierzoną, o życie i majątek najlepszych obywateli, na które Antoniusz z nienasyconą chciwością i groźnym okrucieństwem od dawna godzi – idzie na koniec o waszą władzę, która obróci się wniwecz, jeśli jej teraz nie utrzymacie. Strzeżcie się, byście tego dzikiego i strasznego zwierza, już pojmanego i spętanego, nie wypuścili z sieci. Pod koniec stycznia powróciło poselstwo pokojowe. Antoniusz nie zaniechał oblężenia zamkniętego w Mutynie, wiernego republice, Decimusa Brutusa i odprawił posłów. Dla Cycerona było jasne, że Antoniusza należy uznać za „wroga” i proklamować wojnę. Nie wszyscy w senacie byli jednak tego zdania, konsul Pansa zarządził stan „tumultu”, a nie „wojny”. Ponieważ debaty na ten temat trwały nadal, 3 lutego Cyceron wygłosił ósmą filipikę, w której nie oszczędził senatorów i urzędników wstrzymujących działania zbrojne. Cierpka i ostra mowa, pełna gryzącej ironii, wypowiedziana z młodzieńczym impetem, kończyła się wnioskiem, by zapewnić bezkarność tym żołnierzom Antoniusza, którzy przejdą na stronę republiki. Prawdopodobnie nazajutrz wygłosił Cyceron dziewiątą filipikę, w której uczcił pamięć zmarłego posła, Serwiusza Sulpicjusza. W połowie lutego Cyceron, w dziesiątej filipice, wystąpił z wnioskiem, by senat powierzył Brutusowi zarząd opanowanych już przez niego prowincji oraz zlecił mu, by „z siłami swymi stał jak najbliżej Italii”. Przemówienie zostało uwieńczone sukcesem – Brutus, który już de facto miał w swym ręku trzy prowincje, obecnie na mocy uchwały senatu otrzymał je de iure. Pod koniec lutego dowiedziano się, że stronnik Antoniusza Publiusz Korneliusz Dolabella zamordował prokonsula Azji Gajusza Treboniusza. Cyceron wygłosił jedenastą filipikę, w której skutecznie zaapelował o uznanie Dolabelli za wroga państwa i wysłanie przeciw niemu wojska. Gdy na początku marca zasiadający w senacie stronnicy Antoniusza próbowali przeprowadzić uchwałę o wysłaniu kolejnego poselstwa pokojowego. Cyceron w dwunastej filipice oskarżył ich o granie na zwłokę, a senat przychylił się do jego zdania. 20 marca wystąpił przeciwko pokojowym propozycjom namiestnika Hiszpanii Lepidusa w namiętnej, trzynastej z kolei filipice. Pod koniec marca wojska republikańskie, pod dowództwem konsula Pensy, wyruszyły przeciwko Antoniuszowi. W połowie kwietnia nadeszła do Rzymu wiadomość o zwycięstwie odniesionym przez Antoniusza nad oddziałami Pansy i jego marszu na Rzym. Zwolennicy Antoniusza gromadzili się przed kurią Pompejusza, w miejscu gdzie zamordowano Cezara, i gotowali się do opanowania miasta. Równocześnie rozpowszechniano pogłoski, że 21 kwietnia, w dniu święta Pariliów, Cyceron ma zamiar dokonać zamachu stanu i sięgnąć po władzę dyktatora. 20 kwietnia, na zgromadzeniu ludowym, Cyceron jeszcze raz przekonał do siebie lud rzymski, który jednogłośnie zakrzyknął, że Cyceron zawsze najlepiej odnosił się do Rzeczypospolitej. Kiedy w dwie godziny po zgromadzeniu przyszła wiadomość o zwycięstwie konsulów i Oktawiana nad wojskami Antoniusza, koło Forum Gallorum przy via Aemilia, Cyceron „niemal w tryumfie” został zaprowadzony na Kapitol, a potem odprowadzony do domu. Wspominając w senacie te chwile, powiedział: wtedy jest – zdaniem moim – słuszny i prawdziwy tryumf, kiedy wszyscy obywatele zgodnie wydają świadectwo dobrze zasłużonym ojczyźnie. Bo kiedy wśród powszechnej radości ludu rzymskiego mnie jednemu składano gratulacje, było to wielką oznaką szacunku; kiedy mnie jednemu dziękowano, był to zaszczyt jeszcze większy. Skoro jednak i jedno, i drugie przypadło mi w udziale, nic wspanialszego wymyślić już nie można. Nazajutrz, w patetycznym, doskonale skonstruowanym przemówieniu w senacie, Cyceron osiągnął szczyty retoryki, których nigdy już nie miał przekroczyć. Była to jego ostatnia mowa, czternasta filipika. Stwierdził w niej, że po przyjęciu suplikacji dziękczynnej, którą uchwala się jedynie w razie zwycięstwa nad wrogiem, Antoniusz i jego zwolennicy zostaną napiętnowani jako „nieprzyjaciele”. Rozprawił się też z niechętnymi mu politykami i wskazywał na nich, jako na inspiratorów oszczerstw rzucanych na niego. Walna bitwa z wojskami Antoniusza pod murami Mutyny zakończyła się zwycięstwem republikanów. Wieść dotarła do Rzymu 25 kwietnia i wywołała powszechny entuzjazm, ale równoczesna wiadomość o śmierci konsulów tłumiła radość. W chwili kiedy należało ścigać pobitego Antoniusza, zabrakło obu dowódców, a Oktawian – jak się niebawem okazało – nie zamierzał walczyć dalej u boku republikanów. W maju Antoniusz zawarł sojusz z dysponującym wojskami z Hiszpanii Lepidusem. 30 czerwca na wniosek Cycerona senat uznał także Lepidusa za „wroga” i uchwalił nowe podatki wojenne. Ostatni zachowany list Cycerona nosi datę 17 lipca 43 roku. Zastanawiał się w nim nad poglądami Oktawiana na temat zachowania republiki. Mam jednak jeszcze jakąś nadzieję, że utrzymam go, choć wielu chce mi go wydrzeć. Ma on charakter, ale jego wiek jest podatny, i wielu chce go zepsuć. Choć wzrok jego jest bystry, liczą na to, że omamią go blaskiem fałszywych zaszczytów. Tak więc do innych dołączyła się jeszcze ta troska, że nie chcąc, by mnie posądzono o lekkomyślność, na wszelki sposób dążyć muszę do utrzymania na dobrej drodze tego młodzieniaszka. Śmierć Pod koniec lipca 43 roku delegacja czterystu centurionów i żołnierzy Oktawiana wystąpiła w senacie z żądaniem konsulatu dla swego wodza, grożąc użyciem siły. Odmowa senatu i pełna ironii uwaga Cycerona, skierowana do centuriona wyciągającego miecz z pochwy, spowodowały, że kilka dni później Oktawian, podobnie jak sześć lat wcześniej Juliusz Cezar, przekroczył na czele oddziałów Rubikon, oddzielający Italię od prowincji, i szybkim marszem podążył na Rzym. Na wniosek Cycerona w pierwszych dniach sierpnia uchwalono w senacie tak zwaną „uchwałę ostateczną”. Przeciwko Oktawianowi skierowano dwa legiony. Oba przeszły na stronę Oktawiana, a on sam po kilku dniach stanął na czele swych wojsk na wzgórzach wznoszących się na północ od Kwirynału. Senat był bezbronny. Oktawian na czele zbrojnych oddziałów wkroczył do Rzymu, wojska broniące stolicy skapitulowały. Cyceron po raz ostatni w życiu opuścił Rzym. Odchodząc do swoich książek, wystosował do Oktawiana niezachowany list, w którym dziękował za zwolnienie z udziału w posiedzeniach senatu. Tragedia obozu republikańskiego dobiegała końca. Wojska nie chciały już walczyć i nic nie stało na przeszkodzie do zjednoczenia wszystkich cezarianów. Konferencja trzech głównych wodzów na małej wysepce na rzece Renus, na północ od Bononii, zakończyła się pełnym porozumieniem. Jeśli miano zniszczyć obóz republikański, należało zlikwidować przede wszystkim przywódców. Skonfiskowane majątki proskrybowanych miały być rozdane zwycięskim żołnierzom. Na liście pierwszych proskrybowanych znalazło się nazwisko Marka Cycerona. O jego życie toczyła się podobno trzydniowa walka między Oktawianem a Antoniuszem. Zgodnie z relacją Plutarcha największy spór rozgorzał wokół sprawy proskrybowania Cycerona. Antoniusz nie chciał słyszeć o żadnym porozumieniu bez uprzedniego stracenia tego człowieka, w czym popierał go Lepidus, a Cezar usilnie sprzeciwiał się jednemu i drugiemu. W pobliżu miasta Bononii odbywały się przez trzy dni tajne spotkania, w których tylko oni brali udział. Schodzili się w miejscu otoczonym wodami rzeki, z dala od wojsk i obozów. Przez dwa pierwsze dni Cezar prowadził podobno zaciętą walkę o życie Cycerona; trzeciego dnia jednak ustąpił i wydał go. Wobec zaginięcia listów Cycerona z tego okresu, nie można odtworzyć jego losów w końcowych miesiącach życia, kiedy znalazł się na liście proskrypcyjnej. Z przekazów Plutarcha i innych biografów można wnioskować o dręczącej go niepewności i niezdecydowaniu. Stracił już wiarę w zwycięstwo. Opuszczając Italię, mógł uratować życie, ale pogłębiała się w nim rezygnacja, której niejednokrotnie dawał wyraz, pisząc, że niewiele dni żywota mu pozostaje i że nie warto żyć, gdy nie ma Rzeczypospolitej. Najobszerniej o jego śmierci napisał Plutarch: po wielu niespokojnych rozmyślaniach i coraz to nowych postanowieniach kazał służbie, by go odwiozła do portu Kajety, gdzie miał nad morzem posiadłość i miłe miejsce odpoczynku na czas letnich upałów, kiedy wieją tam bardzo przyjemne, coroczne wiatry północne. (...) W owej chwili nadeszli oprawcy: setnik Herenniusz i trybun wojskowy Popiliusz, którego Cyceron obronił niegdyś w procesie o ojcobójstwo, a z nim grupa pomocników. Zastawszy drzwi domu zamknięte, wyłamali je, ale Cycerona już tam nie było. Służba mówiła, że nie wie, gdzie pan przebywa. Dopiero jakiś młody człowiek imieniem Filologus, wychowanek i uczeń Cycerona, a wyzwoleniec brata Cyceronowego Kwintusa, powiedział trybunowi, że służba poniosła go w lektyce przez park i ocienione ścieżki w kierunku morza. Trybun wziął więc ze sobą kilku ludzi i ruszył z nimi okrężną drogą do wyjścia, a Herenniusz pobiegł przez park ścieżkami. Widząc go, Cyceron kazał służbie przystanąć i trzymając się lewą ręką za brodę, bo taki miał zwyczaj, wzrokiem niewzruszonym spojrzał na siepaczy. Twarz miał zarośniętą, okrytą kurzem i ściągniętą od trosk, tak że w chwili, gdy Herenniusz zadał mu cios śmiertelny, prawie wszyscy zamknęli oczy. Z lektyki podał szyję pod miecz i tak został zabity – w sześćdziesiątym czwartym roku życia. Inni pisarze podali nieco odmienne szczegóły ostatnich chwil Cycerona. Liwiusz, Appian i Waleriusz Maksymus wymieniają jako mordercę Gajusza Popiliusza Lenasa, a Kasjusz Dion napisał o przekłuciu języka Cycerona szpilką przez Fulwię, żonę Antoniusza. Liwiusz twierdził, że wierni niewolnicy gotowi byli go bronić, ale Cyceron, ujrzawszy siepaczy, kazał lektykę postawić na ziemi i wychyliwszy głowę spokojnie podał ją pod cios oprawcy. Od ciała Cycerona, na rozkaz Antoniusza, odcięto ręce oraz głowę i zawieziono do Rzymu. Tam je przybito do mównicy na Forum Romanum, z której tak często przemawiał. Poglądy Filozofia Cyceron uznawany jest za najwybitniejszego przedstawiciela filozoficznego eklektyzmu w starożytnym Rzymie. Był kontynuatorem myśli Filona z Laryssy i nie sformułował żadnej własnej, oryginalnej koncepcji. Jego znaczenie polega na wpływie jaki wywarł, będąc „najskuteczniejszym, najszerszym i najbardziej okazałym pomostem, przez który filozofia grecka przeszła na obszar kultury rzymskiej, a potem na cały Zachód”. Cyceron był drugim, po Lukrecjuszu, rzymskim filozofem. Pisał po łacinie, niedostosowanej do rozważania problematyki filozoficznej i zmuszony był szukać nowych słów, najczęściej przez latynizację słów greckich czy tworzenie neologizmów (np. qualitas, essentia, perceptio, moralis). Przez łacinę, stały się one częścią także słownictwa filozoficznego wielu języków nowożytnych. Cyceron zestawiał ze sobą poglądy różnych szkół filozoficznych, starając się określić, które z nich są najbardziej prawdopodobne (eklektyczny probablizm). Obok wartości metodologicznej, takie zestawienie było też jego zdaniem doskonałym ćwiczeniem wymowy. Cechował go umiarkowany sceptycyzm, co do możliwości jednoznacznego określenia prawdy. To, że wybitni myśliciele nie byli w stanie zgodzić się co do żadnych podstawowych prawd, wskazuje jego zdaniem, że prawda jest nieosiągalna, a jedyne co człowiekowi pozostaje, to zbliżające się do prawdy prawdopodobieństwo. W niewielkim stopniu interesował się filozofią przyrody, kwestiami metafizycznymi i religijnymi. Jego najważniejsze dzieła poświęcone były tematyce etycznej. Etyka nie była dla niego dyscypliną kontemplacyjną, lecz praktyczną. Podobnie jak w pozostałych obszarach refleksji, także tutaj nie wprowadził zasadniczych nowości, ograniczając się do eklektycznego łączenia znanych stanowisk. Odrzucał etykę epikurejską, czołowe znaczenie przyznając stoicyzmowi, zmieniając go jednak pod wpływem arystotelizmu i platonizmu. Przede wszystkim odrzucił stoicki elitaryzm, uznający, że tylko mędrzec jest cnotliwy. Według Cycerona nikt ze śmiertelnych nie dostąpił prawdziwej cnoty, należy się więc zająć problemami codziennego życia. Rygoryzm stoicyzmu uległ u niego złagodzeniu i duża część pism etycznych Cycerona poświęcona jest fenomenologicznym analizom różnych sytuacji moralnych. Dla Cycerona filozofia była pocieszycielką w najcięższych chwilach i najbardziej osobistych przeżyciach człowieka. Jego inwokacja do filozofii, wygłoszona w Tuskulankach, ma formę modlitwy: o filozofio, przewodniczko życia! Ty, która zgłębiasz cnoty, zwalczasz wady. Czym bylibyśmy nie tylko my, ale w ogóle życie ludzkie bez ciebie? (...) Do ciebie się uciekam, proszę o pomoc. Jak kiedyś w ogromnej mierze, tak teraz całkowicie Ci się oddaję (...) Czyjaż więc pomoc mogłaby nam lepiej posłużyć niźli twoja, skoro tak szczodrze obdarzyłaś nas spokojem w życiu i oddaliłaś grozę śmierci? Teologia Jakkolwiek poglądy teologiczne Cycerona cechowały sceptycyzm i racjonalizm, przez całe życie był człowiekiem głęboko religijnym. Sprawował obowiązki augura z pełną powagą i szacunkiem dla autorytetu kapłaństwa. Jednocześnie oddzielał to, co było w religii wartościowe od przesądu i zabobonu (superstitio). W swoich pracach poszukiwał formuły, która pozwoliłaby pogodzić tradycyjną religię rzymską z wymogami rozumu. Religię definiował Cyceron jako społecznie ustanowiony kult nieśmiertelnych bogów. Najważniejszym argumentem na rzecz ich istnienia była dla niego tradycja – wiara przodków przekazywana z pokolenia na pokolenie. Żaden wywód uczonego lub nieuczonego człowieka nigdy nie odwiedzie mnie od przekazanego przez przodków poglądu na składanie czci nieśmiertelnym bogom (...) Oświadczam, że żadnej z tych części składowych naszej religii nigdy nie uważałem za godną pogardy. Uznawał też Cyceron argumenty stoików za istnieniem bóstwa, opierające się głównie na doskonałości przyrody i całego wszechświata. Był zwolennikiem poglądu, że dusza ludzka jest wieczna i nieśmiertelna. Idee te wyraził wprost w Śnie Scypiona i w niezachowanym Consolatio. W dialogu De legibus uściślił: to zaś, że prawo moje nakazuje czcić ludzi podniesionych do rzędu bogów, jak na przykład Herkulesa i innych, oznacza iż choć wszystkie dusze są nieśmiertelne, jednakowoż dusze ludzi dzielnych i prawych są boskie. Argumenty za nieśmiertelnością duszy wyłożył w Tuskulankach – jest to, jego zdaniem, powszechne na całym świecie przekonanie opierające się na głosie natury. Odrzucał religijne znaczenie snów i prodigia (dziwów natury). A czyż mamy się lękać, jeśli nam powiedzą, że bądź to wśród zwierząt domowych, bądź pośród ludzi przyszła na świat jakaś poczwara? Aby długo nad tym się nie rozwodzić, powiem tylko, iż uzasadnienie wszystkich tych wypadków jest jedno. Cokolwiek rodzi się, niezależnie od swoich właściwości musi być dziełem przyczyny naturalnej. I jeśli nawet coś zdarzyło się wbrew zwykłemu sposobowi, to jednak nie mogło się stać wbrew naturze. W De divinatione przedstawił racjonalny wywód na temat bezsensu wiary we wróżby, złowróżebne znaki, wszelkie przesądy i zabobony. Jednocześnie uważał, że można odczytać wolę bożą na podstawie dokładnej wiedzy, znajomości faktów, doświadczenia i prawidłowego rozumowania. Cyceron pisał w swoich dziełach, często w tym samym fragmencie, jednocześnie o bogach i Najwyższym Bogu. Podzielał bowiem w tej kwestii postawę stoików, którzy uważali, że tradycyjni bogowie to przejawy obecności w świecie Jedynego Boga. Można więc było odczytywać dzieła Cycerona w duchu monoteizmu, a Ojcowie Kościoła często się na niego powoływali. Za Warronem Cyceron rozróżniał trzy rodzaje teologii: mityczną (którą posługiwali się poeci), naturalną (którą omawiali filozofowie) oraz polityczną (którą posługiwano się w życiu publicznym). Teologia ta, uwalniając od ciężaru przesądów i zabobonów, a otwierając drogę do monoteizmu i wiary w życie pozagrobowe związane z zasługami moralnymi na ziemi – stwarzała nowe perspektywy rozwoju religii. Prawo Chociaż Cyceron opierał się w dużej mierze na rozważaniach stoików, był pierwszym, który zdefiniował i w pełni rozwinął koncepcję prawa naturalnego (lex naturalis). Człowiek, wraz z całym wszechświatem podlega naturalnym prawom, których pochodzenie jest boskie. Dla Cycerona Bóg rządzi światem za pomocą prawa natury. Nakazy i zakazy tego prawa regulują istnienie wszystkiego i jako takie są w pełni racjonalne, a ich autorytet jest niepodważalny. Według Cycerona prawo jest bezwzględne, wieczne, niezmienne i uniwersalne. Żadne ograniczenia lub zmiany dokonane w nim przez ludzi, nie mogą na nie wpłynąć. Jest nie tylko ucieleśnieniem rozumu (ratio), ale także, z definicji, rozumnym prawem (recta ratio), ponieważ jego źródłem jest Bóg, najwyższe i wszechmądre dobro moralne (summum bonum). Temu prawu podlega też dusza każdego człowieka, co pozwala odróżnić dobro od zła i postępować zgodnie z naturą. Cyceron rozróżniał prawo naturalne od prawa stanowionego (lex), prawa cywilnego (lex civilis) i prawa zwyczajowego (consuetudo). Prawa każdego państwa powinny być zgodne z uniwersalnymi zasadami prawa natury. Jeśli tak nie jest, to w państwie nie obowiązuje prawdziwe, sprawiedliwe prawo. Sprawiedliwość natomiast, jak twierdził Cyceron, jest absolutnie konieczna dla przetrwania państwa. Żadna ludzka społeczność nie może istnieć przez dłuższy czas bez sprawiedliwości opartej na prawie naturalnym. Sprawiedliwość, oparta na prawie naturalnym, sprowadza się – według Cycerona – do kilku podstawowych zasad: nie szkodzenia innym; poszanowania własności prywatnej i wspólnej; uprzejmości i hojności; wolności wypowiedzi i zgromadzeń. Wśród czterech cnót kardynalnych – mądrości (prudentia), sprawiedliwości (iustitia), odwagi (fortitudo) i umiarkowania (temperantia) – sprawiedliwość, rozumiana jako podporządkowanie się prawu, miała dla Cycerona najwyższą wartość. To, co sprzyja interesom całego społeczeństwa, musi mieć bowiem pierwszeństwo przed innymi cnotami. Państwo Dla większości współczesnych politologów i socjologów Cyceron jest twórcą najstarszej zwięzłej definicji państwa, nie opartej o rozważania filozoficzne czy etyczne. Cyceron uważał państwo za formę zabezpieczenia i ochrony obywateli oraz własności prywatnej. Pierwszy wyraźnie rozróżnił społeczeństwo od państwa. Jego wkład w nowożytną ideę państwa – wypracowaną w oparciu o jego dzieła przez Machiavellego, Bodina, Grocjusza, Hobbesa czy Locke’a – jest niezaprzeczalny. Wszystko, co jest specyficznie ludzkie – według Cycerona – zależy od istnienia i pomyślności państwa. W ramach zabezpieczenia ustanowionego i utrzymywanego przez państwo, zrodziła się i rozwinęła cywilizacja. Dzięki państwu ludzkość istnieje jako społeczność zachowująca normy rozumu i etyki, wyróżniające ją od świata zwierząt. Dzięki państwu ludzie mogą nabywać i chronić swoje dobra materialne. Wreszcie, jak podkreślał Cyceron, to państwo zapewnia środowisko sprzyjające rozwojowi kultury i nauki. Analizując w De re publica ustrój republiki rzymskiej, Cyceron określa ją jako res populi, aby stwierdzić, że lud (populus) to nie przypadkowy zbiór, ale zjednoczenie wielu mężów w umowie, w odniesieniu do tego, co jest słuszne i sprawiedliwe, a wiąże się we wspólnym interesie. Sprawiedliwość (ius) i wspólny interes (utilitas) to dla Cycerona dwa fundamenty państwa, które wiążą wszystkich „mężów”, niezależnie od ich pochodzenia społecznego, bogactwa, statusu czy urzędu. Jeżeli państwo nie dba o sprawiedliwość ani wspólny interes obywateli, wtedy jego funkcje nie są wypełnianie, a ludzie, jak to obrazowo określił Cyceron, zmieniają się w lwy. Państwa podzielił Cyceron, biorąc pod uwagę ich ustrój (ordo), na trzy typy. Każdy z nich miał formę prawidłową, czyli „sprawiedliwą” i drugą, zepsutą, czyli „skorumpowaną”: Chociaż Cyceron uznawał wartość trzech „sprawiedliwych” form rządów, to twierdził, że najlepszym dla państwa jest ustrój mieszany, w którym elementy monarchiczne, arystokratyczne i demokratyczne znajdują harmonijne połączenie (ordo mixta). Urzeczywistnienie takiego ustroju widział w Rzymie, gdzie konsulowie reprezentowali element monarchiczny, senat – element arystokratyczny, a zgromadzenia ludowe i komicja – element demokratyczny. Opierając się na tej teorii, uważał, że wszystkie kryzysy ustrojowe, jakie Rzym przeżywał, tłumaczą się zakłóceniem owej idealnej równowagi między trzema elementami ustrojowymi. Cycerońska koncepcja mieszanego ustroju wywarła wielki wpływ na twórców nowożytnej koncepcji podziału władz, m.in. Monteskiusza, twórców angielskiej monarchii konstytucyjnej czy ojców założycieli Stanów Zjednoczonych. Jej celem było połączenie zalet monarchii, rządów elit i zasad demokratycznych – bez ich wad – w wyważoną całość, która oparłaby się korupcji i uniemożliwiłaby tyranię. Jeżeli pochwała ustroju republiki rzymskiej w De res publica nie budzi wątpliwości, to o wiele trudniejszy problem przedstawia sprawa stosunku Cycerona do władzy jednostki. W piątej księdze skreślił Cyceron ideał princepsa, czyli pierwszego obywatela. Oktawian August nawiązywał później do tych wywodów, gdy zmieniał ustrój Rzymu na pryncypat. Fragmentarycznie zachowane dzieło nie pozwala stwierdzić, czy Cyceron był prekursorem pryncypatu, czy (co jest bardziej prawdopodobne) pod nazwą princepsa kreślił ideał przywódcy politycznego republiki. W każdym razie, podkreślając równość obywateli, Cyceron zalecał politykom, by liczyli się nie tyle z wolą ludu, co z jego korzyścią. Ponieważ rozwój i stabilność państwa są niezbędne dla dobra ludzkości, Cyceron głosił wyższość życia aktywnego (vita activa) nad życiem spokojnym (vita quieta). Jego zdaniem kariera polityczna jest realizacją istoty człowieczeństwa – służbą na rzecz państwa i dobra ludzkości. Mądrość polityka przewyższa nawet geniusz filozofa, gdyż zarządzanie państwem wymaga nie tylko najwyższych kompetencji intelektualnych, ale także odwagi i umiejętności przezwyciężania przeciwności. Retoryka Cyceron wystąpił przeciwko panującym w jego czasach regułom komponowania wypowiedzi – pisania dzieła literackiego i wygłaszania mowy. Wprowadził szereg zmian w obrębie sztywnych i konwencjonalnych schematów oraz dokonał przekształceń w sferze terminologii. Wiele spośród jego koncepcji wywodzi się z pism greckich, jednak w oparciu o własne doświadczenie sformułował szereg nowych tez. Cyceron był przez wieki niekwestionowanym autorytetem jako pisarz i mówca, stąd jego terminologia, definicje, wyjaśnienia i przykłady stanowiły podstawę podręczników przez kilkanaście następnych wieków. Przede wszystkim Cyceron był w dużej mierze twórcą łacińskiej terminologii retorycznej i szerzej – literackiej. Poprzez jego prace terminologia ta trafiła do języków zachodnich, w tym języka polskiego. Jego młodzieńcze dzieło, De inventione („O inwencji”), będące adaptacją do łaciny greckiej teorii retoryki i literatury, przez wieki pełniło rolę podstawowego podręcznika dla mówców oraz pisarzy i wywarło olbrzymi wpływ na kulturę europejską. W De inventione Cyceron opierał się na podręczniku Hermagorasa, chociaż niekiedy z nim polemizował. Miał też w rękach świeżo napisaną, anonimową Retorykę dla Herenniusza, z której częściowo przejął łacińską terminologię. O ile retoryka grecka podkreślała znaczenie umiejętności przemawiania, Cyceron był zdania, że niezbędne jest również wykształcenie ogólne o charakterze encyklopedycznym, a także przestrzeganie zasad etyki. Zdaniem Cycerona, nie można być idealnym mówcą, nie będąc idealnym człowiekiem. Retor musi więc posiadać trzy cechy – rzetelne wykształcenie ogólne, sprawność w rzemiośle krasomówczym i zakorzenione normy moralne. Sąd wygłoszony przez Krassusa w dialogu De oratore, że nikt nie będzie mógł zostać prawdziwie wielkim mówcą, jeśli nie zdobędzie znajomości wszystkich wielkich rzeczy i sztuk, wyraża przekonanie samego Cycerona. Retoryka była dla niego koroną wszystkich nauk, które są jedynie jej służebnicami i towarzyszkami. W sporze toczącym się między retoryką a filozofią o prymat w wychowaniu młodzieży, Cyceron wyznaczył retoryce, podbudowanej znajomością filozofii i encyklopedycznym wykształceniem, najważniejszą rolę. Cyceron zwalczał attycyzm, był przeciwnikiem naśladowania stylu klasycznej literatury greckiej. W dialogu Orator na własnym przykładzie wykazywał, że prawdziwym mówcą i pisarzem może być ten tylko, kto swobodnie potrafi się posługiwać trzema stylami: wzniosłym, średnim i skromnym. Stosowanie jedynie skromnego stylu, na wzór grecki, nasunęło Cyceronowi porównanie z ludźmi, którzy po wynalezieniu zboża karmiliby się żołędziami. Szczegółowo wyjaśnił, na czym polegały używane przez niego w stylu wzniosłym środki wyrazu: rytmika mowy, dźwięczne klauzule zdaniowe, śmiała metaforyka czy figury retoryczne. W dialogu Orator przedstawił nowatorski wykład na temat prozy rytmicznej. W drugiej księdze De oratore znalazł się dłuższy wywód poświęcony dowcipowi, oryginalne uwagi o stylu języka literackiego, wreszcie krótkie refleksje o mnemonice, czyli technice zapamiętywania. W księdze trzeciej, po omówieniu tzw. czterech zalet wysłowienia, wymienił Cyceron długi katalog figur retorycznych, sformułował zasady pisania prozą i budowy okresów retorycznych oraz podzielił się uwagami dotyczącymi techniki wygłaszania mowy. Za twórcę dojrzałej i wyczerpującej, obowiązującej także współcześnie teorii narracji, uważa się Cycerona. Jego rozważania na temat narracji zostały rozproszone w różnych pracach. Zadania zebrania tej nauki w całość, usystematyzowania jej i jasnego wyłożenia podjął się Kwintylian. Jako retor Cycero był niedoścignionym ideałem dla sobie współczesnych i pozostaje nim nadal. Jego mowy były wzorcowym przykładem wypełnienia wszystkich warunków stawianych przez retorykę. Wrodzona inteligencja, solidne wykształcenie, logika wywodów, ale i niezwykła fantazja – pozwalały mu dobierać właściwe argumenty; łatwość wynajdowania odpowiednich słów, elokwencja i doskonałe opanowanie różnych stylów wymowy – dawały mu możliwość przedstawiania treści w pięknej formie; wreszcie szczere zaangażowanie, niezwykła pamięć, uroda, miły głos oraz skłonność do żywego gestykulowania – były czynnikami, który pozwalały mu oczarowywać i poruszać słuchaczy. Styl Cycerona charakteryzował się długimi, pięknie dźwięczącymi, kunsztownie rozczłonkowanymi periodami zdobnymi w anafory, homoioteleuta i isokola. Każde zdanie zmierzało do najbardziej idealnego punktu, by w końcu opaść łagodnie brzmiącym dytrochejem lub kretykiem. Obok długich periodów potrafił, gdy zamierzał osiągnąć inny efekt stylistyczny, posługiwać się zdaniami krótkimi, pełnymi niespodziewanych puent. Styl ten, pełen bogactwa i harmonii, to największe osiągnięcie prozy rzymskiej i wzór, na którym będą opierać się twórcy literatur w językach wernakularnych. Dzieła Mowy Zachowało się w całości lub w obszernych fragmentach 58 mów Cycerona. Ponadto znane są tytuły 50 innych, zaginionych lub znanych z krótkich fragmentów. Działalność oratorską Cycerona dzieli się zazwyczaj na cztery okresy. Pierwszy obejmuje lata 81–66, czyli przemówienia wygłoszone do objęcia pretury; drugi lata 66–59, czyli okres od pretury do wygnania; trzeci lata 59–52, czyli przemówienia wygłoszone po powrocie z wygnania aż do objęcia namiestnictwa Cylicji; czwarty lata 46–43, czyli przemówienia wygłoszone w czasie dyktatury Cezara oraz walki z Antoniuszem. Dzieła retoryczne Działalność Cycerona na polu retoryki można podzielić na trzy okresy. Pierwszy, młodzieńczy, reprezentuje napisane przez dwudziestoletniego młodzieńca De inventione. Jest to dzieło zajmujące się przede wszystkim zagadnieniami retorycznymi, chociaż już w nim postawił Cyceron tezę o związku retoryki z filozofią. Drugi okres wydał dzieła pod względem artystycznym najdoskonalsze. Są to De oratore, Brutus, Orator oraz De optimo genere oratorum. Cyceron dążył w nich do stworzenia syntezy dwu antycznych tradycji, izokratejskiej i arystotelesowskiej, przedstawiając ideał mówcy, który jest jednocześnie filozofem, i filozofa, który jest jednocześnie mówcą. Ideałem Cycerona był Demostenes, umiejący posługiwać się swobodnie wszystkimi trzema stylami. Tezę tę głosił Cyceron przede wszystkim w pismach, w których bronił własnej twórczości literackiej i polemizował ze zwolennikami stylu „skromnego”. Wyraził ją już w Brutusie, którego głównym tematem była historia wymowy rzymskiej, przede wszystkim jednak w Oratorze i w De optimo genere oratorum. W dwóch dziełach ostatniego okresu, Partitiones oratoriae oraz Topica, Cyceron powrócił do zagadnień technicznych. Prace te były syntezą rozważań filozoficznych z praktyką retoryczną. Przez wielu były uznawane za szczytowe osiągnięcie myśli retorycznej Cycerona. Dzieła filozoficzne Swoje dzieła filozoficzne napisał Cyceron w dwóch okresach życia. Pierwszy to lata 54–51, kiedy powstały traktaty O Rzeczypospolitej i O prawach. Drugi to lata 46–44, na które przypada najważniejsza twórczość filozoficzna Cycerona. Szybkie tempo, w jakim dokonał olbrzymiej pracy przy końcu życia, po sześćdziesiątce, było możliwe dzięki temu, że od młodości z ogromnym zapałem oddawał się studiom i żaden ówczesny problem filozoficzny nie był mu obcy. Co więcej, filozofia była elementem kształtującym całą jego osobowość. Jak sam pisał, filozofia czyni mnie tym, czym jestem. Nic więc dziwnego, że w okresie kiedy został odsunięty od aktywnego życia politycznego, powrócił do tych studiów, od których nigdy nie należało odstępować i w bardzo szybkim tempie powstały najważniejsze prace. Inne prace Korespondencja W zbiorach opublikowanych po śmierci Cycerona zachowały się 774 listy jego autorstwa. Zbiory te zawierają również 90 listów rozmaitych osób do Cycerona. Są one wyjątkowo cennym źródłem historycznym do ówczesnych wydarzeń, jak również dla poznania samego Cycerona. Szczególnie ważne są listy do Attyka, któremu Cyceron zwierzał się z najskrytszych myśli i z którym dzielił się wszystkim, co przeżywał. Cyceron dzielił listy na donoszące o jakichś wydarzeniach, żartobliwe i poważne. Przeprowadził też podział na listy pisane w okresach szczęśliwych (secundis rebus) i w okresach smutnych (triste genus), jednak nie trzymał się w korespondencji żadnych ściśle określonych podziałów. Czasami w jednym i tym samym liście odkryć można całe bogactwo rozmaitych tonów. I właśnie to bogactwo tonów i wspaniały styl, w jakim pisał, spowodowały, że Cyceron uchodzi za mistrza epistolografii. Zachowały się jego listy oficjalne, których styl przypomina mowy; sprawozdania z Cylicji, zbliżone do oficjalnych raportów; list do brata Kwintusa zawierający wskazówki, jak powinien postępować namiestnik prowincji. Są to listy, które pisał Cyceron niewątpliwie z myślą o potomności, Najwięcej zachowało się jednak listów osobistych, których treść były przeznaczone tylko dla adresata. Zachowały się także listy żartobliwe, przekomarzające się i pełne serdeczności; listy grzeczne, ale dość zimne do osób których Cyceron nie lubił czy listy pełne rad i przestróg skierowane do podopiecznych. Już w starożytności listy Cycerona ułożone zostały w cztery zbiory – 16 ksiąg listów do przyjaciół, 16 ksiąg listów do Attyka, 3 księgi listów do brata Kwintusa oraz dwie księgi listów do Brutusa. Poezja Poezję pisał Cyceron rzadko, do naszych czasów przetrwały tylko jej fragmenty. Nie była ona dobrze odbierana przez jemu współczesnych – zarzucano autorowi nadmierny egocentryzm, gdyż tematem wierszy i poematów było często życie samego Cycerona. W późniejszych wiekach oceny były bardziej zróżnicowane. Część badaczy uważała, że heksametr Cycerona zapowiadał klasyczną epokę poezji rzymskiej, która nadeszła już po jego śmierci. Najbardziej znany przez wieki był cytat z poematu De consulatu suo: cedant arma togae („niech oręż ustąpi przed togą”). Recepcja Cyceron zajmuje wyjątkową pozycję w historii. Był jedynym autorem łacińskim cytowanym – już za życia – przez greckich krytyków. Zachowało się więcej średniowiecznych rękopisów jego utworów, niż jakiegokolwiek innego klasycznego pisarza. Wśród inkunabułów znalazło się ponad trzysta osobnych edycji jego prac. Chociaż brakuje dokładnych statystyk, cytaty z jego dzieł mają wyraźną przewagę liczebną nad jakimkolwiek innym autorem (pomijając Biblię) – przynajmniej aż do początku XIX wieku. Starożytność Już Oktawian, który podpisał przecież wyrok śmierci na Cycerona w ramach proskrypcji, uważał go za człowieka uczonego i miłującego ojczyznę. Wynikało to z propagandy Augusta, która głosiła, że w ramach pryncypatu wskrzeszono republikę. Jak przekazał Plutarch: kiedyś, po długim czasie Cezar przyszedł do jednego ze swych wnuków, gdy ten trzymał właśnie w rękach jakieś pismo Cycerona i przerażony starał się je ukryć w fałdach szaty. Cezar, widząc to, wziął od niego pismo i stojąc, przeczytał zeń dość duży ustęp. Następnie oddał je chłopcu z powrotem i powiedział: „Uczony to był człowiek, uczony – i prawdziwie miłujący ojczyznę”. Bezpośrednio po zwycięstwie nad Antoniuszem Cezar, pozostawszy sam na stanowisku konsula, przybrał sobie za kolegę syna Cycerona. (...) Tak więc z woli bogów dom Cycerona mógł wymierzyć ostateczną karę Antoniuszowi. Swetoniusz odnotował, że specjalną pracę (współcześnie zaginioną) w obronie dorobku Cycerona napisał cesarz Klaudiusz. Dzieła Cycerona były powszechnie czytane i komentowane w okresie wczesnego cesarstwa. Seneka Starszy rozważał w Suasoriae dwie kwestie: czy Cyceron powinien błagać Antoniusza o życie i zgodzić się na zniszczenie swoich prac. Odpowiadając, przytoczył fragment z zaginionego dzieła Liwiusza, w którym ten rzymski historyk stwierdził, że wielkość Cycerona mógłby w odpowiednich słowach wychwalać tylko sam Cyceron. Seneka Młodszy w jednym z listów nazwał Cycerona największym z uczonych, od którego początek bierze rzymska elokwencja. Najstarsze komentarze do dzieł Arpinaty napisał około roku 50 Askoniusz Pedianus. Mniej więcej do końca II wieku dyskutowano jeszcze nad stylem Cycerona. Część autorów broniła attycyzmu, którego krytykiem był Cyceron, oskarżając go niekiedy o azjanizm. Wątpliwości pod adresem formy literackiej dzieł Cycerona podnosili między innymi Tacyt, Seneka Młodszy czy Gelliusz. W III wieku uznawano już bez zastrzeżeń styl Cycerona za wzorcowy, do czego przyczyniło się przede wszystkim stanowisko Kwintyliana. Kwintylian, któremu cesarz Wespazjan zlecił około roku 75 odnowienie – po okresie upadku za Nerona – studiów literackich i naukowych w Rzymie, oparł program nauczania na Cyceronie. Postanowił, że pisma Arpinaty staną się źródłem wiedzy i wzorem do naśladowania dla studentów. Zdaniem Kwintyliana imię Cycerona było synonimem elokwencji, a każdy student może postępować w wiedzy, gdy zostanie wielbicielem Cycerona. Za Kwintylianem nauczyciele retoryki i filozofii, aż do końca starożytności, zalecali ustawiczne czytanie i uczenie się na pamięć prac Cycerona jako najskuteczniejszy sposób studiowania. Kwintylian podzielił, za Cyceronem, przedmioty szkolne na filozofię, filologię (retorykę) i gramatykę. Stąd od końca I wieku, dla gramatyków prace Arpinaty stały się wykładnią poprawnej łaciny. Powszechnie przyjęto jego definicję gramatyki jako studium litterarum, w skład którego wchodziły poetarum pertractatio, historiarum cognitio, verborum interpretatio, pronuntiandi quidam sonus („odczytywanie poetów, poznanie historii, interpretacja słów, wymawianie dźwięku”). W przypadku wątpliwości gramatycznych, cytaty z jego prac były rozstrzygające. Pryscjan, który na początku VI wieku napisał fundamentalne dla łaciny dzieło Institutiones gramaticae, przykłady poprawnego języka czerpał w pierwszej kolejności z prac Cycerona. Naśladowali Pryscjana średniowieczni i nowożytni gramatycy. W końcu IV wieku komentarz do Snu Scypiona napisał neoplatończyk Makrobiusz. Komentarz ten był powszechnie czytany w późnoantycznych i średniowiecznych szkołach. Ojcowie Kościoła Ojcowie Kościoła mieli ambiwalentny stosunek do Cycerona. Studiowanie dzieł Arpinaty były dla uczonych chrześcijańskich nadal niezbędnym elementem należytego wykształcenia, co jednak niekiedy prowadziło do konfliktu z wiarą. Najbardziej znany przykład tego typu rozterek przedstawił św. Hieronim na kartach XXII listu. Głęboko przeżywający wiarę Hieronim próbował porzucić przywiązanie do pogańskich autorów, ale nie był w stanie rozstać się ze zgromadzoną przez siebie biblioteką. Gdy bowiem, nawet po kilkudniowym poście, zaczynał czytać Stary Testament, odrzucał go niemal prostacki styl autorów biblijnych, daleko odbiegający od ówczesnych wysokich standardów literackich. Zdegustowany, powracał Hieronim do czytania Cycerona. Kiedy jednak ciężko zachorował, a najbliżsi rozpoczęli już przygotowania do pogrzebu, we śnie ujrzał samego siebie przed sądem ostatecznym. Hieronim próbował wyjaśnić, że za życia był chrześcijaninem. Kłamiesz. – usłyszał na to od sędziego – Cyceronianin z ciebie, nie chrześcijanin. Gdzie bowiem skarb twój, tam i serce twoje. Tylko dzięki wstawiennictwu wielu osób Hieronim uzyskał szansę na nawrócenie i zdobycie przebaczenia poprzez pokutę, którą było przetłumaczenie Biblii na łacinę. W Wulgacie znalazło się jednak wiele elementów stylu i słownictwa Cycerona, które Hieronim przejął podczas studiów w Rzymie od swojego nauczyciela, gramatyka Donata. Około roku 390 Ambroży z Mediolanu napisał traktat De officiis ministrorum („Obowiązki duchownych”), w którym naśladował De officiis Cycerona. Traktat ten uważany jest za najstarszy podręcznik etyki chrześcijańskiej, w którym autor dokonał chrystianizacji tradycyjnych zasad rzymskiej moralności oraz filozofii stoickiej. Ambroży otwarcie wzorował się na układzie, pojęciach, argumentacji oraz stylu Arpinaty, przejął w wielu miejscach od niego całe zwroty i zdania. Dotyczy to zwłaszcza pozytywnych bądź negatywnych przykładów ludzkich zachowań, choć Ambroży nie przyznaje się do tego, że przepisuje dane exemplum od Cycerona. Na poparcie tez i poglądów wziętych dosłownie z Cycerona, niemal w każdym rozdziale Ambroży przytaczał cytaty z Pisma Świętego. Św. Augustyn datował swoje nawrócenie i zwrot ku Bogu od lektury cyceronowskiego dialogu Hortensjusz. Opowiedział o tym w Wyznaniach: w zwyczajnym porządku studiów natrafiłem wówczas na jedną z książek autora imieniem Cycero, którego styl podziwiają wszyscy bardzo, a jego ducha – już nie tak. Książka ta zawiera zachętę do filozofii, a nosi tytuł „Hortensjusz”. To właśnie ona zmieniła uczucia moje i ku Tobie, Panie, zwróciła moje modlitwy, i nowe, odmienne wzbudziła we mnie życzenia i pragnienia. Przed mymi oczyma zmarniały nagle wszystkie ambicje światowe. Niewiarogodnym wprost żarem serca zacząłem tęsknić do nieśmiertelności, jaką daje mądrość. I już się zacząłem podnosić, aby do Ciebie wrócić. Nie do kształcenia stylu (chociaż na taki właśnie cel łożyła środki materialne moja matka w owym dziewiętnastym roku mego życia, gdy ojciec już od dwóch lat nie żył) – nie do kształcenia stylu posługiwałem się tą książką. Wywarła na mnie wpływ nie stosowanym w niej sposobem mówienia, ale tym, co mówiła. Średniowiecze W średniowieczu De Inventione zostało jednym z dwóch podstawowych podręczników do nauki w trivium, w ramach sztuk wyzwolonych. Drugim była Rhetorica ad Herennium, którą przynajmniej od czasów św. Hieronima przypisywano Cyceronowi. Traktat O inwencji określano jako Rhetorica vetus lub Rhetorica prima, aby odróżnić go od Retoryki dla Herenniusza, którą nazywano Rhetorica nova albo Rhetorica secunda. Cycerona cytowała większość ważniejszych średniowiecznych autorów. Jego sentencje zebrał Beda, De Inventione było źródłem krótkiego traktatu Alkuina. Einhard cytował Rozmowy Tuskulańskie, parafrazował mowy W obronie Milona, Pierwszą katylinarkę i Drugą werrynkę. Listy Cycerona były studiowane przez Lupusa Servatusa (IX wiek). Dla Paschazjusza Radaberta w IX wieku i Williama z Malmesbury w XII wieku był „królem elokwencji”. Cycerona często cytowali Hraban Maur i Jan Szkot Eriugena. W X wieku Sylwester II interesował się nie tylko dziełami retorycznymi i filozoficznymi Cycerona, ale analizował też jego mowy. W tym samym wieku Liutprand z Cremony czytał listy Arpinaty w bibliotece w Lorsch. Nowożytność Termin humanizm, który był nierozerwalnie związany z odrodzeniem i początkami ery nowożytnej, został przez humanistów zaczerpnięty z pism Cycerona. Historycy uważają, że pojęcie humanitas było używane jako slogan polityczny w późnych latach osiemdziesiątych I wieku przed Chrystusem, podczas proskrypcji Sulli. Podchwycił je Cyceron w swoich wczesnych mowach, w których apelował o humanizm, mając na myśli empatię wobec niesłusznie oskarżonych przed sullańskimi sądami. W późniejszym pracach Arpinata rozszerzył zakres znaczeniowy tego pojęcia. Stało się ono dla niego synonimem wykształcenia, jako że ludzie oczytani – jego zdaniem – stają się bardziej komunikatywni w sferze języka, a w efekcie bardziej empatyczni. W okresie konsulatu, w roku 63, broniąc w senacie Sulpicjusza Rufusa Mureny, Cyceron posłużył się terminem studia humanitatis. Miał na myśli zainteresowania filozoficzne, które w zwrocie retorycznym przypisywał wszystkim senatorom. Rok później, wygłaszając mowę W obronie poety Archiasza, użył tego samego pojęcia w odniesieniu do gramatyki i retoryki. Odnawiając „studia humanistyczne”, pisarze włoskiego odrodzenia sięgnęli właśnie po terminy z mów Cycerona. Fascynacja pisarzy renesansowych Cyceronem bierze początek od Petrarki. Jako nastolatek Petrarka zwrócił swą uwagę ku dziełom Cycerona. Według relacji poety, ta pasja pochłonęła go tak bardzo, że odmawiał sobie kęsów chleba, byle zaoszczędzić pieniądze na książki Arpinaty. Zmuszony przez ojca Petrarka rozpoczął studia prawnicze – porzucił Cycerona na siedem lat, ale jego książki trzymał w ukryciu. Na ich trop wpadł ojciec i zgorszony spalił je quasi haeresum libri („niczym księgi heretyków”). Nie wzdychałem podczas całej tej akcji inaczej, niż gdyby to mnie samego wrzucono w płomienie – wspominał po latach Petrarka. Jego błaganiom uległ ojciec, który wyciągnął z płomieni dwa ostatnie, nadwęglone egzemplarze ksiąg. Według Petrarki Cyceron wywarł na nim podwójne wrażenie. W młodości oszołomiła mnie słodycz i miłe brzmienie słów, a wszystkie inne lektury wydały mu się ochrypłe i fałszywe. W wieku dojrzałym zasmakował w filozofii Cycerona, który przedstawiał najbardziej zbawienne wskazówki na temat właściwego życia. Za Petrarką, XV i XVI-wieczni pisarze włoscy odrzucili suchy żargon scholastyki, który więcej ziewał niż mówił i doszli do przekonania, że posługiwanie się pięknym językiem, wzorowanym na Cyceronie, jest obowiązkiem uczonych. Podstawową kodyfikację języka Cycerona przeprowadził Lorenzo Valla w dziele Elegantiarum Latinae linguae libri sex („Sześć ksiąg o eleganckim wypowiadaniu się po łacinie”) – wydanym po raz pierwszy w 1440 roku, a wznawianym ogromną liczbę razy, aż do wieku XVIII. Valla wyznaczył sobie za cel rozwianie wszelkich wątpliwości, czym jest wzorcowa, „prawdziwa” łacina, wyjaśniając swoje tezy w oparciu o prace Cycerona. W XVI wieku wśród większości włoskich pisarzy naśladownictwo słownictwa i stylu Cycerona było tak daleko posunięte, że kardynał Pietro Bembo w odniesieniu do Boga używał nie terminu Deus (bowiem Cyceron rzadko to robił), ale formuły politeistycznej Di Immortales, zaś Jezus i Maryja byli to dla niego Heros i Dea. Myśl polityczna Cycerona legła u podstaw prawodawstwa współczesnych państw demokratycznych. Oddziaływanie Cycerona na ustawodawstwo angielskie datuje się co najmniej od czasów Elżbiety I, która w wieku 16 lat przeczytała niemal wszystkie jego dzieła. W Ameryce Jerzy Waszyngton w mowach na temat organizacji rządu Stanów Zjednoczonych parafrazował De republica. John Adams wspominał, że pierwsza książka, którą przeczytał, była autorstwa Cycerona. Do podobnych inspiracji przyznawali się rewolucjoniści francuscy, twórcy Deklaracji praw człowieka i obywatela, na przykład Mirabeau. Słownictwo, zwroty i kadencje zdań Cycerona stosowali w swoich mowach politycznych między innymi Thomas Jefferson, William Pitt, Abraham Lincoln, a w XX wieku Winston Churchill. W notatkach Ronalda Reagana odkryto, że ten prezydent Stanów Zjednoczonych przygotowywał się do przemówień, zapisując na kartkach cytaty z dzieł Cycerona. W Polsce Średniowiecze Już na początku XIII wieku Wincenty Kadłubek wykazywał bardzo dobrą znajomość twórczości Cycerona. Nie tylko cytował Arpinatę i czerpał z jego dzieł pouczające przykłady, które zamieścił w swojej Kronice, ale także dostosowywał do swojego tekstu wyrażenia i figury, zapożyczał pojęcia i układał mowy na wzór Cycerona. Całą Kronikę rozpoczął od cytatu z Pierwszej katylinarki: była, była ongi cnota w tej rzeczypospolitej, którą senatorowie niby jakoweś świeczniki niebieskie opromienili nie zapisaniem pergaminowych kart wprawdzie, ale najświetniejszych czynów blaskiem. W XV wieku na Uniwersytecie Jagiellońskim wykładano filozofię, retorykę i prawo w oparciu o dzieła Cycerona. Odtąd był on najczęściej czytanym autorem klasycznym w Polsce. Od końca XV wieku wydawano jego prace drukiem. W XVI wieku powstały pierwsze komentarze do mów Cycerona – autorstwa Szymona Marycjusza, Benedykta Herbesta i Andrzeja Patrycego Nideckiego. XVI–XVIII wiek Najwcześniej przetłumaczono na język polski dzieła filozoficzne Cycerona – w XVI wieku Bieniasz Budny wydał Księgi o starości oraz Księgi o przyjaźni, a Stanisław Koszutski przełożył O powinnościach. W XVIII wieku wyszły pierwsze tłumaczenia mów Cycerona – Adam Tołoczko przełożył Mowy przeciw Katylinie, Mowę za ustawą Maniljusza, Mowę za M. Marcellem i Mowę za Archjaszem; Ignacy Nagurczewski Mowy przeciw Katylinie oraz Mowę za M. Marcellem, a Julian Siemaszko Mowę za Roscjuszem z Amerji, Mowę za prawem Maniljusza, Mowę za Ligarjuszem, Mowę za Dejotarem i Mowę za Milonem. Chociaż dzieła retoryczne Cycerona zostały już w XVI wieku podstawą podręczników szkolnych, to pierwszym całościowym przekładem była dopiero Nauka o krasomówstwie z ksiąg M.T. Cycerona na polski język wytłumaczona Józefa Borejki z 1763 roku. Cyceron wywarł wielki wpływ na rozwój kultury polskiej. Gdy w XV wieku zaczęto studiować jego dzieła, zarzucono stopniowo łacinę średniowieczną, a przyswojono język Arpinaty. Pod koniec XV wieku, zwłaszcza w XVI, a niemniej w XVII i XVIII, w piśmiennictwie polskim panowała łacina autora De res publica, a na miano dobrego pisarza zasługiwał tylko ten, kto potrafił pisać jak Cyceron. Już w XVI wieku kwitła w Rzeczypospolitej wspaniała proza łacińska, reprezentowaną przez Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Stanisława Orzechowskiego i innych – wzorowana na stylu Cycerona. Styl ten opanował także urzędy, kancelarie biskupie i królewskie. Był uczony w szkołach, a stamtąd przedostał się do mowy potocznej w postaci przeróżnych zwrotów, powiedzeń i sentencji, którymi posługiwali się ludzie wykształceni. W ścisłym związku z rolą języka Cycerona w Polsce, jako wzoru literackiej prozy i poprawnej łaciny w ogóle, pozostawał rozwój języka polskiego i pisanej w nim prozy. Przyswojenie cycerońskiej łaciny w XV i XVI wieku, wpłynęło na kształt morfologii, składni i stylu języka polskiego. W dziełach Stanisława Orzechowskiego, Łukasza Górnickiego, a przede wszystkim Piotra Skargi, wzorowana na Cyceronie proza polska uzyskała dojrzałość i dorównała innym literackim językom europejskim. Zasługa to w dużej mierze Cycerona – sformułowane przez niego zasady składni i stylu zostały niemal w całości przejęte przez prozę polską wieków XVI, XVII i XVIII. Także treść dzieł Cycerona wywarły silny wpływ na polskie piśmiennictwo, począwszy od Snu Scypiona, który oddziałał w sferze pojęć moralnych na Wincentego Kadłubka, a w opisie systemu heliocentrycznego na Mikołaja Kopernika. Mówiące o życiu, obowiązkach, religii, społeczeństwie, państwie, świecie – podające informacje w pięknej formie językowej, w sposób jasny i niemal popularyzatorski – prace Cycerona zapładniały przez wieki polskich pisarzy, w sposób który nie można porównać z żadnym innym ze starożytnych autorów. Ślady tego między innymi widać w pojmowaniu takich pojęć jak Ojczyzna, Rzeczpospolita czy dobro publiczne oraz w licznych echach myśli Cycerona pobrzmiewających u pisarzy polskich, zwłaszcza w XVI i XVII wieku. Rozwój sztuki przemawiania w Rzeczypospolitej przypisuje się wpływowi Cycerona. Jego dzieła retoryczne polscy autorzy przytaczają od połowy XV wieku, wtedy też rozpoczęło się ich powszechne zastosowanie w szkolnictwie. Jasność układu, polot, fantazja i elegancja formy regis eloquentiae (jak zwano wówczas autora De inventione) powodowały, że sławę mówcy zdobywał ten, kto bliski był zaleceń Cycerona. Do tej grupy zaliczano między innymi Andrzeja Frycza Modrzewskiego (którego grande oris eloquium wychwalali współcześni), Stanisława Orzechowskiego (mówcę pełnego zapału, głębokich myśli i bystrości), kaznodzieję Piotra Skargę, hetmana Jana Zamoyskiego czy Jerzego Ossolińskiego, który jako poseł zasłynął na obcych dworach łacińskimi oracjami. W XVIII wieku, w czasach Komisji Edukacji Narodowej, reformę nauczania Wymowy Stanisław Konarski oparł na dziełach Cycerona, które nadal czytano w szkołach. Zawdzięcza też kultura polska Cyceronowi powstanie i rozwój epistolografii. Jego listy były od XV wieku wzorem dla listu artystycznego, który nie służył wyłącznie celom praktycznym, lecz w formie i stylu miał znamiona sztuki. Pisanie listów artystycznych stosowano nie tylko w życiu publicznym, ale także prywatnym, co przyczyniło się do rozpowszechnienia klasycznej łaciny. Pod wpływem epistolografii Cycerona powstały wszelkie zbiory listów, opublikowane w języku łacińskim lub polskim od XV do XVIII wieku – Jana Ursyna, Jana z Oświęcimia, Stanisława Karnkowskiego, Stanisława Reszki, Samuela Obiedzińskiego, Chryzostoma Załuskiego, Stanisława Konarskiego i wielu innych. Krytyka W roku 1345 Petrarka w bibliotece w Weronie odnalazł listy Cycerona. Ich lektura wstrząsnęła poetą i zachwiała obrazem uśmiechniętego mędrca udzielającego porad życiowych przyjaciołom, przekazanego przez średniowiecze. Z kart rękopisu wyłaniał się wizerunek człowieka słabego i chwiejnego, zmieniającego zamiary, uskarżającego się na los. W literackim liście do Cycerona Petrarka napisał: współczuję ci, przyjacielu, i wstyd czuję z powodu twych błędów. Niech nie usiłuje być mistrzem innych i nie rozprawia o wymowie, o cnocie ten, co sam zamyka oczy na własne nauki. Petrarkę bolał fakt, że Cyceron, zamiast pędzić spokojną starość wśród cichych pól na rozmyślaniach filozoficznych, dał się wciągnąć w wir walki politycznej, która w końcu doprowadziła go do śmierci niegodnej filozofa. W XIX wieku badacze podjęli opinie Petrarki i rozpoczęli rewizję dotychczasowego obrazu postaci Cycerona. Niemiecki historyk Wilhelm Drumann określił go jako egoistę pozbawionego wszelkich przekonań politycznych, chełpliwego tchórza udającego bohatera oraz żądnego sławy i pieniędzy karierowicza. Do podobnych wniosków doszedł najwybitniejszy niemiecki historyk starożytnego Rzymu, Theodor Mommsen. Jako zwolennik Cezara z pogardą odnosił się do Cycerona, w którym widział jedynie „ograniczonego egoistę”, walczącego o sprawy dawno już przesądzone, polityka bez jasnej myśli politycznej i programu, nadto słabego adwokata, którego przemówienia cechowała pustka myśli. Mommsen nie wahał się nawet zaatakować stylu Cycerona, który wydawał mu się „stylem publicysty, i to publicysty gorszego gatunku – bogatym w słowa i ubogim w myśli”. Ostatnią znaczącą pracą procezariańską, a jednocześnie antycyceronowską była książka Jérôme Carcopino Les secrets de la correspondance de Cicéron z 1947 roku. Według jej autora Cyceron był egoistą pozbawionym skrupułów w życiu prywatnym i publicznym, złym ojcem i mężem, tchórzem oraz samochwałą, a do tego żył ponad stan i trwonił majątek. XX-wieczna nauka niemiecka odeszła od wizji Mommsena i Drumanna. Monografie Matthiasa Gelzera i Otto Seela przywróciły bardziej wyważoną ocenę. W innych krajach (we Francji, Włoszech, Anglii, Stanach Zjednoczonych lub Polsce) okazywano zawsze więcej zrozumienia dla trudnych wyborów Cycerona. Świadczą o tym książki zafascynowanych Arpinatą Gastona Boissiera, Emanuele Ciaceriego, Francesco Arnaldiego, Torstena Peterssona, Ernsta Gottlieba Sihlera, Kazimierza Morawskiego, Tadeusza Zielińskiego czy Kazimierza Kumanieckiego. Zobacz też cyceronianizm O tempora, o mores! Quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? Uwagi Przypisy Bibliografia Cytowany za – Linki zewnętrzne Polskojęzyczne Cyceron – dzieła w bibliotece Polona Obcojęzyczne Tekst dużej liczby dzieł Cycerona za najlepszymi wydaniami. Zawiera też kilka prac błędnie przypisywanych Markowi. Zbiór online większości pism Cycerona. Błędnie Commentariolum petitionis, które jest dziełem brata Marka, Kwintusa. Najważniejsze dzieła Cycerona z konkordacjami i statystykami. Cicero, Marcus Tullius (106–43 BC)'' , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-09]. Filozofowie starożytnego Rzymu Konsulowie Republiki Rzymskiej Pisarze I wieku p.n.e. Pisarze łacińscy starożytnego Rzymu Starożytni myśliciele polityczni Teoretycy retoryki Urodzeni w 106 p.n.e. Zmarli w 43 p.n.e.
824	https://pl.wikipedia.org/wiki/Casablanca%20%28film%29	Casablanca (film)	Casablanca – amerykański melodramatyczny film noir w reżyserii Michaela Curtiza z 1942 roku, którego akcja dzieje się w czasie II wojny światowej, w kontrolowanym przez Francję Vichy marokańskim mieście Casablanca. Film wyreżyserował Michael Curtiz, w głównych rolach wystąpili Humphrey Bogart jako Rick Blaine oraz Ingrid Bergman jako Ilsa Lund. Obraz skupia się na konflikcie Ricka pomiędzy uczuciem a moralnością: musi wybrać między miłością do Ilsy a pomocą w walce o dobrą sprawę jej mężowi, Victorovi Laszlo, próbującemu uciec z Casablanki i kontynuować działania przeciwko Niemcom. Chociaż Casablanca zgromadziła na planie gwiazdy i uznanych scenarzystów, nikt zaangażowany w produkcję nie spodziewał się, że wybije się ona ponad przeciętność; miała być jednym z dziesiątków hollywoodzkich filmów tworzonych co roku. Film jednak odniósł spory, lecz nie spektakularny sukces kinowy, jedną z przyczyn popularności było to, że początek wyświetlania przypadał kilka tygodni po rozpoczęciu operacji Torch, która doprowadziła ostatecznie do pogromu wojsk niemiecko-włoskich w Afryce Północnej. Jest popularny aż do dziś, przez wielu uważany za film kultowy. Krytycy filmowi chwalą charyzmatyczne role Bogarta i Bergman, uczucie pomiędzy dwiema głównymi postaciami, dobrą reżyserię, błyskotliwy scenariusz i emocjonalne oddziaływanie filmu jako całości. Dystrybucją filmu na terenie Polski zajmowało się Przedsiębiorstwo Państwowe Film Polski. Fabuła Humphrey Bogart gra Ricka Blaine’a, amerykańskiego emigranta posiadającego ekskluzywny klub i szulernię zwany „Rick’s Café Americain” w marokańskim (wówczas Maroko było kolonią francuską) mieście Casablanca, który przyciąga mieszaną klientelę: oficjeli Vichy oraz nazistowskich Niemiec, uciekinierów i złodziei. Rick jest rozgoryczonym i cynicznym mężczyzną, który wyznaje zasadę bycia neutralnym w każdej kwestii; jednakże później pojawiają się wzmianki, że szmuglował broń do Etiopii w czasie wojny włosko-abisyńskiej w latach 1935–1936 i walczył po stronie republikanów w hiszpańskiej wojnie domowej przeciwko nacjonalistom Francisco Franco. Ugarte (Peter Lorre), przybywa do klubu Ricka z „listami tranzytowymi”, które zdobył likwidując dwóch niemieckich kurierów. Papiery pozwalają posiadaczowi podróżować wolno po całej kontrolowanej przez Niemców Europie, włączając Lizbonę w neutralnej Portugalii, skąd można wypłynąć do USA. Są więc one bezcenne dla każdego z ogromnej rzeszy uciekinierów, którzy utknęli w Casablance. Ugarte zamierza zbić fortunę sprzedając listy temu, kto zaoferuje dziś w nocy największą sumę. Jednak do transakcji nie dochodzi, ponieważ wcześniej lokalna policja pod dowództwem dobrego znajomego Ricka – komendanta policji kapitana Renault (Claude Rains) aresztuje Ugarte. Wcześniej w tajemnicy przed Niemcami i policją Ugarte przekazuje listy pod opiekę Rickowi mówiąc: „ponieważ ty mną pogardzasz... więc ufam tylko tobie.” W tym momencie w życiu Ricka ponownie pojawia się jego była kochanka, Ilsa Lund (Ingrid Bergman), która przybywa do klubu z mężem Victorem Laszlo (Paul Henreid) aby kupić listy. Laszlo jest słynnym czechosłowackim przywódcą ruchu oporu, który uciekł z niemieckiego obozu koncentracyjnego. Para musi zdobyć listy tranzytowe, żeby zbiec do Ameryki i tam kontynuować walkę z nazistami. Kiedy Ilsa pierwszy raz w Paryżu spotkała Ricka i zakochała się w nim, była przekonana, że jej mąż zginął podczas ucieczki z obozu. Odkrywszy, że wciąż żyje, niespodziewanie opuściła Ricka bez żadnego wyjaśnienia i wróciła do Laszlo. Po zamknięciu klubu Ilsa wraca i próbuje wyjaśnić Rickowi swoje wcześniejsze postępowanie, lecz ten jest kompletnie pijany i nie ma ochoty słuchać. Następnej nocy Laszlo podejrzewając, że Rick ma listy, rozmawia z nim i pyta czy może w jakiś sposób je zdobyć. Ich dyskusja zostaje przerwana przez grupę nazistowskich oficerów na czele z majorem Strasserem (Conrad Veidt), którzy zaczynają śpiewać niemiecką pieśń patriotyczną „Die Wacht am Rhein” przy akompaniamencie pianina. Laszlo zamawia Marsyliankę. Lider zespołu patrzy na Ricka i czeka na pozwolenie; ten kiwa głową. Laszlo zaczyna śpiewać, początkowo sam, lecz szybko dołącza się do niego tłum, zagłuszając Niemców. Renault nakazuje zamknąć klub uzasadniając to zdaniem: „Odkryłem ze zgrozą, że tutaj uprawia się hazard!” Tej nocy Ilsa nachodzi Ricka w opustoszałej kawiarni. Amerykanin nie chce dać jej dokumentów nawet wtedy, kiedy dawna kochanka grozi mu bronią. Ilsa nie jest w stanie do niego strzelić. Wyznaje, że wciąż coś do niego czuje. Rick decyduje się pomóc Laszlo, daje Ilzie do zrozumienia, że doprowadzi do wyjazdu wyłącznie jej męża. Zdając sobie sprawę z tego, że nie można pozwolić Laszlo na ucieczkę z miasta, Strasser wsadza go za kratki z błahego powodu. Rick namawia Renault, aby wypuścić Czecha, obiecując że doprowadzi do przyłapania Laszlo na dużo poważniejszym przestępstwie: posiadaniu listów tranzytowych. Przy próbie pojmania Laszlo na gorącym uczynku, Rick zdradza swoje prawdziwe zamiary i zmusza Renault, aby asystował jemu, Laszlo i Ilsie w drodze na lotnisko. W ostatnim momencie Rick przekonuje Ilsę, aby wsiadła z mężem do samolotu, mówiąc jej, że jeśli zostanie z nim, będzie tego żałować: „Może nie dziś, nie jutro, ale wkrótce – i to przez całe życie.” Na lotnisko przyjeżdża major Strasser, ostrzeżony przez Renault, ale Rick zabija go, gdy ten próbuje zatrzymać samolot. Po chwili, gdy pojawia się policja, Renault ratuje życie Rickowi, mówiąc do policjantów zaskoczonych widokiem ciała Strassera: „Zatrzymajcie podejrzanych. Tych, co zwykle.”. Potem radzi mu, aby razem wyjechali z Casablanki. Obaj znikają we mgle, na zakończenie filmu Rick stwierdza: „Louis, myślę, że to jest początek pięknej przyjaźni.” Produkcja Film powstał na podstawie sztuki autorstwa Murray Burnett i Joan Alison pod tytułem Everybody Comes to Rick’s. Recenzent scenariuszy ze studia Warner Bros. Stephen Karnot, który przeczytał sztukę, nazwał ją (z aprobatą) „ograna, lecz wyrafinowana”, a redaktor w wydziale scenariuszy Irene Diamond przekonała producenta Halla Wallisa do zakupu praw za sumę $20 000, największą jaką ktokolwiek zapłacił w Hollywood za niewystawianą sztukę. Nazwę projektu zmieniono na Casablanca, najwyraźniej naśladując hit z 1938 roku Algiers. Zdjęcia rozpoczęły się 25 maja 1942 a zakończyły 3 sierpnia. Łączny koszt filmu to 1 039 000$ (75 000$ ponad planowany budżet), nie nadzwyczajnie duży, jednak powyżej ówczesnej średniej. Cały film był kręcony w studio, z wyjątkiem sekwencji pokazującej przybycie do Casablanki majora Strassera, która powstała na lotnisku Van Nuys w pobliżu Los Angeles. Ulice, w których kręcono zdjęcia na zewnątrz, zbudowano na potrzeby innego filmu, The Desert Song. Zostały zachowane w studiu Warner do lat sześćdziesiątych. Dekoracje przedstawiające lokal Ricka powstały w trzech oddzielnych częściach, więc wewnętrzny układ budynku jest nieokreślony. W wielu scenach kamera przechodzi przez ściany z kawiarni do biura Ricka. W tle sceny finałowej, samolot Lockheed Model 12 Electra Junior z krzątającym się wokół personelem, został zainscenizowany przez karłowatych statystów i proporcjonalnej wielkości kartonowy model samolotu. Mgłę wykorzystano do zamaskowania niedokładności modelu. Pomimo tego, park rozrywki studia Disney-MGM w Orlando na Florydzie kupił samolot Lockheed 12A jako jedną ze swoich atrakcji i początkowo twierdził, że to ten sam samolot, którego użyto w filmie. Krytyk filmowy Roger Ebert nazywa Wallisa „key creative force” w związku z jego dbałością o szczegóły tej produkcji (np. upierał się, aby pokazać prawdziwą papugę w barze Blue Parrot). Duży wzrost Bergman sprawiał pewne problemy. Była około 5 cm wyższa niż Bogart więc musiał on (z polecenia reżysera) stać na podwyższeniu albo siedzieć na poduszkach we wspólnych scenach. Wallis napisał ostatnią kwestię („Louis, tak sobie myślę to początek pięknej przyjaźni.”) po zakończeniu zdjęć. Bogart został wezwany miesiąc później aby nagrać swój głos. Później planowano dodać ostatnią scenę pokazującą Ricka, Renault i oddział żołnierzy Wolnej Francji na statku, biorących udział w operacji Torch; jednak okazało się bardzo trudnym sprowadzić Claude Rainsa na plan zdjęciowy, więc pomysł ostatecznie porzucono po tym, gdy David O. Selznick osądził: „byłoby wielką pomyłką zmieniać zakończenie”. Popularną, lecz nie do końca prawdziwą historią jest to, że aktorzy do ostatnich dni zdjęć nie znali zakończenia filmu. Oryginalna sztuka (której cała akcja ma miejsce w kawiarni) kończy się, gdy Rick wysyła Ilsę i Victora na lotnisko. Podczas tworzenia scenariusza rozważana była możliwość śmierci Laszlo w Casablance, co pozwoliłoby Rickowi i Ilsie wylecieć razem, lecz jak Casey Robinson napisał do Hal B. Wallis przed rozpoczęciem zdjęć, końcówka filmu: „jest oparta na pierwszorzędnym zwrocie akcji, kiedy Rick wysyła ją na pokład samolotu razem z Victorem. Robiąc tak, Rick nie tylko rozwiązuje trójkąt miłosny. Zmusza dziewczynę, aby żyła zgodnie z idealizmem jej natury, zmuszając ją do zadania, które w tych dniach jest dużo ważniejsze niż miłość dwóch małych ludzi.” Ilsa oczywiście nie mogła rzucić Laszlo dla Ricka, bowiem zgodnie z Kodeksem Haysa zakazane było pokazać kobietę zostawiającą swojego męża dla innego mężczyzny. Spór nie dotyczył tego, czy Ilsa odejdzie z Laszlo, lecz jak doprowadzić do takiego zakończenia. Dezorientacja była najprawdopodobniej spowodowana przez późniejsze oświadczenie Bergman, w którym stwierdziła, że nie wiedziała, którego mężczyznę zamierza kochać. Podczas poprawek tekstu w czasie zdjęć kontrola scenariusza Aljeana Harmetza pokazała, że wiele kluczowych scen było kręconych po tym, gdy Bergman dowiedziała się, jak skończy się film: całe zamieszanie było, słowami Eberta, „emocjonalne”, nie „faktyczne”. Scenariusz Oryginalna sztuka była inspirowana podróżą Murray Burnett do Europy w 1938 roku, w czasie której odwiedziła Wiedeń chwilę po Anschlussie oraz południowe wybrzeże Francji, gdzie nie bez problemów współżyli ze sobą naziści i uciekinierzy. Francja była inspiracją zarówno dla kafejki Ricka (klub nocny Le Kat Ferrat), jak i dla postaci Sama (czarnoskóry pianista którego Burnett ujrzała w Juan-les-Pins). W sztuce postać Ilsy była Amerykanką o nazwisku Lois Meredith i spotkała Laszlo, dopiero gdy skończył się jej związek z Rickiem w Paryżu; Rick był prawnikiem. Pierwszymi scenarzystami pracującymi nad tekstem byli bracia Epstein: Julius i Philip, którzy usunęli przeszłość Ricka i dodali więcej elementów komediowych. Inny scenarzysta wspomniany w czołówce, Howard W. Koch dołączył później, ale pracował wspólnie z nimi, pomimo że kładli oni nacisk na inne elementy; Koch podkreślał aspekty polityczne i melodramatyczne. Niewymieniony w napisach Casey Robinson miał swój wkład w serii spotkań Ricka i Ilsy w kawiarni. Curtiz zdawał się faworyzować sceny miłosne, nalegał na zachowanie retrospekcji z Paryża. Pomimo dużej ilości scenarzystów film ma, jak to opisuje Edbert, „cudownie jednolity i spójny” scenariusz. Koch później oświadczył, że istniały napięcia między nim i Curtizem: „O dziwo, te odmienne podejścia w jakiś sposób sczepiły się i być może to przeciąganie liny pomiędzy Curtizem i mną dało filmowi niewątpliwą równowagę”. Film miał trochę problemów ze strony Josepha Brenna z Production Code Administration (hollywoodzki organ cenzury), który sprzeciwiał się zawartym w nim sugestiom, że Kapitan Renault wymuszał przysługi seksualne od kobiet potrzebujących jego pomocy oraz temu, że Rick i Ilsa spali razem w Paryżu. Jednakże oglądając ostateczną wersję filmu łatwo można było obie wywnioskować. Reżyseria Na początku Wallis wybrał na reżysera Williama Wylera, ale był on nieosiągalny, więc Wallis skłonił się ku swojemu bliskiemu przyjacielowi Michaelowi Curtizowi. Curtiz był węgierskim emigrantem żydowskiego pochodzenia; przybył do USA w latach dwudziestych, część z jego rodziny zbiegła z terenów zajętych przez nazistowskie Niemcy. Zdjęcia Autorem zdjęć jest Arthur Edeson, weteran odpowiedzialny za Sokoła Maltańskiego i Frankensteina. Szczególną uwagę zwrócił na zdjęcia Bergman. Była filmowana głównie z bardziej przez nią lubianego lewego profilu, często z filtrem wprowadzającym wygładzającą mgiełkę i z efektem catchlight (technika fotografii, w której przedmioty odbijają się w oku), żeby uczynić jej oczy błyszczącymi; cały ten wysiłek miał sprawić, aby jej twarz wyglądała „niewypowiedzianie smutno, delikatnie i nostalgicznie”. Cienie układające się w kratę na bohaterach i w tle mogą mieć różnorodne znaczenie: sugerować uwięzienie, krzyż, symbol Wolnej Francji i emocjonalnego tumultu. W niektórych scenach są użyte ciemny film noir i ekspresyjne oświetlenie, zwłaszcza pod koniec dzieła. Rosenzweig argumentuje, że te cienie i efekty świetlne są typową cechą stylu Curtiza, podobnie jak praca kamery i użycie otoczenia jako środka kompozycji. Muzyka Muzykę napisał Max Steiner, który jest najbardziej znany ze swojego tematu filmowego do Przeminęło z wiatrem. Utwór „As Time Goes By” Hermana Hupfelda był częścią oryginalnej sztuki; Steiner chciał stworzyć własną kompozycję, aby go zastąpić, ale Bergman ścięła już włosy do swojej kolejnej roli (María w Komu bije dzwon) i nie mogła ponownie zagrać scen zawierających tę piosenkę. Więc Steiner oparł temat filmu na niej i na „Marsyliance”, francuskim hymnie narodowym, zmieniając nieco ich tonację. Godny uwagi jest „pojedynek piosenek”, w którym „Marsylianka” grana przez całą orkiestrę, większą niż zespół Ricka ukazany w filmie, współzawodniczy z „Die Wacht am Rhein” graną na pianinie i śpiewaną przez niewielką grupę Niemców. Oryginalnie Niemcy w tej słynnej scenie mieli śpiewać „Horst-Wessel-Lied”, de facto drugi hymn nazistowskich Niemiec, który był wciąż chroniony międzynarodowymi prawami autorskimi w niektórych krajach. Inne utwory w filmie to „It Had to Be You” z 1924 ze słowami Gusa Kahna i muzyką Ishama Jonesa, „Knock on Wood” z muzyką M.K. Jerome i tekstem Jacka Scholla oraz „Shine” z 1910 Cecil Mack i Lew Brown, z muzyką Forda Dabneya. Obsada Obsada jest godna uwagi ze względu na jej wielonarodowość: tylko troje z aktorów wyszczególnionych w napisach urodziło się w USA. Na samym początku filmu wymienieni są: Humphrey Bogart jako Rick Blaine. Urodzonemu w Nowym Jorku Bogartowi sławę przyniosła właśnie Casablanca. Wcześniej w swojej karierze był zaszufladkowany jako grający role gangsterów. Jego postaci nazywały się Bugs, Rocks, Turkey, Whip, Chips, Gloves i Duke. W filmie High Sierra (1941) pozwolono mu dodać trochę ciepła, ale dopiero w Casablance po raz pierwszy zagrał amanta. Ingrid Bergman jako Ilsa Lund. Oficjalna strona internetowa Bergman nazywa Ilsę jej „najsławniejszą i najtrwalszą rolą”. Szwedzka aktorka Hollywood zadebiutowała w dobrze ocenianym Intermezzo, ale jej późniejsze filmy nie odnosiły sukcesów – do czasu Casablanki. Ebert nazywał ją „lśniącą” i tak komentował chemię pomiędzy nią a Bogartem: „she paints his face with her eyes”. Inne aktorki, które brano pod uwagę w roli Ilsy to Ann Sheridan, Hedy Lamarr i Michèle Morgan. Wallisowi udało się „zdobyć” Ingrid Bergman, która w tym czasie miała ważny kontrakt z Davidem O. Selznickiem, w zamian za „wypożyczenie” Olivii de Havilland. Paul Henreid jako Victor Laszlo. Henreid, austriacki aktor, który opuścił swój kraj w 1935, był niechętny tej roli, do czasu, kiedy obiecano mu czołowe miejsce w napisach początkowych razem z Bogartem i Bergman. Henreid nie miał dobrych stosunków z powyższą dwójką (uważał Bogarta za „miernego aktora”, podczas gdy Bergman nazwała Henreida „primadonną”). Aktorzy drugoplanowi: Claude Rains jako Captain Louis Renault. Rains był angielskim aktorem urodzonym w Londynie. Wcześniej pracował z Michaelem Curtizem przy Przygodach Robin Hooda. Sydney Greenstreet jako Signor Ferrari, prowadzący konkurencyjny klub w sąsiedztwie. Greenstreet to kolejny Anglik, zadebiutował z Lorre i Bogartem w Sokole maltańskim. Peter Lorre jako Signor Ugarte. Lorre był węgierskim aktorem charakterystycznym, który wyjechał z Niemiec w 1933. Conrad Veidt jako Major Strasser z Luftwaffe. Był niemieckim aktorem znanym z występu w Gabinecie doktora Caligari. W 1933 sprzeciwiając się reżimowi nazistów wyemigrował do Londynu. Zmarł pięć miesięcy po premierze Casablanki. Pozostali: Dooley Wilson jako Sam. Był jednym z nielicznych Amerykanów w obsadzie. Perkusista, nie umiał grać na pianinie. Hal B. Wallis rozważał, czy roli Sama nie powinna zagrać kobieta (kandydatkami były Hazel Scott i Ella Fitzgerald), i nawet po zakończeniu zdjęć, Wallis chciał zdubbingować głos Wilsona w piosenkach. Joy Page jako Annina Brandel, młoda Bułgarka, zbieg. Trzecia Amerykanka w obsadzie, była pasierbicą Jacka Warnera – szefa studia. Madeleine LeBeau jako Yvonne, dziewczyna, którą Rick wkrótce rzucił. Francuska aktorka była żoną Marcela Dalio do czasu rozwodu w 1942 roku. S.Z. (lub S. K.) „Cuddles” Sakall jako Carl, kelner. Był węgierskim aktorem który uciekł z Niemiec w 1939 roku. Przyjaciel Curtiza od czasu ich spotkania w Budapeszcie; jego trzy siostry zmarły w obozie koncentracyjnym. Curt Bois jako kieszonkowiec. Bois był niemieckim aktorem żydowskiego pochodzenia, kolejnym zbiegiem. Może się poszczycić niemalże najdłuższą karierą aktorską w historii – debiutował w 1907, po raz ostatni wystąpił w 1987 roku. John Qualen jako Berger, kontakt Laszlo z Ruchu Oporu. Urodził się w Kanadzie, ale wychował w USA. Wystąpił w wielu filmach Johna Forda. Leonid Kinskey jako Sascha, którego Rick wyznacza do eskortowania Yvonne do domu. Urodził się w Rosji. Ważniejsi aktorzy niewymienieni w napisach: Marcel Dalio jako Emil – krupier. Był gwiazdą francuskiego kina, wystąpił w filmach Jeana Renoira La Grande Illusion i La Regle de Jeu. Helmut Dantine jako Jan Brandel, bułgarski gracz w ruletkę. Kolejny Austriak, przebywał w obozie koncentracyjnym po Anschlussie. Norma Varden jako Brytyjka, której mężowi ukradziono portfel. Była znaną angielską aktorką charakterystyczną. Niektórzy ze zbiegów z Europy: Wolfgang Zilzer pokazany w otwierającej scenie filmu, aktor niemego kina w Niemczech, skąd wyjechał, kiedy władzę przejęli naziści. Później poślubił aktorkę Lotte Palfi grającą w Casablance. Hans Twardowski jako niemiecki oficer który wykłóca się z francuskim oficerem o Yvonne. Urodzony w Stettin w Niemczech (dzisiejszy Szczecin, Polska), opuścił Niemcy ponieważ był homoseksualistą. Ludwig Stössel jako Pan Leuchtag, niemiecki zbieg którego angielski nie jest zbyt dobry. Urodzony w Austrii, żydowski aktor został pojmany po Anschlussie. Kiedy go uwolniono, wyjechał do Anglii a później do USA. Stössel stał się gwiazdą występując w serii reklam producentów wina Italian Swiss Colony. Ubrany w alpejski kapelusz i lederhosen, Stössel był ich rzecznikiem. Jego motto to: „That Little Old Winemaker, Me!” Ilka Grünig jako Pani Leuchtag. Urodzona w Wiedniu, gwiazda niemego kina w Niemczech, przybyła do USA po Anschlussie. Lotte Palfi jako uciekinierka usiłująca sprzedać diamenty. Urodzona w Niemczech, grała na scenie teatru w Darmstadt. Wyjechała do USA po przejęciu władzy przez nazistów w 1933. Później poślubiła aktora grającego w Casablance – Wolfganga Zilzera. Trude Berliner jako gracz w bakarata u Ricka. Urodzona w Berlinie, była znaną aktorką filmową i kabaretową. Żydówka, wyjechała z Niemiec w 1933. Louis V. Arco jako kolejny zbieg u Ricka. Urodzony w Altschul w Austrii, wkrótce po Anschlussie przeniósł się do USA i zmienił nazwisko. Richard Ryen jako pomocnik Stassera, Pułkownik Heinze. Austriacki Żyd, występował w filmach niemieckich, uciekł do USA przed nazistami. Popularną plotką jest to, że Ronald Reagan miał zagrać rolę Ricka. Ma ona początek w notce prasowej zamieszczonej przez studio filmowe przed rozpoczęciem produkcji filmu w The Hollywood Reporter, ale wkrótce studio wiedziało już, że musi on pójść do wojska i jego kandydatura nie była nigdy brana poważnie pod uwagę. Przyjęcie filmu Film miał premierę w Hollywood Theater w Nowym Jorku w dniu 26 listopada 1942, co zbiegło się z desantem Aliantów w Afryce Północnej, w tym także z zajęciem Casablanki. Szeroka dystrybucja rozpoczęła się 23 stycznia 1943, wykorzystując konferencję w Casablance: spotkanie wysokiego szczebla Churchilla, Roosevelta i de Gaulle’a. Był to solidny, ale nie spektakularny sukces kinowy, film zarobił 3,7 miliona dolarów w czasie pierwszego wyświetlania w USA (stając się siódmym przebojem kinowym roku 1943). Początkowe reakcje krytyków były zazwyczaj pozytywne, magazyn Variety opisał film jako „wspaniałą propagandę przeciwko Osi”; jak później powiedział Koch, „to był obraz jakiego publiczność potrzebowała... były wartości... warte poświęcenia. I przekazał to bardzo rozrywkowym sposobem”. Inne recenzje były mniej entuzjastyczne: The New Yorker dał ocenę „całkiem znośny”. Biuro Informacji Wojennej nie dopuściło do wyświetlania filmu wojsku w Afryce Północnej obawiając się, że to może urazić stronników Vichy w regionie. Na uroczystości rozdania Oscarów w 1944 roku film zdobył trzy nagrody: najlepszy scenariusz adaptowany, najlepsza reżyseria i najlepszy film. Wallis był urażony kiedy nagrodę dla najlepszego filmu zamiast niego odebrał Jack Warner. Film wciąż zdobywał popularność. Murray Burnett nazwał go „prawdziwy wczoraj, prawdziwy dziś, prawdziwy jutro”. Do roku 1955 film przyniósł dochód 6,8 miliona dolarów, stając się trzecim filmem czasów wojny wyprodukowanym w studiu Warner pod tym względem (za Shine On, Harvest Moon i This is the Army). W dniu 21 kwietnia 1957, Brattle Theater w Cambridge w stanie Massachusetts pokazał Casablankę jako część cyklu starych filmów. Był tak popularny, że tradycją stało się wyświetlanie Casablanki podczas tygodnia egzaminów końcowych na Uniwersytecie Harvarda; trwa ona do dzisiaj i jest przejmowana przez wiele innych uczelni w USA. Tradycja pomogła filmowi pozostać popularnym podczas gdy inne słynne dzieła lat czterdziestych odeszły w niepamięć, do roku 1977 Casablanca była najczęściej nadawanym filmem w amerykańskiej telewizji. Jest dowcipny dowód tego, że Casablanca zrobiła większe wrażenie na miłośnikach kina niż profesjonalistach zajmujących się produkcją filmów. W listopadowo/grudniowym numerze magazynu American Film z roku 1982, Chuck Ross ogłosił, że przepisał scenariusz Casablanki zmieniając tylko tytuł na Everybody Comes to Rick’s i nazwisko pianisty na Dooley Wilson, po czym wysłał go do 217 agencji. Osiemdziesiąt pięć z nich przeczytało go, w tym trzydzieści osiem stanowczo go odrzuciło, trzydzieści trzy rozpoznały go w ogólności (ale tylko osiem dokładnie jako Casablancę), trzy uznały go jako komercyjnie wykonalny, a jedna zasugerowała zamianę go na powieść. W czerwcu 2008 roku Casablanca jest notowana na liście 250 najlepszych filmów wszech czasów, zajmując głosami użytkowników IMDb dziewiąte miejsce ze średnią ocen wynoszącą 8,8 (124 tysiące głosów). W największym polskim serwisie filmowym filmweb.pl Casablanca zajmuje 124 miejsce na liście najlepszych filmów świata. Reakcje krytyków Według Rogera Eberta, Casablanca „znajduje się najprawdopodobniej na większej liczbie list najlepszych filmów wszech czasów niż jakikolwiek inny tytuł, włączając „Obywatela Kane’a”, z powodu jej większej atrakcyjności; Obywatel Kane jest „wspanialszy”, Casablanca jest bardziej kochana. Ebert powiedział, że nigdy nie słyszał o krytycznej recenzji filmu jako całości, nawet jeśli pojedyncze elementy (takie jak nierealistyczne efekty specjalne czy zesztywniały charakter Laszlo) mogą być skrytykowane. Rudy Behlmer kładł nacisk na różnorodność obrazu: „to jest mieszanka dramatu, melodramatu, komedii [oraz] intrygi”. Leonard Maltin twierdzi, że to jego ulubiony film wszech czasów. Ebert powiedział, że film jest popularny ponieważ „ludzie w nim są wszyscy tak dobrzy”. Jako bohater Ruchu Oporu, Laszlo jest pozornie najzacniejszy, chociaż jest tak zimny, że trudno go polubić. Inne postaci, według Behlmera, są „not cut and dried”: stają się dobrymi w czasie rozwoju akcji. Renault zaczyna w filmie jako kolaborant z Niemcami, który wymusza przysługi seksualne od zbiegów i nie zapobiega śmierci Ugarte. Rick, mówi dalej Behlmer, „nie jest bohaterem, ... nie jest złoczyńcą”: robi co jest niezbędne aby dać sobie radę z władzami i „nie nadstawia karku dla nikogo”. Nawet Ilsa, najmniej aktywna spośród głównych postaci, jest „ujęta w czasie emocjonalnej walki” dotyczącej którego mężczyznę naprawdę kocha. Jednak na końcu filmu „każdy się poświęca”. Rozłamowa opinia pochodzi od Umberto Eco, który pisze, że „według wszystkich ostrych standardów krytyki... Casablanca to bardzo przeciętny film”. Uważał, że zmiany osobowości to bardziej niespójność niż złożoność: „To jest historyjka obrazkowa, galimatias, mało w nim psychologicznej wiarygodności i ciągłości w skutkach dramatycznych”. Jednak według niego taka niespójność wpłynęła na popularność filmu, pozwalając włączyć całą serię archetypów: nieszczęśliwa miłość, lot, podróż, oczekiwanie, pożądanie, tryumf czystości, wierny sługa, trójkąt miłosny, piękna i bestia, enigmatyczna kobieta, zagadkowy awanturnik i odkupiony pijak. W centrum jest idea poświęcenia: „mit poświęcenia przebiega przez cały film”. To był ten motyw, który oddziaływał z publicznością czasów wojennych, rozpraszał wątpliwości i uczył, że bolesne poświęcenie i pójście na wojnę może być romantycznym gestem dla większego dobra. Polski krytyk filmowy Zygmunt Kałużyński umieścił Casablancę w swojej książce Kanon królewski. Jego 50 ulubionych filmów. Nazywa ją balladą filmową, w której świat fantastyczny jest w szczególny, aluzyjny sposób związany z prawdą. Według niego Polska była w czasie premiery zajęta „innymi rzeczami” i film nie został tutaj zauważony, podczas gdy w całym zachodnim świecie jego legenda jest wciąż żywa. Jest w tym filmie wszystko co dzisiejsza krytyka określa jako „sztampowe Hollywood”, jednak Kałużyński uwielbia taką poetyczną magię. Wytknął filmowi tylko jeden błąd w scenariuszu: zamiast z Bogartem Ingrid Bergman powinna zadawać się z Zygmuntem Kałużyńskim. Jan Józef Szczepański ocenił zdjęcia i tempo akcji jako świetne, a grę aktorów jako dobrą, z wyjątkiem niefortunnego Laszlo, który ze względów zasadniczych i od siebie niezależnych psychologii jako takiej nie posiada. Spośród 54 recenzji krytyków na stronie Rotten Tomatoes w czerwcu 2008 tylko jedna jest negatywna. Casablanca jest tam nazwana bezdyskusyjnym arcydziełem, które z czasem staje się coraz lepsze. Sklasyfikowany jako jeden z dziesięciu najlepszych filmów o miłości przez serwis AZN Entertainment. Interpretacja W 2010 roku powstał polsko-francuski film dokumentalny w reżyserii Małgorzaty Gago i Bolesława Sulika pt. Powrót do Casablanki, w którym rozważana jest hipoteza, że pierwowzorem Czecha Laszlo, jednego z bohaterów słynnego filmu jest major wywiadu polskiego Mieczysław Słowikowski, który w czasie II wojny światowej na terenie północno-zachodniej Afryki założył z polecenia polskiego wywiadu siatkę szpiegowską o kryptonimie Agencja Afryka. Krytycy interpretowali Casablancę na wiele różnych sposobów. William Donelley, w jego Love and Death in Casablanca, wykazuje, że relacja Ricka z Samem i później z Renault to „standardowy przypadek tłumionej homoseksualności która tkwi u podstaw większości amerykańskich historii przygodowych”. Harvey Greenberg przedstawia freudowską interpretację w The Movies on Your Mind; winy które stają na przeszkodzie powrotowi Ricka do USA mają kształty kompleksu Edypa, który jest rozwiązany gdy tylko Rick zaczyna identyfikować ojcowską figurę Laszlo i przyczynę którą reprezentuje. Sidney Rosenzweig twierdzi, że takie interpretacje są uproszczeniem, a najważniejszym aspektem filmu jest jego wieloznaczność, przede wszystkim widoczna w postaci Ricka; przytacza różne imiona jakie każda z postaci nadaje Rickowi (Richard, Ricky, Mr Rick, Herr Blaine i tak dalej) jako dowód różnych znaczeń jakie ma on dla każdej osoby. Inne zakończenie filmu – takie, w którym Ilsa zostaje z Rickiem – nie byłoby możliwe ze względu na obowiązujący wówczas w amerykańskiej kinematografii Kodeks Haysa. Oddziaływanie Wiele późniejszych filmów zawierało elementy Casablanki: Droga do Marsylii (1944), gdzie ponownie razem zagrali Bogart, Rains, Curtiz, Greenstreet i Lorre. Jest też wiele podobieństw pomiędzy Casablanką a późniejszym filmem Bogarta, Sirocco (1951). Parodie Casablanki to takie filmy jak: Noc w Casablance (1946) braci Marx, Zagraj to jeszcze raz, Sam (1972) Herberta Rossa, The Cheap Detective (1978) Neila Simpsona i Żyleta (1996), podczas gdy dialog z filmu był tytułem oryginalnym oscarowego filmu Podejrzani (The Usual Suspects, 1995). Warner Bros. wyprodukował własną parodię Carrotblanca – kreskówkę z Królikiem Bugsem dołączoną do specjalnej edycji DVD w 1995. Nawiązania do Casablanki znajdują się też w filmie Czarny kot, biały kot (1998) Emira Kusturicy. Steven Soderbergh złożył hołd Casablance kręcąc Dobrego Niemca (2006) – kryminał osadzony w realiach Berlina po drugiej wojnie światowej. Soderbergh użył technologii z czasów powstawania Casablanki, zdjęcia są czarno-białe. Wystąpili w nim George Clooney, Cate Blanchett i Tobey Maguire. Film kończy się sceną na lotnisku z dwojgiem zakochanych (granych przez Clooneya i Blanchett). Również plakat filmu przypomina plakat Casablanki. Nagrody Casablanca zdobyła trzy Oscary: Najlepszy film – Warner Bros. (Hal B. Wallis, producent) Najlepsza reżyseria – Michael Curtiz Najlepszy scenariusz adaptowany – Julius J. Epstein, Philip G. Epstein i Howard W. Koch Była poza tym nominowana w pięciu kategoriach: Najlepszy aktor w roli pierwszoplanowej – Humphrey Bogart Najlepszy aktor w roli drugoplanowej – Claude Rains Najlepsze zdjęcia, czarno-białe – Arthur Edeson Najlepszy montaż – Owen Marks Najlepsza muzyka – Max Steiner W 1989 roku film został włączony do National Film Registry (jest to lista zawierająca tytuły produkcji budujących dziedzictwo kulturowe USA w dziedzinie filmu) jako szczególnie wartościowy. W 1998 roku zajął drugie miejsce na liście Amerykańskiego Instytutu Filmowego 100 najlepszych amerykańskich filmów (pokonał go tylko Obywatel Kane). W 2005 roku trafił do setki największych filmów ostatnich 80 lat według magazynu Time (wybrane filmy nie miały miejsc). W 2006 roku organizacja Writers Guild of America uznała scenariusz Casablanki za najlepszy scenariusz wszech czasów na swojej liście 101 Greatest Screenplays. Cytaty Kiedy Ilsa po raz pierwszy wchodzi do Café Americain i zauważa Sama, prosi go: „Zagraj to raz, Sam, przez wzgląd na dawne czasy”. Muzyk odmawia, więc Ilsa mówi: „Zagraj to, Sam. Zagraj: 'Jak mija czas'”. Później tej samej nocy Rick mówi do Sama gdy są sami: „Zagrałeś to dla niej, to zagraj i dla mnie. Jeśli ona to zniosła, to i ja wytrzymam! Zagraj!” W filmie braci Marx Noc w Casablance ten dialog był sparodiowany jako „Zagraj to jeszcze raz, Sam” – i ten cytat jest nieprawidłowo wiązany z oryginalnym filmem. Po raz kolejny parafraza tego dialogu jako „Zagraj to jeszcze raz, Sam” pojawia się w tytule komedii Woody’ego Allena. Kwestia „Twoje zdrówko, mała”. (ang. Here’s looking at you, kid) wypowiadana przez Ricka do Ilsy, zajęła piąte miejsce na liście Amerykańskiego Instytutu Filmowego 100 pamiętnych cytatów w historii kina. Sześć cytatów z Casablanki pojawiło się w czołowej setce (Przeminęło z wiatrem oraz Czarnoksiężnik z Oz są następne, z trzema cytatami). Pozostałe to: „Louis, myślę, że to jest początek pięknej przyjaźni” (20), „Zagraj to, Sam. Zagraj: 'Jak mija czas'” (28), „Zatrzymajcie podejrzanych. Tych, co zwykle.” (32), „Zawsze będziemy mieli Paryż” (43) i „Ze wszystkich knajp we wszystkich miastach na całym świecie ona wchodzi akurat do mojej” (67). Sequele i inne wersje Od momentu gdy Casablanca stała się hitem, rozpoczęły się dyskusje o sequelu. Planowana była kontynuacja o tytule Brazzaville (w scenie finałowej Renault radzi uciekać do tego miasta Wolnej Francji), ale nigdy nie została wyprodukowana. Istnieją dwa seriale telewizyjne bazujące na Casablance, oba są uważane za prequele filmu. Pierwszy był nadawany od 1955 do 1956, z Charlesem McGrawem jako Rickiem oraz Marcelem Dalio (który grał krupiera w filmie) jako Renaultem; wyświetlano go w stacji ABC. Drugi z seriali był krótko nadawany w NBC w 1983, z Davidem Soulem jako Rickiem, Rayem Liotta jako Sachą i Scatmanem Crothersem odgrywającym rolę nieco starszego Sama. Media od czasu do czasu podają informacje o planach dotyczących kontynuacji czy też remake’u filmu, ale do 2008 roku żadne studio nie wprowadziło ich w życie. François Truffaut odrzucił zaproszenie do nakręcenia remake’u w 1974 roku, podając jako powód kultowy status filmu dla amerykańskich studentów. Do dziś jedynym autoryzowanym sequelem Casablanki jest powieść As Time Goes By pióra Michaela Walsha wydana w 1998 roku. Walsh podejmuje wątek po zakończeniu filmu oraz opowiada o tajemniczej przeszłości Ricka w Ameryce. David Thomson napisał nieoficjalny sequel w 1985 – Suspects. Casablanca została pokolorowana w latach osiemdziesiątych i pojawiła się w tej wersji w australijskiej telewizji. Była również krótko dostępna w wypożyczalniach, lecz jej niepopularność wśród fanów spowodowała, że kolorowa wersja została wycofana. Jest jednak wciąż wyświetlana w innych miejscach, takich jak Hongkong. Radiowa adaptacja z Bogartem, Bergman i Henreid w rolach głównych została nadana 26 kwietnia 1943 w radiu The Screen Guild Theater. Inną wersję zaprezentowało Lux Radio Theater 24 stycznia 1944, z Alanem Laddem jako Rick, Hedy Lamarr jako Ilsa i Johnem Loderem jako Victor Laszlo. Julius J. Epstein dwa razy próbował zaadaptować film jako musical na Broadwayu (w 1951 i 1967 roku), lecz żadna z prób nie zakończyła się na scenie. Oryginalna sztuka, Everybody Comes to Rick’s, była wystawiana w Newport w sierpniu 1946 roku i ponownie w Londynie w kwietniu 1991 roku, ale nie odniosła sukcesu. Wersja wyświetlana w Irlandii miała wycięte wszystkie odniesienia do cudzołóstwa, przez co fabuła stała się niezrozumiała. Przedstawiciele studia Warner Bros. poinformowali, że planują zrealizować film „Return to Casablanca”, którego akcja rozegra się 20 lat po wydarzeniach przedstawionych w oryginalnym obrazie. Jego bohaterem będzie Richard, syn Ricka i Ilsy adoptowany przez Victora Laszlo, który wyrusza na Bliski Wschód, aby dowiedzieć się więcej o swoim biologicznym ojcu. „Return to Casablanca” powstanie w oparciu o scenariusz Howarda Kocha, nieżyjącego już współtwórcy oryginalnego filmu. Koch przygotował scenariusz sequela w latach 80. i teraz istnieje szansa, że zostanie on wykorzystany w realizacji nowej „Casablanki”. Pomysłodawczynią projektu jest Cass Warner, wnuczka jednego z założycieli Warner Bros. Zobacz też Lista stu najlepszych amerykańskich filmów według AFI Przypisy Bibliografia Behlmer, Rudy (1985). Inside Warner Bros. (1935–1951). Londyn: Weidenfeld and Nicolson. . Casablanca (Dwupłytowa edycja specjalna DVD) (1942) (z komentarzami Rogera Eberta i Rudy’ego Behmera i dokumentem , narrator: Lauren Bacall). Umberto Eco (1994). Signs of Life in the USA: Readings on Popular Culture for Writers (Sonia Maasik i Jack Solomon, eds.) Bedford Books. . Aljean Harmetz (1993). Round Up the Usual Suspects: The Making of Casablanca. Warner Books Inc. . Robertson, James C. (1993). The Casablanca Man: The Cinema of Michael Curtiz Londyn:Routledge. . Oficjalna strona Ingrid Bergman dostęp 25 czerwca 2008 Linki zewnętrzne Adaptacja radiowa filmu Casablanca 26 kwietnia 1943 w The Screen Guild Theater; 30 minut, z oryginalnymi bohaterami (MP3) Adaptacja radiowa filmu Casablanca 24 stycznia 1944 w Lux Radio Theater; 56 minut (MP3) Amerykańskie adaptacje filmowe Filmowe adaptacje sztuk scenicznych Amerykańskie melodramaty Amerykańskie filmy czarno-białe Amerykańskie filmy noir Amerykańskie filmy o II wojnie światowej Amerykańskie filmy z 1942 roku Filmy nagrodzone Oscarem dla najlepszego filmu Filmy poddane koloryzacji Filmy wytwórni Warner Bros. Filmy w National Film Registry Filmy w reżyserii Michaela Curtiza Byłe Dobre Artykuły
825	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chrom	Chrom	Chrom (Cr, łac. chromium) – pierwiastek chemiczny, metal przejściowy z bloku d układu okresowego. Ma 13 izotopów, od 45Cr do 57Cr, z czego trwałe są izotopy 50, 52, 53 i 54. Został odkryty w roku 1797 przez Louisa Nicolasa Vauqellina. Nazwa Nazwa wywodzi się od greckiego słowa „chroma” oznaczającego „kolor”. Chrom na różnych stopniach utlenienia tworzy liczne związki, które mają różne barwy. Np. rubin to kryształ korundu z niewielką domieszką atomów chromu(III). Występowanie Występuje w skorupie ziemskiej w ilościach ok. 102 ppm, głównie w postaci minerałów chromitu i krokoitu. Z punktu widzenia odżywiania najlepszym źródłem chromu są drożdże piekarskie, a także ryby i owoce morza, produkty pełnoziarniste, kolby kukurydzy, gotowana wołowina, jabłka oraz kasze. Produkcja przemysłowa Światowe wydobycie chromitu (FeCr2O4) wyniosło w roku 2002 ok. 13,5 mln ton. Wyprodukowano z niego ok. 6,1 mln ton chromu w postaci żelazochromu (stopu chromu i żelaza o średniej zawartości chromu 57%) i stali nierdzewnej (zawartość chromu ok. 17%). Najwięksi producenci żelazochromu w 2002 to (wartości szacunkowe, bez USA, które nie ujawniły danych): RPA (44%), Kazachstan (17%), Chiny (8%), Indie (6%), Zimbabwe (5%), Finlandia (5%) Rosja (4%), Brazylia (3%) i Szwecja (2%); reszta krajów wytworzyła ok. 6% światowej produkcji. Dwa główne produkty wytwarzane z rudy chromu to żelazochrom i chrom metaliczny. Procesy ich produkcji różnią się znacząco. W celu otrzymania żelazochromu, chromit redukowany jest w piecu łukowym lub za pomocą aluminium (lub krzemu) w procesie aluminotermicznym. W celu otrzymania czystego chromu, żelazo z rudy oddzielane jest w dwuetapowym procesie. W pierwszym etapie chromit ogrzewany jest w obecności powietrza z mieszaniną CaCO3 i Na2CO3, w wyniku czego chrom ulega utlenieniu do stopnia VI (chromiany, ), podczas gdy żelazo tworzy nierozpuszczalny w wodzie Fe2O3. Chromiany wymywane są następnie z mieszaniny w podwyższonej temperaturze i przekształcany w dwuchromian (), za pomocą kwasu siarkowego: 4 FeCr2O4 + 8 Na2CO3 + 7 O2 → 8 Na2CrO4 + 2 Fe2O3 + 8 CO2 2 Na2CrO4 + H2SO4 → Na2Cr2O7 + Na2SO4 + H2O Otrzymany dwuchromian może zostać zredukowany za pomocą węgla do Cr2O3, który redukowany jest dalej do chromu metalicznego metodą aluminotermiczną: Na2Cr2O7 + 2 C → Cr2O3 + Na2CO3 + CO Cr2O3 + 2 Al → Al2O3 + 2 Cr Właściwości Chrom metaliczny jest srebrzystoszarym metalem (z błękitnym połyskiem w świetle); na powietrzu reaguje z tlenem, ulega pasywacji i powstaje tlenek chromu(III), który tworzy powłokę ochronną i zabezpiecza postępowaniu korozji na metalu. Z kwasami reaguje łatwiej niż molibden i wolfram. Roztwarza się w rozcieńczonym kwasie solnym i siarkowym (o ile nie jest szczególnie wysokiej czystości), natomiast w stężonym i rozcieńczonym kwasie azotowym oraz w wodzie królewskiej ulega pasywacji. Zastosowania Ze względu na swoje antykorozyjne właściwości, chrom jest stosowany jako zewnętrzna warstwa pokrywająca elementy stalowe, poprawiająca ich wygląd oraz chroniąca przed korozją. Warstwa taka spełnia swoje zadanie pod warunkiem, że jest szczelna i ciągła. W przypadku nieciągłości powłoki chromowej powstaje ogniwo korozyjne, gdzie stal pełni rolę utleniającej się anody. Powłoki nakładane w celach dekoracyjnych są zazwyczaj cienkie (poniżej 1 μm). Osadza się je na podwarstwie miedzi i niklu. Powłoki nakładane w celach technicznych (np. dla polepszenia właściwości ciernych względem stali, poprawy odporności na ścieranie) mają zazwyczaj grubość 5 – 200 μm (niekiedy do 1 mm). Powłoki o grubości większej niż 25 μm charakteryzują się bardzo wysoką twardością – do ok. 1000 HV, są jednak kruche. Na przedmioty podlegające ścieraniu i pracujące w warunkach niedostatecznego smarowania (np. cylindry w silnikach spalinowych) nakłada się porowatą warstwę chromu. We wgłębieniach i porach warstwy zbiera się smar ułatwiający poślizg. Wytwarzanie warstw porowatych polega na dodatkowej obróbce anodowej chromowanego przedmiotu. Chrom jest także składnikiem stali nierdzewnych (chromowych). Stal taka jest stosowana m.in. w armaturze łazienkowej lub w samochodach, ale także w produkcji samolotów, broni i pojazdów wojskowych. Barwniki i pigmenty Minerał krokoit (chromian ołowiu PbCrO4) znalazł zastosowanie jako żółty pigment wkrótce po jego odkryciu. Po opracowaniu metod syntezy, żółcień chromowa obok żółcieni kadmowej była najczęściej stosowanym pigmentem, co zawdzięczała jaskrawej barwie i odporności na fotodegradację. Używano ich m.in. do malowania szkolnych autobusów w USA oraz pojazdów pocztowych w Niemczech. Zastosowanie to jednak zostało ograniczone w trosce o środowisko. Zastępowane są barwnikami organicznymi, niezawierającymi metali ciężkich. Inne pigmenty oparte na chromie, to np. czerwień chromowa (zasadowy chromian ołowiu, PbCrO4·Pb(OH)2). Zieleń chromowa to mieszanina błękitu pruskiego i żółcieni chromowej, podczas gdy zieleń chromowa tlenkowa to tlenek chromu(III). Związki Ważnym przemysłowo związkiem jest FeCr2O4 (FeO•Cr2O3), występujący jako minerał chromit. Roztwory soli Cr(III) i Cr(VI) mają bardzo intensywne barwy (zieloną i pomarańczową), co jest wykorzystywane w fotochemii i technikach kolorymetrycznych. Roztwór K2Cr2O7 w stężonym kwasie siarkowym (chromianka) ma silne właściwości utleniające i może służyć do mycia szkła laboratoryjnego. Tlenek chromu(III) (zieleń chromowa) jest używany jako pigment. Sole chromu(VI) są toksyczne i mają właściwości rakotwórcze. Znaczenie biologiczne Chrom jest obecny w centrach aktywnych wielu enzymów i jest niezbędnym do życia mikroelementem. Wspomaga on funkcję insuliny, najpewniej wspomaga łączenie z jej receptorem lub zwiększa wpływ tego hormonu na katabolizm tłuszczów i cukrów. Zachowanie jego prawidłowego stężenia we krwi zmniejsza apetyt oraz pozwala na lepszą kontrolę poziomu cholesterolu. Uwagi Przypisy Bibliografia Maria Głowacka: Powłoki i warstwy wierzchnie – wybrane zagadnienia (skrypt), Rozdział II: Powłoki elektrolityczne (galwaniczne) Pierwiastki chemiczne
826	https://pl.wikipedia.org/wiki/Caravaggio	Caravaggio	Michelangelo Merisi da Caravaggio (ur. 29 września 1571 w Mediolanie, zm. 18 lipca 1610 w Porto Ercole koło Monte Argentario) – włoski malarz działający w latach 1593–1610 w Rzymie, Neapolu, na Malcie i Sycylii. Był reformatorem malarstwa europejskiego na przełomie XVI i XVII wieku. W swoich obrazach wyrzekł się piękna ludzkiego ciała, idealizowanego przez malarzy renesansowych. W celu ukazania realizmu wprowadził do swych dzieł ostry światłocień. Malowidła Caravaggia cechuje połączenie fizycznej formy i psychologicznej treści. Jego styl stał się wzorem dla malarzy epoki baroku. Caravaggio był zapomniany w wiekach XVIII i XIX, został na nowo odkryty w XX stuleciu; obecnie jest uznawany za wielkiego artystę barokowego. Życiorys Wczesne lata (1571–1592) Caravaggio urodził się w Mediolanie 29 września 1571 roku w rodzinie Ferma Merisiego – byłego zarządcy i architekta-dekoratora domu Francesca Sforzy, księcia Mediolanu, i Lucii Aratori, pochodzącej z bogatej mediolańskiej rodziny. W 1576 rodzina przeniosła się do miejscowości Caravaggio, uciekając przed szalejącą w Mediolanie zarazą. Fermo Merisi, ojciec malarza, zmarł w 1577 roku. Przypuszcza się, że artysta dorastał w Caravaggio, ale jego rodzina nadal utrzymywała kontakt ze Sforzami oraz z ich krewniakami Colonnami, którzy w przyszłości wywarli duży wpływ na życie artysty. W latach 1584–1588 Caravaggio odbywał praktykę u malarza Simona Peterzana z Mediolanu, ucznia Tycjana. Po odbyciu praktyk artysta miał pozostać w Mediolanie. Przypuszcza się, że krótko po ukończeniu nauki młody malarz odbył podróż do Wenecji, gdzie zapoznał się z dziełami Giorgionego. Mógłby świadczyć o tym fakt, że w późniejszych latach zarzucano mu zbytnie wzorowanie się na weneckim malarzu. Caravaggio zapoznał się także z dziełami sztuki, znajdującymi się w Mediolanie, w tym z obrazem Ostatnia Wieczerza Leonarda da Vinci, oraz regionalną sztuką Lombardii, która ceniła „prostotę i zwracanie uwagi na detale”. Sztuka Lombardii wywarła wpływ na malarstwo Caravaggia. Jego styl bardziej zbliżony był do naturalizmu niemieckiego, niż do stylizowanej formalności rzymskiego manieryzmu. Rzym (1592–1600) W połowie 1592 roku Caravaggio przybył do Rzymu. Kilka miesięcy po przyjeździe do Rzymu malarz najął się za rzemieślnika u odnoszącego sukcesy Giuseppego Cesariego, malarza papieża Klemensa VIII. W tym okresie Caravaggio malował w swoim warsztacie kwiaty i owoce. Znane są obrazy z tego okresu: Chłopiec obierający owoc, Chłopiec z koszem owoców, Chory Bachus. To trzecie dzieło, według znawców sztuki Caravaggia, jest autoportretem, wykonanym w czasie choroby malarza. Wszystkie trzy wymienione obrazy prezentują jeden z aspektów jego realizmu – fizyczną szczegółowość, z której Caravaggio zasłynie w późniejszych latach: kosz z owocami, trzymany przez chłopca, został zanalizowany przez profesora ogrodnictwa, który był w stanie zidentyfikować pojedyncze owoce aż do dużego liścia figowego z plamami grzybowymi, przypominającymi antkanozę (Glomerella cingulata). Po powrocie do zdrowia Caravaggio zrezygnował z pracy u Cesariego. Malarz opuścił Cesariego w styczniu 1594 roku. Nie wiodło mu się dobrze. Udało mu się zawiązać kilka ważnych przyjaźni: z malarzem Prosperem Orsim, który przedstawił go wpływowym kolekcjonerom dzieł sztuki, architektem Onoriem Longhim, który wprowadził go w świat rzymskich bójek ulicznych, oraz z szesnastoletnim artystą sycylijskim – Mariem Mittinim, który pozował dla Caravaggia, a w przyszłości był pomocny w zdobywaniu zleceń na Sycylii. Obraz Wróżenie z ręki, pierwsza kompozycja Caravaggia z więcej niż jedną postacią, pokazuje Maria, oszukiwanego przez Cygankę. Temat ten był nowy w Rzymie i stał się popularny w następnych stuleciach. Caravaggio sprzedał obraz za bezcen. Następne dzieło – Grający w karty – przedstawia chłopca, padającego ofiarą szulerów. Obraz jest skomplikowany psychologicznie, uważa się go za pierwsze arcydzieło Caravaggia. Tak jak i w przypadku obrazu Wróżenie z ręki motyw szulerów stał się popularny, zachowało się ponad pięćdziesiąt kopii dzieła innych artystów. Obraz zaowocował patronatem kardynała Francesca Marii Bourbona del Montego, jednego z czołowych rzymskich koneserów sztuki. Dla del Montego i jego bogatego i kochającego sztukę kręgu Caravaggio wykonał szereg intymnych dzieł: Muzycy, Grający na lutni, Bachus z podchmielonym bogiem, Chłopiec gryziony przez jaszczurkę, dzieło zarazem alegoryczne, jak i realistyczne. Do tych obrazów pozował między innymi Minniti. Atmosfera homoseksualnego erotyzmu tych obrazów stała się punktem sporów między naukowcami i biografami Caravaggia, odkąd po raz pierwszy temat ten został poruszony w drugiej połowie XX wieku. Realizm w dziełach Caravaggia powrócił wraz z pierwszymi religijnymi obrazami, pełnymi głębokiej duchowości. Pierwszym z tych obrazów było dzieło Maria Magdalena pokutująca, ukazujące świętą w momencie, gdy porzuca życie jako kurtyzana i siedzi na podłodze, płacząc, pośród rozrzuconych dookoła klejnotów. Dzieło jest niedopowiedziane, w stylu lombardzkim, a nie rzymskim, emocjonalnym i dosadnym. Obraz poprzedził kolejne w tej samej manierze: Święta Katarzyna, Nawrócenie Marii Magdaleny, Judyta odcinająca głowę Holofernesowi, Poświęcenie Izaaka, Ekstaza św. Franciszka z Asyżu, Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu. Dzieła te miały dosyć wąskie grono odbiorców, uczyniły jednak Caravaggia znanym wśród koneserów sztuki i artystów. Prawdziwą sławę malarz zdobył po wykonaniu zleceń dla Kościoła, które mogła obejrzeć szeroka publika. „Najsłynniejszy malarz Rzymu” (1600–1606) W 1599 roku, dzięki wpływom del Montego, Caravaggio uzyskał zlecenie na dekoracje kaplicy Contarellich w kościele św. Ludwika Króla Francji. Dwa dzieła, ukończone w 1600 roku, Męczeństwo św. Mateusza i Powołanie św. Mateusza wywołały sensację. Tenebryzm, pogłębione chiaroscuro, Caravaggia nadał obrazom dramatyzmu, podczas gdy przenikliwy realizm dodał intensywności emocjonalnej. Opinie współczesnych Caravaggiowi artystów były podzielone. Niektórzy potępiali go za szereg niedociągnięć, a w szczególności za malowanie bez rysunków. Dla większości artysta był jednak zbawcą sztuki: Po publicznej prezentacji obrazów Caravaggio uzyskał szereg prestiżowych zleceń na dzieła o tematyce religijnej, w tym na brutalne walki, groteskowe dekapitacje, tortury i śmierć. Zdecydowana większość dzieł przynosiła mu większą sławę, aczkolwiek kilka malowideł zostało odrzuconych przez zleceniodawców, przynajmniej w oryginalnej formie – musiały być przemalowane bądź znaleźć nowego nabywcę. Problem tkwił w tym, że o ile dramatyczna intensywność była doceniana, o tyle realizm przez niektórych był uznawany za wulgarny i tym samym nie do zaakceptowania. Dotyczyło to między innymi obrazu Święty Mateusz i anioł, który przedstawiał świętego jako łysego chłopa o brudnych nogach w towarzystwie skąpo odzianego chłopca-anioła. Pierwsza wersja dzieła została odrzucona i musiała być przemalowana, w miejsce jej powstał obraz Inspiracja świętego Mateusza. Podobny los spotkał dzieło Nawrócenie świętego Pawła. Inna wersja tego samego motywu, Nawrócenie w drodze do Damaszku, została zaakceptowana. Na odrzuconym dziele koński zad przykuwał uwagę bardziej niż sam święty, co sprowokowało następującą wymianę zdań między artystą a zleceniodawcą z Santa Maria del Popolo: W okresie rzymskim Caravaggio namalował także takie obrazy, jak: Złożenie do grobu, Madonna pielgrzymów, znany również pod nazwą Madonna di Loreto, Madonna i dzieciątko ze świętą Anną oraz Śmierć Marii. Historia ostatnich dwóch dzieł dobrze oddaje przyjęcie, jakie spotykało dzieła Caravaggia w jego czasach. Obraz Madonna i dzieciątko ze świętą Anną, namalowany do małego ołtarza w bazylice św. Piotra pozostał tam tylko przez dwa dni, po czym został zdjęty. Sekretarz kardynała, sprawującego pieczę nad bazyliką, uzasadniał przyczynę niezaakceptowania dzieła: Dzieło Śmierć Marii, zlecone przez bogatego sędziego do jego prywatnej kaplicy w nowym karmelickim kościele Santa Maria della Scala, zostało odrzucone przez karmelitów bosych w 1606 roku. Współczesny Caravaggia, jego biograf – Giulio Mancini – pisał o przyczynie niechęci duchownych do obrazu: Giovanni Baglione, inny współczesny Caravaggia, twierdzi, że obraz odrzucono z powodu odsłoniętych nóg Marii: Ołtarz, zamówiony w zastępstwie, został wykonany przez jednego z naśladowców Caravaggia – Carlo Saraceni. Nie ukazywał leżącej zmarłej dziewicy, ale konającą siedzącą. I nawet to dzieło zostało odrzucone i zastąpione takim, które ukazywało Marię, wstępującą do nieba, otoczoną chórem aniołów. Brak akceptacji niektórych dzieł Caravaggia przez klientów nie oznaczał ujmy na sławie mistrza. Obraz Śmierć Marii, od razu po zdjęciu ze ścian kościoła, znalazł nabywcę w osobie księcia Mantui, który kupił go za namową Rubensa. Malowidło kilkakrotnie zmieniało właściciela. Następnym posiadaczem płótna został Karol I Stuart, król Anglii, a po jego śmierci paryski bankier Jabach. Ostatecznie w 1671 roku obraz znalazł się w kolekcji króla Francji Ludwika XIV. W 1602 roku Caravaggio ukończył obraz Amor Zwycięski, jedyne dzieło o tematyce świeckiej z okresu rzymskiego. Obraz był zamówiony przez Vincenza Giustianianiego, członka kręgu del Montego. Modelem, według wspomnień z początku XVII wieku, był niejaki Cecco, którego obecnie identyfikuje się z Francescem Bonerim, znanym w latach 1610–1625 jako Cecco Caravaggia. Na obrazie Cecco został przedstawiony z łukiem i strzałą, depczący symbole wojny, pokojowych sztuk oraz nauki. Jest skąpo odziany i ciężko dopatrzyć się w śmiejącym się urwisie rzymskiego boga Amora, tak samo jak trudno uznać na wpół odzianych młodzieńców Caravaggia za anioły na innych płótnach. Najważniejszą cechą obrazu jest jego ambiwalentna rzeczywistość: to jednocześnie Amor i Cecco, tak jak Matka Boska Caravaggia była jednocześnie Najświętszą Panienką i rzymską prostytutką, która pozowała do obrazów. Wygnanie i śmierć (1606–1610) Caravaggio wiódł życie burzliwe i awanturnicze nawet jak na czasy, w których tego typu zachowanie było na porządku dziennym. Policyjne i sądowe akta na jego temat liczą wiele stron. 29 maja 1606 roku Caravaggio zabił, prawdopodobnie nieumyślnie, młodego Ranuccia Tomassoniego. Wcześniej jego wysoko postawieni patroni chronili go przed konsekwencjami jego eskapad, ale tym razem nie mogli zrobić nic. Caravaggio, wyjęty spod prawa, uciekł do Neapolu. Tam, poza rzymską jurysdykcją, chroniony przez rodzinę Colonnów, najsłynniejszy malarz Rzymu stał się najsławniejszym malarzem Neapolu. Powiązania z rodziną Colonnów zapewniły mu szereg zleceń kościelnych. W czasie jego pobytu w Neapolu powstały obrazy Matka Boska Różańcowa i Siedem aktów miłosierdzia. Po paru miesiącach spędzonych w Neapolu, Caravaggio wyjechał na Maltę, gdzie siedzibę główną mieli joannici. Liczył na to, że patronat Alofa de Wignacourt, Wielkiego Mistrza zakonu, pomoże mu zdobyć uniewinnienie w związku ze śmiercią Tomassiego. Na Malcie Caravaggio został nadwornym malarzem zakonu, a Wignacourt uczynił go rycerzem zakonu, co, według Belloriego, bardzo go uradowało. Główne dzieła z okresu maltańskiego to między innymi Ścięcie św. Jana Chrzciciela, jedyny obraz podpisany przez Caravaggia, oraz Portret Alofa de Wignacourta, a także portrety innych czołowych rycerzy. Pod koniec sierpnia 1608 roku Caravaggio został aresztowany i osadzony w więzieniu. Przez długi czas spekulowano na temat okoliczności, otaczających nagłą zmianę losu malarza, aż udowodniono, że Caravaggio brał udział w pobiciu jednego z rycerzy zakonu. W grudniu Caravaggio został wydalony z zakonu „jako wstrętny i zgniły członek”. Przed ogłoszeniem ekstradycji Caravaggio uciekł na Sycylię w towarzystwie swojego dawnego kompana Maria Minnitiego, który był już żonaty i mieszkał w Syrakuzach. Ich wędrówka wiodła przez Syrakuzy do Mesyny i dalej do stolicy wyspy, Palermo. W każdym z tych miast Caravaggio, przy pomocy Minnitiego, zdobywał prestiżowe i dobrze płatne zlecenia. Do najważniejszych dzieł z tego okresu zaliczane są między innymi Pogrzeb świętej Lucyny, Wskrzeszenie Łazarza oraz Pokłon pasterzy. Styl Caravaggia nadal ewoluował. Obrazy ukazywały fryzy postaci na dużym, pustym tle. Biografowie malarza twierdzą, że w okresie wygnania malarz zdziwaczał: spał z bronią i w ubraniu, niszczył płótna przy najdrobniejszej krytyce, szydził z lokalnych malarzy. Po zaledwie dziewięciu miesiącach na Sycylii Caravaggio powrócił do Neapolu. Według jednego z biografów, był on goniony przez wrogów na Sycylii i uznał, że do czasu uzyskania ułaskawienia od papieża Pawła V najbezpieczniej będzie schronić się pod dachem rodziny Colonnów. Ułaskawienie umożliwiłoby mu powrót do Rzymu. W Neapolu Caravaggio namalował obrazy Zaparcie się świętego Piotra, ostateczną wersję obrazu Jan Chrzciciela na pustyni i Męczeństwo świętej Urszuli. Męczennica uchwycona została w najbardziej dramatycznym momencie: wystrzelona przez króla Hunów strzała przeszywa jej pierś. W Neapolu Caravaggio przeżył zamach na swoje życie z rąk nieustalonego sprawcy. Pierwsze doniesienia do Rzymu podają, że malarz został zabity, późniejsze jednak informują, że żyje, ale ma mocno zdeformowaną twarz. Po zamachu Caravaggio namalował Salome z głową Jana Chrzciciela. W rysach głowy świętego na tacy można się dopatrzyć autoportretu malarza. Obraz został wysłany do Wignacourta z prośbą o wybaczenie. W tym samym czasie powstało też dzieło Dawid z głową Goliata. Obraz przedstawia młodego zasmuconego Dawida, patrzącego na poranioną głowę giganta. Malarz przedstawił siebie jako Goliata. Ten obraz został wysłany do kardynała Scipiona Borghese, konesera sztuki, ale pozbawionego skrupułów, który miał moc wydawania uniewinnień lub ich wstrzymywania. Latem 1610 roku nadeszło ułaskawienie z Rzymu i Caravaggio wyruszył łodzią z Neapolu do Rzymu. Ze sobą miał ostatnie trzy obrazy, prezenty dla kardynała Borghese. Z niejasnych powodów nie dotarł do celu, zmarł po drodze. Istnieje wiele hipotez na temat śmierci malarza. 28 lipca 1610 roku anonimowy list z Rzymu do książęcego dworu Urbino donosi o śmierci Caravaggia. Trzy dni później kolejny list mówi, że zmarł on na skutek gorączki. To były najwcześniejsze, lakoniczne, doniesienia o jego śmierci, po których pojawiły się inne, bardziej szczegółowe. Ciała nie znaleziono. Caravaggio zmarł 18 lipca 1610 roku, w szpitalu w Porto Ercole blisko Grosseto w Toskanii. Caravaggio artysta Narodziny baroku Według Lamberta nowatorstwo malarstwa Caravaggia polegało na zamianie oscuro (cieni) na chiaroscuro (światłocienie). Chiaroscuro było w użyciu długo przed jego wejściem na scenę, ale to właśnie Caravaggio zastosował tę technikę tak zdecydowanie, zaciemniając cienie i łapiąc obiekty w oślepiające światło. Za tym szła przenikliwa obserwacja zarówno obiektów fizycznych, jak i psychologicznej rzeczywistości, co czyniło go z jednej strony niewiarygodnie popularnym, a z drugiej prowadziło do problemów ze zleceniami o tematyce religijnej. Malował obrazy przy pomocy szybkiego pociągnięcia pędzla, a wstępne linie kreślił końcówką trzonka. Dla ówczesnych artystów takie podejście było skandaliczne, potępiali oni brak szkiców oraz idealizowanie postaci. Do obrazów pozowali żywi modele, którzy dla Caravaggia byli podstawą realizmu jego obrazów. Niektóre postacie udało się zidentyfikować, w tym Maria Minnitiego i Francesca Boneriego. Mario pozował do wczesnych dzieł o tematyce świeckiej, młody Francesco pozował do obrazów, przedstawiających anioły, Jana Chrzciciela i Dawida. Wśród modelek zidentyfikowano Fillidę Melandroni z obrazu Portret kurtyzany, Annę Bianchini z dzieła Marta i Maria Magdalena, oraz Magdalenę Antognetii, kochankę artysty, figurującą w dokumentach sądowych dotyczących tzw. sprawy karczocha. Wszystkie modelki Caravaggia, pozujące do obrazów o tematyce religijnej, były zawodowymi kurtyzanami. Malarz umieścił także własną podobiznę w kilku dziełach. Ostatni jego wizerunek to jeden ze świadków zabójstwa świętej w obrazie Męczeństwo świętej Urszuli. Caravaggio posiadał wyjątkową umiejętność ukazywania doniosłości przełomowej chwili w życiu. Obraz Wieczerza w Emaus przedstawia uznanie Chrystusa przez jego uczniów w momencie przełamania chleba. Uczniowie opłakują śmierć Mesjasza, by za chwilę cieszyć się jego zmartwychwstaniem. Sytuacja jest obserwowana przez właściciela tawerny. Na obrazie Powołanie świętego Mateusza ręka świętego wskazuje na niego samego. Gest ręki oznacza pytanie: „Kto? Ja?”, podczas gdy jego wzrok, wpatrzony w Chrystusa, już dał odpowiedź: „Tak, pójdę za Tobą”. W obrazie Wskrzeszenie Łazarza Caravaggio posunął się jeszcze dalej, pokazując fizyczny proces powstawania z martwych. Ciało Łazarza nadal jest w rękach śmierci, ale jego dłoń zwrócona w stronę Chrystusa, jest już żywa. Caravaggioniści Umieszczenie obrazu św. Mateusza w kaplicy Contarellich miało natychmiastowy wpływ na młodych artystów Rzymu. Styl dzieł Caravaggia wytyczył drogę dla nowego pokolenia malarzy barokowych. Powstał nurt, zwany caravaggionizmem. Pierwsi caravaggioniści to Giovanni Baglione, którego okres fascynacji Caravaggiem był jednak krótki, oraz Orazio Gentileschi, który upowszechnił styl Caravaggia w Anglii na dworze Karola I. Córka Gentileschiego, Artemisia, była uznawana za najzdolniejszą artystkę ruchu caravaggionistów. W następnym pokoleniu do caravaggionistów należeli przede wszystkim Carlo Saraceni, Bartolomeo Manfredi i Orazio Borgianni. W Rzymie jednak, niedługo po śmierci Caravaggia, jego innowacyjność w malarstwie została zapomniana. Koneserzy sztuki woleli połączenie późnego renesansu i lombardzkiego realizmu, które reprezentował malarz Annibale Carracci. Krótki pobyt Caravaggia w Neapolu spowodował powstanie szkoły neapolitańskich caravaggionistów. Do czołowych postaci tego nurtu w Neapolu zaliczane są Giovanni Battista Caracciolo i Carlo Sellitto. Caravaggionizm zakończył się tam wraz z wybuchem zarazy w 1656 roku. Za pośrednictwem Neapolu caravaggionizm dotarł na Półwysep Iberyjski. Na północ Europy nurt dotarł za pośrednictwem grupy katolickich artystów z Utrechtu, zwanych później utrechckimi caravaggionistami. Na początku XVII wieku studenci z Holandii odbyli podróż do Rzymu i, jak opisuje Bellori, dzieła Caravaggia wywarły na nich duży wpływ. Po powrocie studentów na północ styl, zapożyczony od Caravaggia, kwitł jednak krótko, ale intensywnie w latach dwudziestych XVII wieku. Do holenderskich caravaggionistów zaliczani są Hendrick ter Brugghen, Gerrit van Honthorst, Andries Both i Dirck van Baburen. Malarstwo miało wpływ na wiodących artystów Baroku: Rubensa, Vermeera, Rembrandta i Velazqueza. Rubens nabył obraz Caravaggia Złożenie do grobu i namalował jego kopię dla rodziny Gonzagów z Mantui. Velazquez mógł zapoznać się z dziełami Caravaggia podczas wielu krótkich pobytów w Italii. Śmierć, zapomnienie i odrodzenie się sławy Sława Caravaggia nie przetrwała jego śmierci. Wprowadzone przez niego innowacje inspirowały barok, ale artyści zapożyczyli dramatyzm chiaroscuro bez psychologicznego realizmu. Caravaggio miał bezpośredni wpływ na swoich rodaków – Orazio Gentileschi i jego córkę Artesmisię, na Francuzów – Georges’a de La Toura i Simona Voueta, oraz Hiszpana – Jusepe de Riberę. Po zaledwie paru dekadach jego dzieła zaczęto przypisywać mniej skandalicznym artystom lub po prostu o nich zapomniano. Barok, do rozwoju którego tak znacząco się przyczynił, poszedł naprzód, moda się zmieniła, a Caravaggio, w odróżnieniu od Caraccia, nigdy nie założył własnego warsztatu i tym samym nie rozwinęła się szkoła, która kontynuowałaby jego technikę. Nie pozostawił po sobie żadnej teorii na temat psychologicznego podejścia do sztuki. Takie podejście można jedynie wywnioskować z ocalałych dzieł. Zarówno awanturnicze życie, jak i twórczość Caravaggia podatna była na ataki krytyków. Brak piśmiennictwa po malarzu skrzętnie wykorzystał jego rywal, malarz Giovanni Baglione, szukający zemsty na Caravaggiu. Biografia malarza autorstwa Baglionego zasugerowała negatywny stosunek i pogardę do artysty późniejszym badaczom twórczości malarza, wpływowym XVII-wiecznym krytykom – Giovanniemu Belloriemu i Nicolasowi Poussinowi. Krytykował Caravaggia również mieszkający w Hiszpanii Vincenzo Carduci, który nazywa artystę antychrystem malarstwa z potwornymi umiejętnościami zwodzenia. W latach dwudziestych XX wieku krytyk Roberto Longhi zwrócił uwagę publiczności na Caravaggia, którego wpisał do kanonu europejskiej tradycji malarstwa: Krytyk Bernard Berenson zgodził się z Longhim: Współczesna krytyka Caravaggia Za życia Caravaggio uznawany był za postać zarówno tajemniczą i fascynującą jak awanturniczą i niebezpieczną. Wkroczył na artystyczną scenę Rzymu w 1600 roku i nigdy nie doświadczył braku zleceń i gotowych go wspierać mecenasów. Spektakularne sukcesy przeplatał licznymi awanturami. Notatka z 1604 roku opisuje trzy wcześniejsze lata życia Caravaggia: W 1606 roku, podczas bójki zabił młodego mężczyznę i musiał uciekać z Rzymu. Za jego głowę wyznaczono cenę. W 1608 roku, na Malcie, ponownie wdał się w bijatykę. Następna poważna awantura miała miejsce w Neapolu w 1609 roku. Wtedy ledwie uszedł z życiem. Rok później, po nieco ponad dziesięcioletniej karierze, nie żył. W Rzymie przełomu XVI i XVII stuleci budowano ogromne barokowe kościoły i pałace, które należało upiększyć. Kontrreformacja poszukiwała prawdziwie religijnej sztuki, którą odparłaby zagrożenie ze strony protestantyzmu. Rządzący prawie stulecie manieryzm był już nieskuteczny. Caravaggio wniósł do sztuki radykalny naturalizm, który łączył bliską obserwację świata fizycznego z dramatycznym, teatralnym użyciem gry światła i cienia. Znany i niezwykle wpływowy za życia Caravaggio został prawie zupełnie zapomniany przez następne stulecia i dopiero w XX wieku jego znaczenie dla sztuki zostało na nowo odkryte. Mimo to jego wpływ na barok, rodzący się z ruin manieryzmu, był ogromny. Andre Berne-Joffroy, sekretarz Paula Valéryego, powiedział o nim: W licznych muzeach sztuki na świecie, na przykład w Detroit czy Nowym Jorku, są sale, pełne dzieł posiadających cechy obrazów Caravaggia: nocne sceny, dramaturgia oświetlenia, zwykli ludzie w roli modeli, realistyczne przedstawienie natury. W czasach nowożytnych malarze, tacy jak Norweg Odd Nerdrum, czy Węgier Tibor Csernus podejmowali próby naśladowania Caravaggia, a współczesny artysta amerykański Doug Ohlson nie kryje, że barokowy malarz wywarł ogromny wpływ na jego sztukę. Reżyser Derek Jarman opowiedział legendę Caravaggia w filmie Caravaggio. Holenderski fałszerz obrazów Han van Meegeren używał oryginalnych dzieł malarza przy podrabianiu dzieł dawnych mistrzów. Obraz Powołanie świętych Piotra i Andrzeja, zostało ostatnio zidentyfikowane jako dzieło Caravaggia i poddane renowacji. Obraz odkryto w magazynie w Hampton Court. Omyłkowo był oznakowany jako kopia. W ostatnim stuleciu co najmniej kilka dzieł zaginęło. Richard Francis Burton pisał o obrazie Święty Różaniec w muzeum Wielkiego Księcia Toskanii, ukazującym krąg trzydziestu mężczyzn turpiter ligati. Malowidło jest uważane za zaginione. Wiadomo również, że obraz Święty Mateusz i anioł został zniszczony w czasie bombardowania Drezna. Zachowały się natomiast czarno-białe fotografie dzieła. Lista obrazów Caravaggia Uwagi Przypisy Bibliografia Baglione G., Le vite de’pittori scultori et architetti. Dal pontificato di Gregorio XIII del 1572 in fino a’ tempi di Papa Urbano Ottavo nel 1642, Roma 1935. Bellori G.P., Le vite de’ pittori, scultori e architetti moderni, Torino 1976. Caravaggio death certificate „found”, s. . Corradini S., Marini M., The earliest account of Caravaggio in Rome, „The Burlington Magazine”, 140 (1998), s. 11–22. Gash J., Caravaggio, London 2004. . Hughes R., Master of the Gesture, s. . Janick J., Caravaggio’s Fruit: A Mirror on Baroque Horticulture, s. . Langdon H., Caravaggio. A Life, Boulder 1999. , . Mancini M., Considerazioni sulla pittura, T. 2, Commento Alle Opere Del Mancini Di Luigi Salerno, Roma 1956–, s. 1617–1621. Milner C., Red-blooded Caravaggio killed love rival in bungled castration attempt, s. . Posner D., Caravaggio’s Early Homo-erotic Works, „Art Quarterly”, 24 (1971), s. 301–326. Puglisi P., Caravaggio, London 1998. . Sciberras K., A long-held mystery resolved. A nocturnal August brawl lands Caravaggio in prison, s. . Sciberras K., Frater Michael Angelus In tumultu. The cause of Caravaggio’s imprisonment in Malta, „The Burlington Magazine”, 145 (2002), s. 229–232. Sciberras K., Riflessioni su Malta al tempo del Caravaggio, „Paragone. Arte”, 629 (2002), s. 3–20. Susinno F., Le vite de’pittori messinesi, Firenze 1960. Waga H., Vita nota e ignota dei virtuosi al Pantheon, T. 1, Roma 1992. Opracowania polskie i obcojęzyczne dotyczące tematu Calvesi M., Caravaggio. Art Dossier, Firenze 1986. Friedlaender W., Caravaggio Studies, Princeton 1955. Gilles L., Caravaggio. 1571–1610, Köln 2007. . Giorgi R., Klasycy sztuki, T. 10, Caravaggio, Warszawa 2006. , . Macchi A., L’uomo Caravaggio – atto unico, Roma 1995, . Moir M., The Italian Followers of Caravaggio, London 1967. Spike J., Spike M. K., Caravaggio, New York 2001. . Steward D., Caravaggio. Awanturnik i geniusz, Wrocław 2003. . Wielcy malarze – ich życie, inspiracje i dzieło, Nr 65, Caravaggio, red. E. Dołowska, Siechnice 1999. Linki zewnętrzne Biografia Le Prince de la Nuit Życiorys po francusku Dzieła WebMuseum, Paris Olga’s Gallery Włoscy malarze barokowi Włoscy malarze nadworni Urodzeni w 1571 Zmarli w 1610 Ludzie urodzeni w Mediolanie
827	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cynk	Cynk	Cynk (Zn, ) – pierwiastek chemiczny, metal przejściowy z grupy cynkowców w układzie okresowym (grupa 12). Odkryto 30 izotopów cynku z przedziału mas 54–83, z czego trwałe są izotopy , , , i . Został odkryty w Indiach lub Chinach przed 1500 rokiem p.n.e. Do Europy wiedza o tym metalu zawędrowała dopiero w XVII wieku. Występowanie W skorupie ziemskiej występuje w ilości 25 ppm (molowo)/79 ppm (wagowo) w postaci minerałów – głównie są to blenda cynkowa i smitsonit. W Polsce największe złoża rud cynku (wraz z rudami ołowiu) stwierdzona na północy i północnym wschodzie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Wydobywane są głównie w okolicach Olkusza. W produktach żywnościowych duże ilości związków cynku znajdują się w ostrygach, chudym mięsie, drobiu i rybach. Dostarczają go również kasze i chleb pełnoziarnisty. Otrzymywanie Cynk na skalę przemysłową otrzymuje się metodą pirometalurgiczną bądź hydrometalurgiczną. Proces pirometalurgiczny polega zazwyczaj na prażeniu spiekającym koncentratów zawierających siarczek cynku, a następnie redukcji otrzymanego w wyniku prażenia tlenku cynku w piecach szybowych specjalnej konstrukcji, wyposażonych w kondensator do szybkiego skraplania powstających par cynku. Dawniej proces ten prowadzono najczęściej w tzw. muflach poziomych. W procesie hydrometalurgicznym koncentrat poddaje się ługowaniu roztworem kwasu siarkowego, otrzymany roztwór siarczanu cynku oczyszcza się i wydziela z niego metaliczny cynk drogą elektrolizy. Następnie okresowo zdziera się cynk z katod, przetapia i odlewa w tzw. gąski. Właściwości fizyczne i chemiczne Cynk metaliczny jest błękitnobiałym, kruchym metalem. Na powietrzu ulega podobnej jak aluminium pasywacji. Cynk jest bardzo reaktywny zarówno w środowisku kwasowym, jak i zasadowym, nie reaguje natomiast z wodą w warunkach obojętnych. Związki ZnO Szeroko stosowanym związkiem cynku jest jego tlenek ZnO (biel cynkowa), który jest wykorzystywany jako dodatek do farb i lakierów oraz jako wypełniacz i stabilizator gumy i tworzyw sztucznych. ZnSO4 • 7H2O Siarczan cynku znajduje zastosowanie w przemyśle włókienniczym, zapałczanym i medycynie oraz jako środek flotacyjny. ZnS Siarczek cynku wykorzystuje się do wytwarzania farb. ZnCl2 Chlorek cynku to środek przeciwgnilny. Stosuje się go impregnowania drewna. Cynk-65 Izotop podlegający rozpadowi beta plus, emitując promieniowanie gamma o energii 1,115 MeV, promieniowanie anihilacji (511 keV) i promieniowanie charakterystyczne linii Kα miedzi (8,047 keV). Stosowany w metodzie atomów znaczonych. Zastosowanie Najważniejsze zastosowanie technologiczne cynku to pokrywanie nim blach stalowych (stal ocynkowana), w celu uodpornienia na korozję; jest też składnikiem wielu stopów, np. mosiądzu, tombaku (z miedzią) i znalu (z glinem). Stosowany jest także w ogniwach elektrycznych Daniella i Leclanchégo. Dzięki właściwościom przeciwzapalnym i bakteriobójczym związki cynku stosowane są w medycynie i kosmetologii, np. jako składniki środków dermatologicznych. Znaczenie biologiczne Cynk jest jednym z niezbędnych mikroelementów – fakt ten został potwierdzony dopiero w 1957 roku. Jest obecny w centrach aktywnych wielu (około 200) enzymów uczestniczących w różnych procesach, w tym w przemianach metabolicznych. Ponadto wiele czynników transkrypcyjnych, białek regulatorowych i innych typów białek wiążących DNA zawiera tzw. palce cynkowe. W związku z tym cynk ma wpływ na wszystkie podstawowe procesy życiowe. Bierze udział między innymi w mineralizacji kości, gojeniu się ran, wpływa na pracę układu odpornościowego, prawidłowe wydzielanie insuliny przez trzustkę oraz na stężenie witaminy A i cholesterolu. Ma swój udział w regulacji ciśnienia krwi i rytmu serca. Jest też niezbędny przy syntezie związków regulujących wzrost i rozwój roślin. Cynk zwiększa produkcję plemników. Jego minimalne dzienne spożycie wynosi 5 mg, zalecane 15–20 mg. Wchłanianie z przewodu pokarmowego kształtuje się na poziomie 10–40% i zachodzi głównie w jelicie cienkim. Wchłanianie z pokarmu jest regulowane hormonalnie i zależy od zapotrzebowania (zwiększa się w stanach niedoboru). Białka zwierzęce i kwas cytrynowy ułatwiają absorpcję cynku, natomiast żelazo i miedź utrudniają ją. Niedobór cynku powoduje niedokrwistość, spowolnienie tempa wzrostu, wady wrodzone, złe gojenie się ran, łuszczycopodobne zmiany skórne, zapalenia skóry i utratę owłosienia, złą tolerancję glukozy, biegunki, utratę apetytu. U dorosłych mogą również wystąpić: kurza ślepota, zmniejszenie odporności, zaburzenia w grasicy i węzłach chłonnych, zaburzenia smaku i węchu (ocenia się, że przyczyną ok. 25% objawów zaburzeń smaku i węchu jest niedobór cynku). Może sprzyjać miażdżycy tętnic, ponieważ zmniejsza odporność komórek na uszkodzenia. U dzieci niedobór cynku sprawia, że są niższe niż rówieśnicy i gorzej się rozwijają umysłowo. Najwyższy wskaźnik niedoboru tego pierwiastka wynoszący 54% odnotowano w Demokratycznej Republice Konga. Część badań wskazuje, że podawanie cynku może zmniejszać natężenie objawów u dzieci z ADHD mających niedobory tego pierwiastka. Rola suplementacji cynku w tej chorobie nie jest jednak potwierdzona i wymaga dalszych badań. Niedobór pierwiastka u roślin powoduje chlorozę i karlenie liści. Cynk działa leczniczo na wrzody żołądka, uporczywe żylaki, reumatyzm, owrzodzenia, trądzik, choroby skórne. Sole cynku(II) w dużych ilościach są rakotwórcze. Regularne zażywanie niektórych farmaceutyków, w tym pigułek antykoncepcyjnych, oraz picie alkoholu powoduje obniżenie poziomu cynku w organizmie człowieka. Zobacz też stopy cynku Uwagi Przypisy Pierwiastki chemiczne
828	https://pl.wikipedia.org/wiki/Certyfikat%20j%C4%99zykowy	Certyfikat językowy	Certyfikat językowy – zaświadczenie o znajomości języka obcego na danym poziomie wydawane po odpowiednim egzaminie. Certyfikaty Języka albański Gjuha shqipe për të huaj – organizowany przez uniwersytet w Tiranie, poziomy od A1 do C2, Język angielski Preliminary English Test (PET), First Certificate in English (FCE), Certificate in Advanced English (CAE), Certificate of Proficiency in English (CPE) – organizowane przez University of Cambridge Local Examinations Syndicate Pearson Test of English – PTE General (sześć poziomów od A1 do C2) i PTE Young Learners organizowane przez Pearson Education we współpracy z Edexcel PTE Academic – organizowany przez Pearson TrackTest Online English Proficiency Test (TrackTest) certyfikat dla poziomów CEFR (A1-C2) organizowany przez TrackTest English Assessment Centre Test of English as a Foreign Language (TOEFL) certyfikat akademicki organizowany przez Educational Testing Service (ETS) TOEFL Junior certyfikat środowiska szkolnego, organizowany przez Educational Testing Service (ETS) Test of English for International Communication (TOEIC) certyfikat międzynarodowego środowiska pracy organizowany przez Educational Testing Service (ETS) TOEIC Bridge certyfikat dla początkujących organizowany przez Educational Testing Service (ETS) Business English Certificate, na trzech poziomach Preliminary, Vantage i Higher, dotyczące języka biznesowego, organizowane przez University of Cambridge Local Examinations Syndicate BULATS o profilu biznesowym, organizowany przez University of Cambridge Local Examinations Syndicate London Chamber of Commerce and Industry (LCCI) (4 poziomy) – bezterminowy certyfikat biznesowy International English Language Testing System (IELTS), w dwóch odmianach: Academic oraz General Training, organizowane przez konsorcjum British Council, University of Cambridge ESOL oraz IDP Education Australia. European Language Competence Licence Quality Alliance (ELCL QA), zgodnie z CEFR Język arabski ALPT – Arabic Language Proficiency Test, CIMA (Certificat International de Maîtrise en Arabe), AL-ARABIJA TEST – organizowany przez AL-Arabiyya-INSTYTUT. Język birmański MLT – na 5 poziomach (MB-M4), Język bułgarski Стандартизиран тест по български език като чужд (СТБЕЧ), The Standard Test of Bulgarian as a Foreign Language (STBFL), egzamin na poziomach od A2 do C2. Organizowany przez Uniwersytet Sofijski. Język chiński (mandaryński) BCT – Business Chinese Test, egzamin języka biznesowego, Children’s Chinese Competency Certification (CCCC) – organizowany na 3 poziomach przez SCTOP Chinese Writing Test (CWT) – organizowany na 5 poziomach przez 中文能力測驗中心 General Composition Ability Test (GCAT) – organizowany na 7 poziomach przez Taiwan Academy of Continuing Education HSK – Hànyǔ Shuǐpíng Kǎoshì (część pisemna) i HSKK – część ustna egzaminu, Hanzi Nengli Kaoshi (HNK) – organizowany na 9 poziomach przez 汉考国际, Listening Comprehension Test – do zdobycia jest 120 punktów, w zależności od wyniku można osiągnąć 4 poziomy, organizowany przez 台灣推廣教育學會 Medical Chinese Proficiency Test (MCT) – organizowany na 3 poziomach przez 汉考国际 MHK (国少数民族对外汉语水平考试) – organizowany na 4 poziomach przez Chińskie Ministerstwo Edukacji Oral Chinese Test (OCT)– organizowany na 4 poziomach i 2 podpoziomach (1-8) przez 汉考国际, Oral Proficiency Interview– organizowany na 10 poziomach przez 汉考国际, Putonghua Shuiping Ceshi (PSC) – test ustny ze znajomości języka mówionego (odmiana mandaryńska), można osiągnąć poziomy 1-3, które dzielą się na podpoziomy A-B, organizowany przez Chińskie Ministerstwo Edukacji Test of Chinese as a Foreign Language (TOCFL), Test of Practical Chinese (C.TEST) – organizowany na 2 poziomach, które dzielą się na podpoziomy (F-A) przez Beijing Language and Culture University, Test znajomości języka chińskiego (台灣地區中文能力檢定) – organizowany na 4 poziomach, przez Taiwan Academy of Continuing Education Youth Chinese Test (YCT) – organizowany na 4 poziomach (pisemny) i 2 poziomach (ustny) przez 汉考国际 Zhíyè Hànyŭ Nénglì Cèshì (ZHC) – organizowany przez Chińskie ministerstwo edukacji na 5 poziomach, Język czeski Czech Language Certificate Exam (CCE) – na pięciu poziomach (A1-C1), organizowane przez Institute for Language and Preparatory Studies Charles University in Prague TELC – na poziomie B1 (www.telc.net) Język duński Danskprøver – organizowany przez duńską agencję ds. rekrutacji i integracji na poziomach od A1 do C1. Język estoński Eesti keele tasemeeksamid – przeprowadzany na poziomach od A2 do C1 przez Fundacje Innove na zlecenie Ministerstwa Edukacji i Badań, Język fiński Yleiset Kielitutkinnot (YKI) – organizowany na 3 poziomach (A1-A2, B1-B2, C1-C1) przez Uniwersytet Jyväskylä i Opetushallitus. Język francuski Certificat Pratique de Langue Française (CPLF) – organizowany na poziomach B2-C1, organizowany przez Sorbonę Test de connaissance du français (TCF)– poziom zależy od ilości punktów zdobytych (700) organizowany przez CIEP, Test de connaissance du français pour le Québec (TCF Québec) – można uzyskać 16 punktów organizowamy przez France Éducation international, Test d’évaluation de françai (TEF)– poziom zależy od ilości punktów zdobytych (700) przez CCIP, DELF – organizowany na poziomach od A1 do B2 przez CIEP, DALF – organizowany na poziomach od C1 do C2 przez CIEP, Diplôme de compétence en langue (DCL)– organizowany na poziomach od A1 do C2 przez francuskie Ministerstwo Edukacji, Diplôme initial de langue française (DILF) – organizowany na poziomie A1 przez CIEP, Diplôme de français langue professionnelle (DFLP) – organizowany na poziomach od A1 do A2 przez CCIP, Diplôme de français professionnel (DFP) – organizowany na poziomach od A2 do B1 przez CCIP, DIPLÔMES DE FRANÇAIS PROFESSIONNEL (DFP) – organizowany przez CCIP, tematyka: AFFAIRES (biznes) [A1-C1], RELATIONS INTERNATIONALES (stosunki międzynarodowe) [B1-C1], SANTÉ (zdrowie) [B1-B2/C1], Tourisme-Hôtellerie-Restauration (turystyka) [A2-B2], Diplôme universitaire d’études françaises (DUEF) – organizowany na poziomach od A1 do C2 przez Stowarzyszenie Uniwersytetów, DIPLÔME UNIVERSITAIRE D’ÉTUDES FRANÇAISES (DUEF B2)– organizowany na poziomach od B2 przez UPEC, La Certification Le Robert – poziom zależy od ilości punktów zdobytych (1000) organizowany przez Le Robert, La Certification Voltaire – poziom zależy od ilości punktów zdobytych (1000) organizowany przez Woonoz, SELFEE– organizowany na poziomach od B1 do C3 przez Sorbonę Diplôme de langue française (DL) oraz Diplôme supérieur d’études francaises (DS), organizowane do r. 2007 przez Alliance Française Diplôme de français professionnel (dyplom zawodowego języka francuskiego) (DFP) Izby Przemysłowo-Handlowej w Paryżu (Chambre de commerce et d’industrie de Paris) European Language Competence Licence Quality Alliance (ELCL QA), zgodnie z CEFR Test de français international (TFI) – certyfikat międzynarodowego środowiska pracy, organizowany przez Educational Testing Service (ETS), Język grecki Πιστοποίηση Ελληνομάθειας – organizowany przez Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας na poziomach A1-C2, Język Hakka (Tajwan) Test znajomości języka hakka – organizowany na 4 poziomach przez Hakka Affairs Council Język hiszpański Certificado de Español como Lengua Adicional (CELA) – organizowany na poziomach: B1,B2 i C1 przez, Universidad Nacional Autónoma de México Certificado de Español: Lengua y Uso (CELU) – organizowany na dwóch poziomach: średnio zaawansowanym i zaawansowanym przez Consorcio Interuniversitario para la Evaluación del Conocimiento y Uso del Español como Lengua Extranjera, Organizowane przez Instytut Cervantesa Diplomas de Español como Lengua Extranjera (DELE – dawniej na trzech poziomach: Inicial, Intermedio, Superior, aktualnie na sześciu – odpowiadających poziomom biegłości językowej przyjętych przez Radę Europy), Certificación de competencias en idiomas – organizowany na poziomach A2-C1 przez Escuelas Oficiales de Idiomas (EE.OO.II.) Servicio Internacional de Evaluación de la Lengua Española (SIELE) – do zdobycia jest 1000 punktów, organizowany jest przez Instytut Cervantesa European Language Competence Licence Quality Alliance (ELCL QA), zgodnie z CEFR Język indonezyjski (bahasa) Uji Kemahiran Berbahasa Indonesia (UKBI) – poziom znajomości języka zależy od wyniku jednolitego testu, istnieje siedem poziomów znajomości języka od I do VII, organizowany przez Badan Pengembangan Spis dan Perbukuan Język irlandzki Teastas Eorpach na Gaeilge (TEG). Język japoński Business Japanese Proficiency Test (BJT) – znajomość języka japońskiego w sytuacjach biznesowych, Gen-Ken – organizowany przez Contemporary Term Examination Association na 7 poziomach, J-CAT – organizowany przez Japońskie Stowarzyszenie Wspierania Edukacji poziom zależy od wyniku, J-Test, Japan Proverb Test, Japanese Language Proficiency Test (JLPT), Japanese Language Capability Test (JLCT) – organizowany przez JLCT Japanese Language Capability Test na 5 poziomach (JTC1-JTC5), Język mówiony i test komunikacyjny (アナウンス検定) – organizowany przez Japan Speaking Language Association na 4 poziomach (4-1), Kanji Aptitude Test – test znajomości znaków kanji, na poziomach (od najwyższego) 1, pre-1, 2, pre-2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 i 10, Logiczny Test Umiejętności Pisania – organizowany przez FCDF na 11 poziomach, NAT-TEST, – organizowany przez Japoński Komitet Egzaminacyjny na 7 poziomach (1-7), Standard Test for Business Japanese (STBJ) – znajomość języka japońskiego w sytuacjach biznesowych, organizowany na 5 poziomach (BJ5-BJ1) przez Applied Japanese Language Education Association, The Japanese proficiency test in reading and writing (文章読解) – organizowany przez Japan Kanji Aptitude Testing Foundation na 4 poziomach (2-4), Test biegłości w Kanji – organizowany przez Japan Kanji Proficiency Test Association na 10 poziomach (10-1), Test języka Literas – organizowany przez Benesse Corporation na 2 poziomach (2-3), Test mowy – organizowany przez JSTA na 6 poziomach, Test mowy i komunikacji – organizowany przez Asahi Shimbun i Benesse Corporation na 5 poziomach Test Umiejętności Słownictwa / Czytania – organizowany przez Asahi Shimbun i Benesse Corporation na 5 poziomach, Practical Japanese Proficiency Test (TOPJ) lub (PJPT) – organizowany przez TOPJ Practical Japanese Proficiency Test Implementation Committee na 3 poziomach: podstawowym, średnio zaawansowanym i zaawansowanym, Praktyczny test słownictwa japońskiego – organizowany przez na 6 poziomach (2-7), アナウンス検定 – organizowany przez Japan Speaking Language Association na 3 poziomach (3-1), European Language Competence Licence Quality Alliance (ELCL QA), zgodnie z CEFR. Język kantoński Cantonese Pronunciation Test– można osiągnąć 6 poziomów, organizowany przez CUSCS Cantonese Read-Aloud Test (CRAT)– można osiągnąć 4 poziomy (A-D), organizowany przez LSHK, Język kataloński Certificats de català – przeprowadzany na poziomach od A2 do C2 przez Institut Ramon Llull, wymagany głównie w Katalonii, Certificats de valencià – przeprowadzany na poziomach od A1 do C2 przez Junta Qualificadora de Coneixements de Valencià, wymagany głównie w Walencji, Certificats de català – przeprowadzany na poziomach od B1 do C2 i języka administracyjnego przez Direcció General de Política Lingüística de les Illes Balears, wymagany głównie na Balearach. Język kazachski Qaztest – organizowany przez narodowe centrum testowania na poziomach od A1 do C1. Język koreański KBS Korean Language Proficiency Test – organizowany przez Korean Broadcasting System na 4 poziomach (1-4), Korean Language Ability Test (KLAT) – organizowany przez Korea Educational Testing Service na 4 poziomach (1-4), które dzielą się na dwa podpoziomy (1-2), KOREAN LANGUAGE PROFICIENCY TEST (KLPT) – organizowany przez Towarzystwo Języka Koreańskiego na 6 poziomach (1-6), Korean Proficiency Examination (KPE) – organizowany przez YBM Korea TOEIC na 6 poziomach (1-6), TOPIK (한국교육과정평가원) – organizowany przez Koreański Instytut Edukacji na 3 poziomach, które dzielą się na dwa podpoziomy (1-6). język litewski Valstybinės kalbos mokėjimo. Język luksemburski LaF – Diplom Lëtzebuergesch als Friemsprooch. Język malezyjski (Malezja) SIJIL KECEKAPAN BAHASA MELAYU BAGI WARGANEGARA ASING (SKBMW) – poziom znajomości języka zależy od wyniku jednolitego testu, istnieje siedem poziomów władania językiem od 1 do 7, organizowany przez MAJLIS PEPERIKSAAN MALAYSIA (MPM), Język minnański (Hokkien) – Chiny kontynentalne MSC – Minnanhua Shuiping Ceshi. Język minnański (Hokkien) – Tajwan General Taiwanese Proficiency Test (GTPT) International Taiwanese Proficiency Test (ITPT) Taiwanese Romanization Proficiency Test– test znaków, organizowany na 3 poziomach przez 台湾语文测验中心 TSH – organizowany na 2 poziomach przez 台湾语文测验中心 Southern Min Language Proficiency Test – organizowany na 3 poziomach przez Tajwańskie MInisterstwo Edukacji Język niderlandzki CNaVT – Certificaat Nederlands als Vreemde Taal, jest wspólnym projektem Katolickich Uniwersytetów w Lowanium (Belgia) oraz w Nijmegen (Holandia), a nad jego przebiegiem czuwa komisja Niderlandzkiej Unii Językowej z siedzibą w Hadze. Staatsexamen Nederlands als tweede taal (Staatsexamen NT2), Basismoduul Nederlands, na poziomie A2, European Language Competence Licence Quality Alliance (ELCL QA), zgodnie z CEFR. Język niemiecki Organizowane przez Goethe-Institut oraz Österreichisches Institut – Zertifikat Deutsch (ZD) Organizowane przez Goethe-Institut – Zentrale Mittelstufenprüfung (ZMP), Zentrale Oberstufenprüfung (ZOP), Kleines Deutsches Sprachdiplom (KDS) oraz Großes Deutsches Sprachdiplom (GDS) Organizowane przez Goethe-Institut i Deutsch-Polnische Industrie- und Handelskammer – Prüfung für Wirtschaftsdeutsch (PWD) Organizowane przez Österreichisches Institut – Mittelstufe (ÖSD) Organizowane przez Kultusministerkonferenz – Deutsches Sprachdiplom Stufe II (DSD II) Organizowane przez Hochschulrektorenkonferenz – Deutsche Sprachprüfung für den Hochschulzugang (DSH) Prüfung Wirtschaftsdeutsch International (PWD) – znajomość języka niemieckiego ekonomicznego na poziomie C1 organizowany przez Organizowane przez TestDaF-Institut – Test für Deutsch als Fremdsprache (TestDaF) Organizowane przez Educational Testing Service (ETS) – certyfikat środowiska biznesowego WiDaF Organizowane przez Educational Testing Service (ETS) – certyfikat środowiska biznesowego dla początkujących WiDaF Basic European Language Competence Licence Quality Alliance (ELCL QA), zgodnie z CEFR Język norweski Test i norsk – høyere nivå (Bergenstest) – organizowany przez Folkeuniversitetet na poziomach B2-C1 [poziom zależy od wyniku, bestått-(B2) i godt bestått (C1)], dostępny jest w części ustnej i pisemnej, Norskprøve – organizowany przez KOMPETANSE NORGE na zlecenie Ministerstwa Edukacji na poziomach A1-A2, A2-B1, B1-B2 i C1, dostępny jest w części ustnej i pisemnej. Język perski (farsi) Standard Persian Language Proficiency Test (), (آمفا) – do uzyskania jest 180 punktów, w zależności od wyniku dostaje się poziom od 0 do 9, organizowany przez Ministerstwa Nauki, Badań i Technologii, TÖMER (perski) – organizowany na poziomach od A1 do C1 przez TÖMER Uniwersytet w Ankarze. Język portugalski (brazylijski) Certificado de Proficiência em Língua Portuguesa para Estrangeiros (CELPE-Bras). Język portugalski (europejski) Centro de Avaliação Português Língua Estrangeira (CAPLE), European Language Competence Licence Quality Alliance (ELCL QA), zgodnie z CEFR. Język rosyjski PURJ – Porogovyj uroveń Russkij jazyk, organizowany przez Instytut Puszkina European Language Competence Licence Quality Alliance (ELCL QA), zgodnie z CEFR TELC – na poziomie od A1 do B2 (www.telc.net) TRKI (TORFL – ТРКИ) – egzamin na państwowy certyfikat federacji rosyjskiej Język słowacki Język szwedzki Business Swedish Certificate – egzamin języka biznesowego na 2 poziomach organizowany przez Företagsuniversitet, Swedex – egzamin z języka szwedzkiego, na trzech poziomach A2, B1, B2, organizowany przez szwedzki Uniwersytet Ludowy (Folkuniversitetet), TISUS – egzamin państwowy, sprawdzający znajomość języka szwedzkiego na poziomie C1, Yleiset Kielitutkinnot (YKI) – organizowany na 3 poziomach (A1-A2, B1-B2, C1-C1) przez Uniwersytet Jyväskylä i Opetushallitus. European Language Competence Licence Quality Alliance (ELCL QA), zgodnie z CEFR. Język turecki TÜRKÇE YETERLİK SINAVI (TYS) – do zdobycia jest 100 punktów organizowany przez Yunus Emre Enstitüsü, Uzaktan Türkçe Sınavı (UTS) – organizowany przez Tömer Ankara Üniversitesi, TÖMER TIPDİL Sınavı – egzamin z języka medycznego przez Tömer Ankara Üniversitesi, SEVİYE TESPİT SINAVI (STS) – organizowany na poziomach A1-C1 przez ÖSYM, Yabancı Uyruklu Öğrenci Sınavı (YÖS) – organizowany przez tureckie uczelnie, AÜ TÖMER TürkYet – organizowany na poziomach A1-C2 organizowany przez Tömer Ankara Üniversitesi, Język węgierski ELTE Idegennyelvi Továbbképző Központ (ELTE-TKI) oferuje egzaminy z języka węgierskiego na poziomach od A2 do C1, ORIGO Egynyelvű vizsga – organizowany przez ELTE Idegennyelvi Továbbkepző Központ na poziomach od B1 do C1. Język włoski Accademia Italiana di lingua (AIL) we Florencji, oferuje egzaminy DELI (A1-A2), DILI (B1-B2), DALI (C1-C2), Certificato di Lingua Italiana (CELI), Uniwersytet dla Obcokrajowców w Perugii, Certificazione dell’italiano come lingua straniera (cert.it), Uniwersytet Roma Tre w Rzymie, Certificati di Conoscenza dell’Italiano Commerciale (CIC), Uniwersytet dla Obcokrajowców w Perugii, Certificazione di Italiano come Lingua Straniera (CILS), Uniwersytet dla Obcokrajowców w Sienie, Diploma di lingua italiana commerciale (DILC-B1) i (DALC-C1), Accademia Italiana di Lingua we Florencji, Progetto Lingua Italiana Dante Alighieri (PLIDA), Stowarzyszenie Dante Alighieri, European Language Competence Licence Quality Alliance (ELCL QA), zgodnie z CEFR. Język włoski – nauczanie (glottodydaktyka) Certificazione CEDILS VENEZIA (CEDILS), Uniwersytetu Ca 'Foscari w Wenecji, CERTIFICAZIONE IN DIDATTICA DELL’ITALIANO LINGUA STRANIERA (DILS-PG), Uniwersytet dla Obcokrajowców w Perugii, Didattica dell’Italiano come Lingua Straniera (DITALS), Uniwersytet dla Obcokrajowców w Sienie. PROMOITALS, Uniwersytet degli Studi di Milano. Język polski Polska wydaje świadectwa znajomości języka polskiego. Egzaminy przeprowadzane są przez Państwową Komisję Poświadczania Znajomości Języka Polskiego jako Obcego na sześciu poziomach zaawansowania. Dla dorosłych przewidziano egzaminy na poziomach A2-C2, a dla dzieci i młodzieży B1-B2. Każdy egzamin składa się z części ustnej oraz pisemnej. Esperanto Certyfikat językowy dla znajomości esperanto wydaje Państwowe Centrum Egzaminów Językowych działające pod auspicjami Uniwersytetu im. Loránda Eötvösa. Certyfikaty wydawane są zgodnie z systemem poziomów biegłości językowej przyjętej przez Radę Europy. Certyfikaty językowe wydaje również Uniwersytet Jagielloński oraz Francuski Instytut Esperanto. Wielojęzyczne European Language Certificate są wydawanie przez instytucje należące do International Certificate Conference. Na najniższym poziomie (A1) są dostępne z 11 języków: angielskiego duńskiego francuskiego hiszpańskiego japońskiego niderlandzkiego niemieckiego portugalskiego rosyjskiego szwedzkiego na wyższych poziomach jest dostępna mniejsza liczba języków Zobacz też Europejski System Opisu Kształcenia Językowego Przypisy Linki zewnętrzne https://web.archive.org/web/20170730083601/http://aiaia.jp/kokugo-kentei.html
830	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cochise	Cochise	Cochise (czyt. Koczis, w języku Apaczów K’uu-ch’ish „dąb”, ur. ok. 1810–1815, zm. 8 czerwca 1874) – wódz szczepu Chokonen Apaczów Chiricahua. Uważany za jednego z największych indiańskich wodzów Ameryki. Cechowały go wyjątkowe zdolności wojownika i stratega, duża inteligencja, talent negocjatora i mówcy, przenikliwość polityka realizującego dalekowzroczne plany. Zalety te, połączone z prawością i wrażliwością na los innych, zjednały mu szacunek i uznanie Apaczów. Pozwoliły mu zjednoczyć pod swym dowództwem wszystkie grupy Apaczów Chokonen, wywierać wpływ na wszystkie odłamy Chiricahua, znaleźć posłuch wśród Apaczów Zachodnich, co było zjawiskiem unikalnym w kulturze tego ludu. Przez ponad 40 lat walczył z armią meksykańską, a potem amerykańską, którym nie udało się go pokonać. Z upływem lat stało się dla niego jasne, że wobec przytłaczającej siły wroga, jego lud musi złożyć broń, w przeciwnym wypadku zostanie unicestwiony. Zgodził się na przerwanie walk, potrafił jednak wynegocjować warunki pokoju, które pozwalały Apaczom Chiricahua utrzymać w wyjątkowo dużym stopniu własne tradycje. Życiorys Urodził się prawdopodobnie w górach Dragoon (dziś południowo-wschodnia Arizona, dawniej stan Sonora w Meksyku), w rodzinie sprawującej od kilku pokoleń władzę nad grupą Chokonen Apaczów Chiricahua. Jego ojcem był prawdopodobnie Pisago Cobezón, bądź Relles. Dorastając w rodzinie wodzów, Cochise otrzymał wychowanie zgodne z najlepszymi tradycjami plemienia. Wyjątkowe zdolności i inteligencja predysponowały go do objęcia władzy w bardzo młodym wieku. Jego talent przywódcy doceniony został szybko przez Mangasa Coloradas, który pod koniec lat trzydziestych wydał zań jedną ze swych córek, realizując tym samym projekt umocnienia więzi międzyplemiennych. Dos-teh-seh dała Cochise’owi dwóch synów, Tazę, przyszłego dowódcę Chokonenów, i Naiche, późniejszego towarzysza Geronima. W walkach z Meksykanami Cochise towarzyszył Mangasowi Coloradas i Miguelowi Narbonie, tworząc z nimi frakcję wodzów niechętnych traktatom. Jego wrogość wobec Meksykanów wzmogła się po zdradzieckim zamordowaniu jego ojca podczas festynu wydanego z okazji zawarcia rozejmu. W 1858 roku, po śmierci Esquinaline’a, Cochise uznany został za głównego wodza przez wszystkie grupy Chokonenów. W tym też roku nastąpiły pierwsze oficjalne kontakty Cochise’a z Amerykanami, którzy cztery lata wcześniej na mocy traktatu Gadsdena, wykupili od Meksykanów ziemie na południe od rzeki Gila. Przez pierwsze lata stosunki Chokonenów z Amerykanami układały się poprawnie. Sytuacja zmieniła się gwałtownie w lutym 1861 roku, gdy Cochise i jego grupa zostali niesłusznie posądzeni o uprowadzenie białego dziecka. Podczas rozmów na Przełęczy Apaczów, porucznik George Bascom, na podstawie niepotwierdzonych podejrzeń, wydał rozkaz zatrzymania Cochise’a i towarzyszących mu Indian. Cochise’owi udało się uciec. Pozostali Indianie zostali ujęci, a sześciu z nich, w tym brata Cochise’a i dwóch jego bratanków, powieszono. Incydent ten był bezpośrednią przyczyną wojny z Apaczami. Przez jedenaście lat z bazy wypadowej w górach Dragoon Cochise prowadził bezlitosną wojnę, próbując przejąć kontrolę nad południowo-wschodnią Arizoną. Podczas mnożących się ataków, jego grupy wyparły ze swych terenów większość białych osadników, farmerów, górników i handlarzy. W 1862 roku wojownicy Cochise’a i Mangasa Coloradas zaatakowali na Przełęczy Apaczów wojskowy konwój prowadzony przez setkę Kalifornijskich Ochotników. Ostrzelani przez Amerykanów z dział górskich Indianie musieli się wycofać. W odpowiedzi na tę bitwę, w 1862 roku, Amerykanie wybudowali na Przełęczy Apaczów Fort Bowie, co ograniczyło pole manewrów Chokonenów, niemniej przez kilka jeszcze lat Apacze czuli się silni, a ich walki miały charakter ofensywny. Od roku 1865 sytuacja zaczęła się zmieniać. Po zakończonej wojnie secesyjnej armia amerykańska intensywniej patrolowała tereny Indian, paraliżując ich gospodarkę i zmuszając ich do nieustannej walki. Wystawieni na krwawe ataki coraz liczniejszego wojska, mocno zdziesiątkowani przez długi konflikt, Chokoneni przeszli do walk obronnych. Z końcem lat sześćdziesiątych stało się dla Cochise’a jasne, iż wojna za wszelką cenę doprowadzi do eksterminacji jego ludu. Rozumiał konieczność rozejmu, ale dążył do zapewnienia swym grupom traktatu na jak najlepszych warunkach. Zbierał wiadomości o istniejących rezerwatach, w 1870 roku zgodził się na rozmowy z komendantem Fortu Mogollon. Gdy w 1871 roku, okrążeni przez wojsko i odcięci od terenów łowieckich, Chokoneni zaczęli głodować, Cochise zdecydował się na negocjacje w rezerwacie Cañada Alamosa w Nowym Meksyku, gdzie przebywali Apacze Victorio. Wśród tamtejszych urzędników nie znalazł jednak chętnych do otwartego dialogu i wysłuchania indiańskich racji. Wycofał się w góry, pozwolił swoim ludziom spędzić w Cañada Alamosa zimę, a wiosną wyprowadził ich z rezerwatu i wrócił do Arizony. Jest bardzo prawdopodobne, że podczas pobytu w Cañada Alamosa poznał Thomasa Jeffordsa, Amerykanina parającego się handlem, którego obdarzył zaufaniem i przyjaźnią. W 1872 roku splot dwóch czynników pozwolił Cochise’owi zrealizować projekt zawieszenia broni. Pierwszym z nich była ugodowa polityka prezydenta Ulyssesa Granta dążącego do pokojowych negocjacji z Indianami, drugim było przysłanie na te negocjacje człowieka o dużej odwadze i uczciwości, wrażliwego na problemy Indian. W osobie generała Olivera Otisa Howarda Cochise znalazł rozmówcę, jakiego szukał. W wyniku negocjacji, w listopadzie 1872 roku utworzony został rezerwat Chiricahua, przy czym generał Howard przyjął warunki Cochise’a: zgodził się na utworzenie rezerwatu na ziemiach Apaczów Chokonen, zagwarantował nieobecność wojska na jego terenie i mianował Thomasa Jeffordsa przedstawicielem amerykańskiego rządu. W rzeczywistości oznaczało to, iż Cochise’owi udało się wyrwać spod administracji amerykańskiej południowo-wschodni skrawek Arizony. Cochise zmarł w swym rezerwacie dwa lata później, 8 czerwca 1874 roku, w wyniku długiej choroby, prawdopodobnie raka żołądka. Pochowany został w górach Dragoon, a miejsce jego grobu nigdy nie zostało białym wyjawione. Śmierć Cochise’a stanowiła dla Chiricahuów niepowetowaną stratę. Wśród wodzów Chokonenów nie było nikogo, kto mógłby kontynuować jego dzieło i czuwać nad utrzymaniem jedynego rezerwatu w Ameryce, w którym Indianie rządzili się sami. Taza, starszy syn Cochise’a, starannie przygotowywany do roli przywódcy, zmarł na zapalenie płuc dwa lata później, w 1876 roku, podczas wizyty w Waszyngtonie. Tego samego roku rezerwat Chiricahua został zlikwidowany, a jego mieszkańcy przesiedleni do rezerwatu San Carlos. W 1881 roku w południowo-wschodniej Arizonie utworzono hrabstwo, któremu nadano nazwę Cochise. Jego granice pokrywają się z grubsza z granicami dawnego rezerwatu Chiricahua. Cochise w filmie W roku 1950 powstał film „Złamana strzała w reżyserii Delmera Davesa. W roli Cochise’a wystąpił Jeff Chandler. W latach 1956–1960 był wyświetlany w amerykańskiej telewizji (a w latach sześćdziesiątych i w polskiej) serial zatytułowany Złamana strzała, którego jednym z bohaterów był wódz Apaczów Cochise, w którą to postać wcielił się amerykański aktor Michael Ansara. Bibliografia Edwin R. Sweeney, Cochise, Chiricahua Apache Chief, University of Oklahoma Press, 1991. Donald C. Cole, The Chiricahua Apaches, 1847–1876 – from War to Reservation, University of New Mexico Press, 1988. Donald E. Worcester, Apacze, Orły Południowego Zachodu, Wyd. Tipi, Wielichowo, 2002. Przypisy Linki zewnętrzne Wodzowie Apaczów Zmarli w 1874 Urodzeni w XIX wieku Folklor amerykański
832	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chester%20Nimitz	Chester Nimitz	Chester William Nimitz (ur. 24 lutego 1885 we Fredericksburgu, zm. 20 lutego 1966 w Yerba Buena Island w stanie Kalifornia) – amerykański admirał, oficer okrętów podwodnych i nawodnych. W latach 1941–1945 dowódca Floty Pacyfiku, zaś po zakończeniu II wojny światowej szef operacji morskich United States Navy. Po japońskim ataku na Pearl Harbor, decyzją prezydenta Franklina Roosevelta, odpowiedzialny za prowadzenie wojny na Pacyfiku i pokonanie Japonii. Pochodzenie i wczesna młodość Chester William Nimitz pochodził z rodziny niemieckich imigrantów, której udokumentowany rodowód sięgał XIII wieku i związany był najpierw z Inflantami, a później z obecnym Pomorzem Szczecińskim. Jego dziad przybył do Teksasu około 1840, gdzie wraz z innymi osadnikami założył osadę Frederickburg. Dziadek późniejszego admirała początkowo pracował jako księgowy w tartaku, później zaś wybudował mały hotel, który dzięki swojemu położeniu na szlaku wędrujących na zachód osadników na długo stał się głównym źródłem utrzymania całej rodziny. Ojciec Chestera zmarł kilka miesięcy przed jego narodzinami. Kilka lat później jego matka ponownie wyszła za mąż, ale to dziadek Nimitza był tym, który sprawował nad nim najdłużej opiekę i wychowanie. W czasie wojny secesyjnej Nimitzowie podobnie jak cały Teksas opowiedzieli się po stronie Konfederacji. Sympatie polityczne i niechęć do Unii pozostały w rodzinie Chestera do czasów jego małżeństwa z Catherine Vance. Podobnie jak większość mieszkańców Fredericksburga, która wciąż kultywowała tradycje niemieckie, Nimitz wychował się jako dziecko dwujęzyczne. Nimitz już w wieku 8 lat podjął pierwszą pracę – za dolara tygodniowo dostarczał mięso w firmie brata matki. Po ukończeniu szkoły średniej latem 1900 młody Chester rozpoczął starania o możliwość przystąpienia do wstępnych egzaminów do szkoły oficerskiej. Jego początkowa próba wstąpienia do West Point została odrzucona. W ówczesnych Stanach Zjednoczonych obowiązywały limity przyjęć do szkół oficerskich, a każdy wniosek musiał uzyskać akceptację kongresmena z okręgu, z którego miał pochodzić kadet. Kariera wojskowa Akademia i pierwsze lata Był rozczarowany odrzuceniem prośby o możliwość wstąpienia do West Point, wkrótce jednak uzyskał zgodę na złożenie wniosku na egzaminy do Akademii Marynarki. Pokonał wszystkich lokalnych konkurentów na egzaminie wstępnym. Uzyskał dzięki temu prawo do odbycia dwumiesięcznego szkolenia w Annapolis, które stało się przepustką do wstąpienia w szeregi kadetów. 7 września 1901 Chester W. Nimitz został zaprzysiężony jako kadet Akademii Marynarki, którą ukończył 30 stycznia 1905 z 7. wynikiem w gronie 114 promowanych kadetów. Niemal natychmiast po promocji udał się do San Francisco, gdzie zaokrętował się na świeżo zbudowany pancernik „Ohio”, który jako okręt flagowy Amerykańskiej Floty Azjatyckiej wypłynął na Daleki Wschód. W tym czasie trwała tam wojna między Japonią a Cesarstwem Rosyjskim, zakończona rozbiciem Floty Bałtyckiej w bitwie pod Cuszimą. W bitwie tej uczestniczył i został ranny późniejszy dowódca Floty Japońskiej w pierwszym okresie wojny na Pacyfiku – Isoroku Yamamoto. Zakończenie wojny i podpisanie pokoju cesarz Japonii Mutsuhito uczcił wydając przyjęcie, na które oprócz dowódców zwycięskiej floty zaproszono przebywającą w Japonii kadrę oficerską „Ohio”. Ponieważ większość wyższych oficerów pancernika odmówiła udziału w uroczystości, jego dowódca wysłał na dwór cesarski kilku kadetów, w tym Nimitza. Na przyjęciu Nimitz poznał osobiście zwycięskiego admirała Togo. To pierwsze i jedyne spotkanie wywarło duże wrażenie na młodym kadecie, który już do końca żywił wobec niego wielki szacunek. Znamiennym przykładem jest fakt, że po zakończeniu wojny na Pacyfiku admirał rozkazał ustawić warty przy pancerniku-muzeum „Mikasa”, który w bitwie pod Cuszimą pełnił rolę okrętu flagowego. Miało to zapobiec grabieży pamiątek, których zaczęły się dopuszczać amerykańskie wojska okupacyjne. We wrześniu 1906 został przeniesiony na krążownik USS „Baltimore”, na którym pełnił służbę aż do otrzymania pierwszego oficerskiego awansu. Awans otrzymał 31 stycznia 1907 i zbiegł się on z powierzeniem Nimitzowi pierwszego samodzielnego dowództwa okrętu – eks-hiszpańskiej kanonierki USS „Panay” (PR-5). Niedługo potem admiralicja powierzyła 22-letniemu podporucznikowi objęcie dowodzenia niszczycielem USS „Decatur” (DD-5). Jak na ówczesne warunki był to awans błyskawiczny. Dla porównania admirał King jako oficer pierwsze dowództwo niszczyciela objął w wieku 36 lat, a admirał Halsey mając lat 30. Wypadek jakim było wprowadzenie 7 lipca 1908 na wodach Zatoki Manilskiej okrętu na mieliznę, nie przeszkodził w dalszej karierze Nimitza i 18 miesięcy później otrzymał awans na kapitana z pominięciem stopnia porucznika. Wpłynął jednak na jego dalszą karierę dowódczą, ucząc go wyrozumiałości względem popełniających błędy podwładnych. Od stycznia 1909 rozpoczął służbę we flotylli okrętów podwodnych. Dowodząc kolejno różnymi okrętami stał się prekursorem i jednym z pierwszych orędowników zastąpienia w okrętach podwodnych silników benzynowych silnikami wysokoprężnymi. W 1913 admiralicja wysłała Nimitza do Niemiec celem zapoznania się z ich osiągnięciami w dziedzinie montażu silników wysokoprężnych na okrętach. Po powrocie do Stanów pracował przez jakiś czas w Wydziale Napędów nowojorskiej stoczni marynarki przy budowie pierwszego tankowca napędzanego silnikami diesla. Stał się w tym okresie jednym z największych ekspertów w tej dziedzinie wśród kadry oficerskiej. W tym czasie zdarzyły się dwa wypadki, które nadszarpnęły jego zdrowie. Najpierw zawaliło się na niego drewniane rusztowanie, a kilka tygodni później stracił połowę jednego palca. I wojna światowa Przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny zastało go na stanowisku zastępcy dowódcy i głównego mechanika na tankowcu „Maumee”. Nimitz i dowodzący jednostką komandor Dinger stali się pomysłodawcami, a następnie jako pierwsi zrealizowali ideę tankowania okrętów w ruchu, na pełnym morzu. Od sierpnia 1917 Nimitz pełnił funkcję doradcy ds. technicznych przy Dowództwie Sił Podwodnych floty Atlantyku, a w lutym 1918 został szefem sztabu tych sił. Okres międzywojenny Na przełomie 1918 i 1919 Nimitz pracował w Komisji ds. projektów okrętów podwodnych przy Biurze Szefa Operacji Morskich. Następnie przez kolejny rok – do czerwca 1920 był zastępcą dowódcy pancernika „South Carolina”. W lipcu 1920, mając początkowo do pomocy jedynie czterech bosmanów, otrzymał polecenie zbudowania w Pearl Harbor bazy okrętów podwodnych. Wywiązał się z tego zadania w pół roku, choć wiele materiałów budowlanych zdobywano nie całkiem legalnymi sposobami z innych jednostek armii. Zyskał wtedy opinie doskonałego organizatora, który potrafi zrobić „coś z niczego”. W latach 1922–1923 studiował w Naval War College, który kształcił wyższych oficerów marynarki. Również tam Nimitz stał się jednym z prekursorów nowych rozwiązań w dziedzinie taktyki wojskowej. Jego analizy przebiegu bitwy jutlandzkiej doprowadziły do opracowania tzw. „szyku kołowego” zespołu okrętów, który na kilka dziesięcioleci stał się obowiązującym standardem przyjętym przez wszystkie floty jeszcze przed wybuchem II wojny. W październiku 1925, gdy admirał Robinson objął stanowisko głównodowodzącego Flotą Stanów Zjednoczonych, Nimitz przez rok pełnił funkcje jego adiutanta, szefa sztabu i oficera taktycznego. Kiedy w lipcu 1926 Kongres powołał do życia Korpus Rezerw Marynarki, Nimitz został oddelegowany na Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley, gdzie przez trzy lata najpierw utworzył jednostkę, a potem kształcił przyszłych oficerów rezerwy Marynarki. W 1929 wrócił na stanowisko w marynarce, obejmując dowództwo dywizjonu okrętów podwodnych w San Diego, a przez następne dwa lata od 1931 dowodził flotą 35 zdjętych ze stanu niszczycieli. Następnie od października 1933 do kwietnia 1935 dowodził krążownikiem USS „Augusta” (CA-31) stacjonującym na Dalekim Wschodzie. Po powrocie do USA objął obowiązki szefa Biura Nawigacji, co pozwoliło mu na uzyskanie doświadczenia w poruszaniu się w środowisku najwyższych oficerów marynarki oraz polityków, z prezydentem Stanów Zjednoczonych włącznie. W czerwcu 1938 – na krótko objął dowództwo drugiego zespołu krążowników w San Diego, a zaraz potem powierzono mu dowództwo zespołu pancerników. II wojna światowa Japoński atak na Pearl Harbor i tym samym przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny, zastał Nimitza na stanowisku szefa Biura Nawigacji, które objął wiosną 1939. 16 grudnia 1941 z rekomendacji ówczesnego sekretarza marynarki wojennej Williama Knoxa prezydent Roosevelt zdecydował się powierzyć mu dowództwo floty Pacyfiku. Propozycję objęcia tego stanowiska Nimitz otrzymał już w 1940, jednak odrzucił ją tłumacząc głównie względami starszeństwa. Wśród admirałów marynarki, było bowiem kilkunastu starszych od niego rangą. Późniejsze wydarzenia pokazały, że była to jedna z najtrafniejszych decyzji w jego karierze. Decyzją prezydenta Roosevelta Nimitz otrzymał jednak stanowisko Comander in Chief of the Pacific Fleet (CinCPac) już rok później, kiedy po japońskim ataku na Pearl Harbor zastąpił odwołanego admirała Husbanda Kimmela. Przejęcie dowództwa miało miejsce 31 grudnia 1941 roku na okręcie podwodnym USS „Grayling” (SS-209). Jego przybycie do Pearl Harbor tuż po utracie przez Stany Zjednoczone wyspy Wake, zbiegło się z niezwykle szybkim tempem japońskich podbojów w Azji Południowo-Wschodniej. Admirał Chester Nimitz objął dowództwo Floty Pacyfiku w sytuacji, gdy ta znacznie ustępowała flocie japońskiej liczbą okrętów każdej z głównych klas, zaś większość amerykańskiego sprzętu wojskowego była przestarzała w stosunku do swoich japońskich odpowiedników. Przy oddanej sobie w dowództwo dwukrotnie od japońskiej słabszej flocie, admiral Nimitz znalazł się w sytuacji gdy zgodnie z ustaloną podczas konferencji „Arcadia” w Waszyngtonie zasadą, oficjalnym priorytetem Stanów Zjednoczonych była Europa i doktryna „Germany First” (Niemcy pierwsze), która zmuszała USA do kierowania większości sił i środków do działań na europejskim teatrze wojennym, podczas gdy do czasu pokonania III Rzeszy, na Pacyfiku USA miały prowadzić jedynie działania powstrzymujące Japonię. Po objęciu dowództwa Floty Pacyfiku, usiłował podnieść upadłe po japońskim ataku morale podległych sobie sił. W tym celu m.in. zachował na dotychczasowych stanowiskach większość członków sztabu admirała Kimmela. Nie ulegał też naciskom swojego bezpośredniego przełożonego – dowódcy United States Navy – admirała Ernesta Kinga, na zwalnianie dowódców zespołów zadaniowych floty (Task Force), którzy jego zdaniem nie wykazywali się wystarczającym stopniem agresywności. Sam admirał King, który był oponentem nominacji Nimitza na najwyższe dowództwo Floty Pacyfiku, uważał go za zanadto miękkiego, nie dość twardego, aby poradzić sobie na tym stanowisku. Okres służby Nimitza jako CinCPac upłynął wobec tego na balansowaniu między naciskami ze strony dowódcy floty, a jego własną wizją prowadzenia wojny przeciw Japonii. Rywalizował również z generałem Douglasem MacArthurem uważającym, że to amerykańska armia powinna odgrywać wiodącą rolę na wojnie na Pacyfiku. Nimitz był autorem planu nękania Japonii za pomocą przeprowadzonych w pierwszej połowie 1942 roku rajdów amerykańskich lotniskowców na wysunięte japońskie placówki na Pacyfiku, które razem z narzuconym mu rajdem na Tokio, doprowadziły do powzięcia w Japonii decyzji o wydaniu amerykańskim lotniskowcom walnej bitwy pod Midway, która zakończyła się katastrofą floty japońskiej. Będące jej efektem względne wyrównanie sił Floty Pacyfiku i floty japońskiej, umożliwiło podjęcie przez Stany Zjednoczone decyzji o pierwszej operacji zaczepnej na wyspach Salomona. Krwawe sześciomiesięczne walki kampanii na Salomonach, doprowadziły do nadwyrężenia kręgosłupa floty japońskiej i umożliwiły przystąpienie przez Stany Zjednoczone do generalnej ofensywy na Pacyfiku. Charakteryzujący Nimitza „miękki” styl dowodzenia, który wysłuchiwał swoich bezpośrednich podwładnych przed samodzielnym podjęciem decyzji, rozdzielał między nich zadania przyznając im dużą dozę samodzielności, a jednocześnie – wbrew presji ze strony adm. Kinga – nie pozbawiał stanowiska przy pierwszym niepowodzeniu, zjednywał mu ludzi i wyzwalał w nich potencjał własnej inicjatywy w realizacji wyznaczonych zadań. Styl ten stał się podstawą amerykańskiego sukcesu w wojnie przeciw Japonii, zwłaszcza w czasie najcięższych miesięcy wojny w 1942 roku, gdy wychodząca dopiero ze skutków Wielkiego Kryzysu, a jednocześnie kierująca większość zasobów dla potrzeb wojny w Europie amerykańska gospodarka, nie była jeszcze w stanie należycie zaopatrzyć amerykańskich sił na Pacyfiku. Nie istniała jeszcze bowiem wówczas kolosalna amerykańska przewaga gospodarcza nad Japonią, jaka charakteryzowała sytuację w latach 1944–1945, zaś jeszcze jesienią 1942 roku, broniąca się na Guadalcanalu 1. dywizja marines, cierpiała nawet na braki amunicji strzeleckiej. 2 września 1945 roku na pokładzie pancernika „Missouri” w imieniu rządu Stanów Zjednoczonych admirał Chester Nimitz podpisał kapitulację Japonii. Okres po II wojnie 15 grudnia 1945, mimo sprzeciwów i niechęci ówczesnego sekretarza marynarki Jamesa Forrestala, został mianowany szefem operacji morskich (Chief of Naval Operations - najwyższe stanowisko w marynarce USA), którym był równo dwa lata. Przez pewien czas po zakończeniu kariery w marynarce Nimitz był zaangażowany jako mediator z ramienia ONZ w sporze między Indiami a Pakistanem o Kaszmir. Życie prywatne 9 kwietnia 1913 Nimitz ożenił się z Catherine Vance Freeman, z którą pozostał aż do śmierci. Miał z nią czworo dzieci – trzy córki (Catherine Vance, Annę Elizabeth „Nancy” i Mary Manson) oraz syna. Chester William Junior (ur. 1915) w czasie II wojny pełnił służbę w US Navy jako dowódca okrętów podwodnych na Pacyfiku. Śmierć Admirał zmarł 20 lutego 1966 w swoim domu w Yerba Buena Island niedaleko San Francisco. Pomimo przysługującego mu pogrzebu na cmentarzu bohaterów wojennych w Arlington, zgodnie z jego życzeniem został pochowany w San Bruno koło San Francisco. W późniejszych latach obok niego spoczęli niektórzy admirałowie, którzy przez okres wojny na Pacyfiku pracowali w jego sztabie i dowodzili zespołami floty amerykańskiej, m.in. Raymond Spruance, Charles Lockwood i Richmond K. Turner. Pochówek admirałów na jednym cmentarzu został zawczasu zaaranżowany przez samych admirałów za ich życia. Awanse Ensign – 7 stycznia 1907 Lieutenant, Junior Grade Lieutenant – 31 stycznia 1910 Lieutenant Commander – 29 sierpnia 1916 Commander – 1 lutego 1918 Captain – 2 czerwca 1927 Rear Admiral – lower half Rear Admiral – upper half – 23 czerwca 1938 Vice Admiral Admiral – 31 grudnia 1941 Fleet Admiral – 19 grudnia 1944 Odznaczenia Przypisy Bibliografia E. B. Potter, Nimitz, tłum. Roman Graczyk Amerykańscy admirałowie Dowódcy amerykańskich okrętów podwodnych Odznaczeni Army Distinguished Service Medal Odznaczeni Krzyżem Wojennym (Belgia) Odznaczeni National Defense Service Medal Odznaczeni Navy Distinguished Service Medal Odznaczeni Orderem Drogocennego Trójnogu Odznaczeni Orderem Jerzego I Odznaczeni Orderem Korony (Belgia) Odznaczeni Orderem Łaźni Odznaczeni Orderem Oranje-Nassau Odznaczeni Orderem Wojskowym Włoch Odznaczeni Orderem Wyzwoliciela San Martina Odznaczeni Orderem Zasługi Marynarki Wojennej (Brazylia) Oficerowie Legii Honorowej Uczestnicy I wojny światowej (Stany Zjednoczone) Uczestnicy II wojny światowej Urodzeni w 1885 Zmarli w 1966 Dowódcy amerykańskich kanonierek Dowódcy amerykańskich niszczycieli Dowódcy amerykańskich krążowników Odznaczeni Gwiazdą Pacyfiku Uczestnicy wojny na Pacyfiku Amerykanie pochodzenia niemieckiego Uczestnicy bitwy pod Midway Amerykańscy admirałowie w II wojnie światowej
833	https://pl.wikipedia.org/wiki/Szalony%20Ko%C5%84	Szalony Koń	Szalony Koń, właściwie Tȟašúŋke Witkó w standardowej ortografii Dakotów (lub Tashunka Uitko, co znaczy: jego koń jest nieposkromiony) (ur. 4 grudnia 1849, zm. 5 września 1877) – wódz Indian z plemienia Oglalów, należących do konfederacji Dakotów Tetonów (Siuksów), którzy uważali go za duchowego przywódcę. Jego misją było ratowanie niezależności Siuksów Dakota i ich obrona przed ekspansją USA na Wielkie Równiny. Życiorys Urodził się w obecnej Dakocie Południowej, niedaleko Rapid City. Data urodzenia nie jest pewna – podaje się także rok 1842. Był synem szamana i bratankiem wodza Cętkowanego Ogona, który zgodził się sprzedać władzom odkryte przez siebie złoża złota w Black Hills za 60 000 000 dolarów, jednak kwota okazała się zbyt wysoka i nie przyjęto jej. Już w młodości zyskał sławę wielkiego wojownika, zanim to jednak osiągnął, zdołał przed ukończeniem 12. roku życia zabić bizona i otrzymać własnego wierzchowca. W sierpniu 1854 był świadkiem masakry dokonanej przez żołnierzy amerykańskich: widział zastrzelenie wodza Walecznego Niedźwiedzia przez amerykańskiego porucznika w obozie Siuksów w pobliżu Laramie i zobaczył, jak w akcie odwetu Siuksowie wybili wszystkich podkomendnych tego porucznika. Z kolei w 1855 ocalał z pogromu Siuksów dokonanego przez ekspedycję karną pod dowództwem generała Williama S. Harneya. Następne kilka lat spędził na podkradaniu koni plemieniu Wron, a w wieku 20 lat stał na czele własnej grupy wojowników. W 1865 roku sprzeciwił się zbrojnie planom wybudowania drogi do złotonośnych pól w Montanie: połączył swe siły z wodzem Dakotów Czerwoną Chmurą, dzięki czemu wyrobił sobie wysoką pozycję wśród Siuksów. W 1866 odegrał decydującą rolę w zniszczeniu oddziału Williama J. Fettermana w Forcie Phil Kearny. W 1868 Czerwona Chmura podpisał z USA traktat pokojowy, którego Szalony Koń nie uznał, nie chcąc zaprzestać walki. Wycofał się na tereny oddane na mocy układu pokojowego Siuksom i został wodzem Oglalów oraz niektórych Brulé. Jego współplemieńcy usiłowali żyć tradycyjnym stylem Dakotów. Ich codziennością stało się myślistwo, rybołówstwo i walki z innymi plemionami Indian. W tym czasie Szalony Koń ożenił się z kobietą z plemienia Szejenów oraz z kobietą z plemienia Oglalów. Próbował przeszkodzić penetrowaniu terenów Dakotów dokonywanemu przez Amerykanów. W 1873 zaatakował mierniczych, których ppłk George Custer wysłał do Black Hills. Gdy w 1874 odkryto tam złoto, Szalony Koń odmówił opuszczenia terenów przyznanych Siuksom, które stały się obiektem zainteresowania poszukiwaczy złota. Doprowadziło to do zwycięskiej dla Indian bitwy nad Powder Creek, 17 czerwca 1876, w której pokonany został generał George Crook, po czym Szalony Koń wyruszył na północ i sprzymierzył się z wodzem Siedzącym Bykiem: przyłączył się do niego i był jednym z głównych wodzów oraz autorów zwycięstwa 25 czerwca w bitwie nad Little Bighorn, podczas której poległ ppłk George Custer. Po zwycięstwie Dakotów i wycofaniu się Siedzącego Byka do Kanady Szalony Koń powrócił z resztą plemienia w rodzinne strony – jednak ścigany przez generała Crooka kontynuował walkę z Amerykanami, tym razem przeciwko generałowi Nelsonowi Milesowi. 8 stycznia 1877 nad rzeką Tongue w południowej Montanie Szalony Koń natarł z zaskoczenia z 800 wojownikami, lecz ukryte w wozach przez Milesa działa sprawiły, że Szalony Koń podjął odwrót w stronę urwiska, po czym uciekł ze swoją armią pod osłoną śnieżycy, gdy żołnierze Milesa przeszli do kontrataku. 5 maja 1877 Szalony Koń zjawił się w Forcie Robinson w rezerwacie Red Cloud w północno-zachodniej Nebrasce na czele około 800 wygłodzonych i obdartych wojowników. Poddał się wówczas Crookowi nakłaniany do tego przez swego wuja – Pstrego Ogona – i mając wzgląd na stan swoich ludzi. Nie chciał wyjechać z rezerwatu w celu spotkania się z amerykańskim prezydentem Rutherfordem Hayesem. Ostatecznie jednak musiał chwilowo opuścić rezerwat, aby zawieźć chorą żonę do jej rodziców. Wtedy stanął mu na drodze generał Crook, który – obawiając się podejmowania przez Szalonego Konia działań wojennych – wydał nakaz aresztowania go. Ten pozwolił się zatrzymać bez oporu, lecz gdy zdał sobie sprawę, że internują go w Forcie Robinson w Nebrasce, próbował się uwolnić i uciec. W trakcie szamotaniny wartownik dźgnął go śmiertelnie bagnetem. Szalony Koń miał w dzieciństwie wizję, wedle której wysłannik Wielkiego Ducha miał mu zagwarantować, że „nie zginie on od kuli”. Indianin znany był z tego, że brawurowo szarżował na nieprzyjaciół, bardzo często znaczniej narażając się na niebezpieczeństwo śmierci niż inni wojownicy. Zanim otrzymał przydomek, już wcześniej, wśród innych, znany był jako „dziwny człowiek”. Upamiętnienie Wykuwany w skale ogromny pomnik Szalonego Konia, autorstwa rzeźbiarza polskiego pochodzenia Korczaka Ziółkowskiego, można obejrzeć niedaleko Custer City w hrabstwie Custer stanu Dakota Południowa. Przypisy Urodzeni w 1849 Wodzowie Dakotów Zmarli w 1877
834	https://pl.wikipedia.org/wiki/CD-Audio	CD-Audio	CD-Audio, Audio-CD, CD-DA (ang. Compact Disc Digital Audio) – standard cyfrowego zapisu dźwięku na płycie kompaktowej wykorzystujący kodowanie PCM o częstotliwości próbkowania 44,1 kHz i rozdzielczości 16 bitów na próbkę. Opis Płyta CD pozwala na zapis dwóch kanałów (stereo). Muzyka jest podzielona na ścieżki, po których można przeskakiwać bez konieczności przewijania. Jeśli płyta została zapisana w systemie Track-At-Once (TAO) między ścieżkami będzie 2-sekundowa przerwa, można to ominąć nagrywając płytę w systemie Disc-At-Once (DAO). Dane zapisywane na dysku CD-Audio poddawane są kodowaniu CIRC, służącemu do korekcji błędów, a następnie kodowaniu kanałowemu EFM, zwiększającemu upakowanie danych. CD-DA zawiera standardowo 74 minuty nagrania podzielonego na maksymalnie 99 części. Przy największym dopuszczalnym zwężeniu rowka (1,497 μm) długość nagrania można zwiększyć do 79 minut i 40 sekund (przy przekroczeniu standardów – nawet do 90 albo 99 minut, przy czym takie płyty powodują dużo problemów z odczytem, szczególnie w starszych odtwarzaczach). Historia i znaczenie Pierwsza płyta kompaktowa pojawiła się na rynku w 1982. Początkowo przewidziana wyłącznie na potrzeby przemysłu fonograficznego. Do roli uniwersalnego nośnika danych dla komputerów przystosowano ją dopiero trzy lata później, w 1985 roku. Wprowadzenie płyty CD-Audio było znaczącym przełomem w fonografii. W przeciwieństwie do stosowanych wcześniej nośników analogowych, płyta CD-Audio umożliwia zapis i odtworzenie dźwięku w sposób idealnie wierny oryginałowi. Jest to możliwe ponieważ wynikająca z zastosowanej częstotliwość próbkowania częstotliwość Nyquista przewyższa górny pułap pasma częstotliwości słyszalnych przez ludzi. Zakres dynamiki wynoszący ok. 96 dB (który można jeszcze rozszerzyć poprzez użycie techniki ditheringu), pokrywa z zapasem rozpiętości dynamiczne jakie realnie występują w muzyce. Trwałość nagrania wydanego na nośniku CD-Audio, w kontekście wielokrotnego odtwarzania, jest teoretycznie nieograniczona - w przeciwieństwie do wcześniejszych nośników analogowych, które po każdorazowym odtworzeniu degradowały się w mniejszym lub większym stopniu. W końcu roku 1985 na światowym rynku oferowano 6000 tytułów muzycznych płyt CD, z czego 60% stanowiła muzyka pop. Potentatami w produkcji tych płyt były wytwórnie Polygram (RFN) i JVC. Moc produkcyjna każdej z nich dochodziła do 30 milionów płyt rocznie. Próby wyparcia CD-Audio przez nowsze i jakoby lepsze standardy takie jak SACD i DVD-Audio zakończyły się niepowodzeniem. Jak wykazały liczne testy odsłuchowe przeprowadzane przez rozmaite zespoły profesjonalistów zajmujących się inżynierią dźwięku, dalsze podnoszenie częstotliwości próbkowania i zwiększanie liczby bitów na próbkę nie daje żadnej słyszalnej korzyści. W warunkach podwójnie ślepej próby, przy normalnych poziomach głośności, okazało się, że żaden ze słuchaczy nie był w stanie odróżnić odsłuchiwanych próbek. Zagrożeniem dla dalszej obecności płyt CD-Audio na rynku może być natomiast dystrybucja nagrań przez sklepy internetowe, w postaci niezwiązanych z materialnym nośnikiem plików. Czerwona Księga Wszystkie specyfikacje techniczne dla wszelkich rodzajów płyt kompaktowych są opublikowane w tzw. Tęczowych Księgach. Jest to seria publikacji, gdzie kolorem oznaczono zakres danej specyfikacji. Czerwona Księga opisuje standard CD-Audio. Pierwsze wydanie Czerwonej Księgi zostało wydane w 1980 roku przez Philips i Sony, została ona przyjęta przez „Digital Audio Disc Committee” i ratyfikowana jako IEC 60908 (opublikowany w 1987). Drugie wydanie IEC 60908, które unieważnia i zastępuje wydanie pierwsze, pierwszą poprawkę (1992) i sprostowanie do pierwszej poprawki, opublikowano w 1999. Standard nie jest powszechnie dostępny, lecz jest licencjonowany przez firmę Philips. Podstawy specyfikacji Maksymalny czas nagrania to 79,8 minut Minimalna długość ścieżki to 4 sekundy (razem z 2 sekundami przerwy) Maksymalna liczba ścieżek to 99 Maksymalna liczba indeksowanych pozycji (fragmentów ścieżki) to 99 bez ograniczeń czasowych Powinien być zawarty Międzynarodowy Standardowy Kod Nagrań (ISRC – International Standard Recording Code) Szczegóły techniczne Czerwona Księga określa parametry fizyczne i właściwości płyty kompaktowej, parametry „optycznej” igły, odchylenia i poziomy błędów, modulację danych EFM i metodę korekcji błędów (zmodyfikowane kodowanie korekcyjne Reeda-Solomona, CIRC) oraz 8 podkanałów dla cyfrowych danych. Określa również format cyfrowych danych dźwiękowych: 2 kanały kwantyzer równomierny 16-bitowy ze znakiem próbkowanie z częstotliwością 44,1 kHz. Powodem wybrania takiej, a nie innej częstotliwości próbkowania było to, że była ona ówcześnie stosowana do zapisu cyfrowych danych dźwiękowych na taśmach wideo. Na dźwiękowych płytach kompaktowych można zarejestrować częstotliwości do 22,05 kHz – częstotliwości Nyquista dla sygnału próbkowanego z częstotliwością 44,1 kHz. Przepływność audio wynosi 1 411,2 kbit/s (2 kanały × 44 100 próbek na sekundę na kanał × 16 bitów na próbkę = 1 411 200 bit/s = 1 411,2 kbit/s). Każda próbka jest zakodowana jako 16-bitowa liczba całkowita ze znakiem, co daje zakres od -32768 do +32767. Na płycie, cyfrowe dane dźwiękowe są zorganizowane w klatkach po 2352 bajty, które są odczytywane z prędkością 75 klatek na sekundę. Faktyczna liczba danych jest jednak większa, gdyż zawiera zwielokrotnienie bitów przez modulację EFM, korekcję błędów (CIRC), podkanały i inne dane, które nie są zazwyczaj udostępniane podczas realizacji odczytu dźwięku. Na początku płyty znajduje się „spis treści” w którym, z rozdzielczością do jednego sektora, zawarta jest lista wszystkich ścieżek na płycie. Stąd wynika, że liczba próbek dźwięku na ścieżce jest wielokrotnością liczby 588. Zobacz też odtwarzacz CD DVD-Audio SACD Przypisy Bibliografia Piotr Metzger Anatomia PC Wydanie IX, Rok wydania: 2004, Wydawnictwo: Helion, . Dyski optyczne
836	https://pl.wikipedia.org/wiki/Calgacus	Calgacus	Kalgakus (Calgacus) – pierwszy Kaledończyk wspomniany w literaturze rzymskiej. Tacyt opisuje go jako wpływowego przywódcę Kaledończyków, człowieka z wielkim poczuciem godności i znakomitego mówcę. Wobec nasilającej się ofensywy rzymskich wojsk Juliusza Agrykoli, Kalgakus w 84 r. zgromadził przeszło 30-tysięczną armię i stawił czoła Rzymianom, staczając bitwę pod Mons Graupius. W starciu tym zginął, a jego wojska poniosły klęskę. Siła oporu plemion kaledońskich została tym samym na dłuższy czas złamana, o czym świadczy blisko trzydziestoletni okres pokoju. Późniejsze ich napady na pograniczne forty rzymskie ok. 120 r. spowodowały wysłanie przeciw nim IX legionu obecnego wówczas w Eboracum (York). W 122 roku cesarz Hadrian podjął kolejną próbę opanowania ziem kaledońskich, jednak wobec niepowodzenia podjął decyzję, iż władztwo rzymskie w Brytanii nie będzie rozszerzane na północ. W związku z tym polecił wybudowanie granicznego Muru Hadriana. Zobacz też historia Szkocji Przypisy Postacie starożytności
840	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cypr	Cypr	Cypr, Republika Cypryjska ( Kýpros, ) – państwo położone na wyspie Cypr leżącej we wschodniej części Morza Śródziemnego. Poprzez wody terytorialne graniczy z oddaloną o 70 km na północ Turcją. Jest członkiem Unii Europejskiej, ma wprowadzoną walutę euro. Największymi miastami kraju są: Nikozja (stolica) oraz Limassol. Cypr znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego w zależności od części wyspy – typu śródziemnomorskiego i półpustynnego, z bardzo łagodnymi zimami i długimi ciepłymi, w połowie gorącymi latami. Geografia Cypr jest państwem położonym na wyspie o tej samej nazwie znajdującej się w zachodniej Azji we wschodniej części Morza Śródziemnego, której powierzchnia wynosi 9,3 tys. km², a linia brzegowa ma długość 648 km. Cypr graniczy z brytyjskimi bazami Akrotiri i Dhekelia oraz z nieuznawaną na arenie międzynarodowej Turecką Republiką Cypru Północnego (o powierzchni 3355 km², obejmującą 36% wyspy), będącą de iure częścią Cypru. Cypr leży pomiędzy Turcją oddaloną o 70 km na północ, Syrią, Libanem i Izraelem leżącym na wschodzie i południowym wschodzie, Egiptem położonym ok. 360 km na południe oraz grecką Kretą oddaloną o 541 km na zachód. Najwyższym wzniesieniem jest Olympos (1951 m n.p.m.). Terytorium Cypru zajmują trzy główne krainy geograficzne. W północnej części wznoszą się góry Kyrenia z wysokościami do 1000 m n.p.m., oddzielone od wybrzeża wąskim pasem nizin nadbrzeżnych. U podnóży gór Kyrenia liczne plantacje oliwek. Stoki gór porasta las cyprysowy. Na południowym zachodzie leży porośnięty wielkimi lasami Masyw Troodos, z najwyższym szczytem kraju. Pomiędzy Kierinią a wspomnianym wcześniej masywem rozciąga się Mesaoria, równina niemal w całości pozbawiona drzew, nie licząc plantacji drzew oliwnych i eukaliptusowych. Historia Od starożytności do XIX wieku W czasach starożytnych, od XIII wieku p.n.e., wyspa była zamieszkiwana przez Greków i przez ponad 2 tys. lat znajdowała się pod wpływem kultur greckiej, rzymskiej i bizantyjskiej. W 1191 r. została zajęta przez krzyżowców, co doprowadziło do jej odseparowania od prawosławnej Grecji. W 1571 r. wyspę podbili Turcy. Osiedliła się tam ludność całkowicie odmienna od rdzennej, która szybko się asymilowała i dostosowała do etnicznej struktury wyspy. Turcy nie prowadzili przymusowej ani systematycznej islamizacji zajętego obszaru. Mimo to znaczna część Cypryjczyków przyjmowała tę wiarę, aby nie być postrzegana jako ludność drugiej kategorii. Schyłek panowania tureckiego i Brytyjczycy Przez blisko 300 lat panowania Turcy doprowadzili do upadku i częściowego wyludnienia. Spowodowało to niezadowolenie ze strony Greków, którzy w 1821 r. wzniecili powstanie. Władze tureckie w ramach odwetu nakazały powiesić patriarchę Konstantynopola na bramie jego stambulskiego pałacu, zaś arcybiskupa Cypru Cypriana – na drzewie na rynku w Nikozji. Ponadto zabito 3 biskupów i 400 notabli greckocypryjskich. W wyniku tych działań zaczęła się szerzyć idea przyłączenia Cypru do Grecji, czyli Enosis (Meghali Idea). W czasie trwania wojny turecko-rosyjskiej w latach 1876–1878 Wielka Brytania, w porozumieniu z Francją, mając na celu uniemożliwienie Imperium Rosyjskiemu objęcia kontroli na Morzu Śródziemnym i umocnienia się na Bałkanach, rozpoczęła okupację Cypru. W wyniku umowy z sułtanem tureckim Wielka Brytania miała przeciwstawić się traktatowi pokojowemu z San Stefano. W zamian za to miała dostać we władanie Cypr. 4 czerwca 1878 r. Anglia i Turcja podpisały tajną konwencję cypryjską kwestionującą postanowienia Pokoju z San Stefano. Na jej podstawie Anglia objęła w posiadanie Cypr, gwarantując zamieszkującym ją Turkom wolność religijną i zobowiązała się do wypłacania Turcji odszkodowania za utracone dochody z wyspy w wysokości 92 800 funtów rocznie. Umowa zawierała zastrzeżenie, że w momencie, gdy Rosja odda Turcji tereny podbite w Armenii, straci ona ważność. Turcja była przez długi czas popierana przez Wielką Brytanię. Stopniowo traciła sympatię Londynu ze względu na coraz większe ekonomiczne i polityczne wpływy niemieckie w Turcji. 5 listopada 1914 r. Wielka Brytania anektowała Cypr, kiedy to Turcja stanęła po stronie mocarstw centralnych. Rząd brytyjski uważał, że prędzej czy później Turcja zaatakuje Wielką Brytanię, dlatego za wszelką cenę dążył do porozumienia z Bułgarią i Grecją. Stąd w trakcie trwania I wojny światowej Brytyjczycy poufnie proponowali Grekom Cypr w zamian za możliwość usytuowania baz morskich na Krecie. Oficjalnie już w 1915 r. Grecja za udział w wojnie po stronie Ententy miała otrzymać Cypr. Do rozmów włączyła się Francja, która w konwencji francusko-brytyjskiej z 1920 r. zaznaczyła, że bez jej zgody Wielka Brytania nie może dokonywać żadnej cesji wyspy. Wielka Brytania otrzymała Cypr na mocy traktatu pokojowego z Sevres z 1920 r., lecz dopiero 3 lata później Turcja uznała aneksję w traktacie lozańskim. Od 1 maja 1925 roku wyspa nosiła status kolonii brytyjskiej. Do 1930 r. Brytyjczycy swoją politykę w stosunku do Cypru kierowali przeciwko dążeniom do Enosis. Chcieli tego dokonać przez poprawienie warunków życia. Uważali, że mieszkańcy będą woleli podlegać silnie rozwiniętemu państwu niż biednej Grecji. W tej walce używali głównie Turków. Jednak swoje działania kierowali przeciwko nim, choćby w sferze religijnej. Ci w ramach ruchu oporu utworzyli w 1944 r. KATAK – Stowarzyszenie Mniejszości Tureckiej na Wyspie Cypr, a w 1945 r. KMTHP – Narodową Partię Ludową Cypru. Obie te partie połączyły się w 1949 roku, tworząc KTP – Partię Cypryjsko-Turecką. Sytuacja uległa zmianie w 1950 roku, gdy arcybiskupem Nowej Justyniany i całego Cypru, zwierzchnikiem Cypryjskiego Kościoła Prawosławnego, został arcybiskup Makarios III, jeden z zagorzałych zwolenników Enosis. Wśród Greków cypryjskich udało mu się na powrót wzbudzić nadzieję na przyłączenie do Grecji. Aby tego dowieść, w tym samym roku zorganizowano plebiscyt, w którym ludność grecka na Cyprze opowiedziała się za przyłączeniem. Jednak wyniki tego plebiscytu nie zostały uznane przez władze brytyjskie oraz Turcję. Dla Brytyjczyków wyspa ta, razem z Gibraltarem i Maltą, tworzyła łańcuch baz morskich o znaczeniu zarówno militarnym, jak i handlowym, więc nie mieli zamiaru oddać Cypru. Aby odzyskać autonomię Grecy powołali podziemną armię EOKA (Organizacja Narodowa Bojowników Cypryjskich). Rekrutacja rozpoczęła się w 1952 r. Na czele EOKA stanął Jeorjos Grivas „Dighenis”. Organizacja ta mogła liczyć na wsparcie ze strony Grecji, która szkoliła jej bojowników i wywiad oraz dostarczała na wyspę broń łodziami rybackimi, kutrami, pocztą. W wyniku przejęcia przez Brytyjczyków greckiego statku „Agios Georgios” wiozącego broń i amunicje dla EOKA, rozpoczęcie akcji zbrojnej planowane na 25 marca 1955 r. przełożono na 1 kwietnia 1955 r. Było to spowodowane strachem przed aresztowaniem członków organizacji. Początkowo Cypryjczycy sabotowali brytyjskie organizacje wojskowe. EOKA m.in. zbombardowała koszary, pojazdy wojskowe. Dochodziło również do morderstw greckich policjantów na Cyprze, podejrzanych o współpracę z Wielką Brytanią. Ze strachu przed śmiercią brytyjscy informatorzy rozpoczynali współpracę z Grivasem. W sierpniu 1955 Brytyjczycy doprowadzili do spotkania przedstawicieli Greków i Turków w celu rozpoczęcia negocjacji. Spotkanie to zakończyło się fiaskiem, gdyż ich zdania na temat przyszłości Cypru były odmienne. Grecy chcieli niepodległości, Turcy natomiast opowiadali się za utrzymaniem status quo. Londyn mianował nowego gubernatora wyspy o nadzwyczajnych uprawnieniach. Był nim marszałek John Harding. Wprowadził on stan wojenny, godzinę policyjną oraz nakaz zdania broni pod groźbą kary śmierci. Na wiosnę 1956 r. Makarios został deportowany na Seszele i internowany za przechowywanie broni. Od tego momentu rozpoczęła się regularna wojna domowa. W wyniku przewagi militarnej Brytyjczyków, Grivas postanowił zmniejszyć ryzyko zbrojnych akcji EOKA. Wycofał się w góry Trodos, gdzie podzielił swoje oddziały. Walka przyjęła charakter partyzancki. Przechwytywali oni małe patrole lub pojedyncze pojazdy. W tym czasie miejscy nacjonaliści likwidowali Turków i komunistów greckich skupionych wokół partii AKEL. Nie byli oni łatwym celem dla Brytyjczyków. Z tego też powodu akcja „Pepperot” została skierowana przeciwko partyzantom z Trodos. W wyniku tego zginęło 30 osób, a sam Grivas ledwo uszedł z życiem. W odwecie miejska partyzantka EOKA dokonała najgwałtowniejszych zamachów w przeciągu całej wojny. Ich działania nie spotkały się z uznaniem wielu członków organizacji, którzy zaczęli udzielać anonimowych informacji władzom brytyjskim. Za ich sprawą zlokalizowano kryjówkę najbliższego współpracownika Grivasa – Grigorisa Afxentiou i jego ludzi w klasztorze Macheira w Trodos. Grivas, aby przerzucić ludzi z gór, doprowadził do zawieszenia broni w marcu 1957, uwalniając jednocześnie Makariosa 28 marca. Turcy w tym czasie zaproponowali podział wyspy: 2/3 dla Grecji, 1/3 dla nich. Propozycja ta została odrzucona. Wkrótce potem Grecy zerwali rozejm. W odpowiedzi Turcy za zgodą Wielkiej Brytanii powołali Organizację Bojową Turków Cypryjskich – TMT (organizacja tureckiego oporu) inaczej VOLKAN. Służyli swą pomocą Brytyjczykom poprzez patrole i zamachy na Greków. Nowy gubernator Cypru, Hugh Foot, wzmocnił działania mające na celu utrudnienie funkcjonowania EOKA. Nakazał kontrolę przesyłek i zakaz sprzedaży niektórych środków chemicznych, by tym sposobem uniemożliwić produkcję bomb. Grivas postanowił zmienić taktykę. Jego nowym sposobem walki stało się niepłacenie podatków i manifestacje uliczne. Sprawiło to zaostrzenie konfliktu grecko-tureckiego. Dochodziło do licznych zamieszek, a groźba wybuchu regularnej wojny domowej była realna. Aresztowano ok. 2000 ludzi podejrzanych o współpracę z EOKA. W ramach zemsty Grecy dokonywali zamachów na brytyjskich dowódców. 26 września 1958 roku raniono generała D.A. Kendrew i zamordowano żonę jednego z brytyjskich żołnierzy, żądając jednocześnie wycofania wojsk brytyjskich. Niepodległość Aby zapobiec dalszemu rozlewowi krwi, władze zainicjowały rozmowy na temat niepodległości Cypru. Na mocy porozumień z Zurychu (11 lutego 1959) oraz z Londynu (17–19 lutego 1959) starcia ustały, a wyspa miała otrzymać suwerenność 19 lutego 1960 roku. Cypr miał się stać republiką będącą częścią Wspólnoty Narodów, rządzoną przez reprezentantów dwóch narodów, uznając dwunarodowość wyspy. Brytyjczycy zachowali natomiast tzw. Sovereign Base Areas (SBAs) w Akrotiri i Dhekelia. Każde z państw miało prawo interweniować w przypadku zagrożenia niepodległości wyspy. Grecja miała zachować 950 żołnierzy, a Turcja 650. Konstytucja przewidywała, że prezydentem miał być Grek, a wiceprezydentem Turek. Turcy również otrzymali prawo weta wobec decyzji parlamentu bądź rządu. Ich udział w administracji i policji miał wynosić 30%, 40% w armii. Katastrofalna konstytucja paraliżowała państwo, ponieważ w sztuczny sposób dzieliła władzę między Greków i Turków, na ogół niechętnych do współpracy. Zgodnie z ustaleniami, prezydentem 14 grudnia 1959 r. został Makarios III, a wiceprezydentem dr Fazıl Küçük, zastąpiony w 1960 r. przez Raufa Denktaşa. 16 sierpnia 1960 r. Cypr odzyskał niepodległość. Grivas został awansowany i uznany za bohatera narodowego. Zarówno EOKA, jak i VOLKAN nie oddały broni. Kryzys odrodził się, gdy w listopadzie 1963 Makarios zaproponował reformę konstytucji, aby móc bez przeszkód wejść w unię z Grecją (obowiązująca konstytucja zabraniała unii z jakimkolwiek państwem). Chciał on też ograniczyć tureckie prawo weta i wyrównać liczbę urzędników w proporcji 1:4 oraz stworzyć armię cypryjską o charakterze mieszanym, a nie – jak do tej pory – złożonej z jednostek jednonarodowościowych. Kolejnym postulatem było zawieszenie działalności samorządów terytorialnych i przejęcie ich kompetencji przez wyznaczone instytucje. Turcja sprzeciwiła się tym zmianom. Dlatego też 21 grudnia 1963 r. do akcji powróciła EOKA, wzniecając rozruchy. W przeciągu kilku dni zginęło 300 osób i zniszczono 100 wiosek tureckich. Turcy prowadzili loty ostrzegawcze nad Cyprem, gotowi w każdej chwili zaatakować. Brytyjczycy utworzyli w stolicy tzw. „zieloną linię”, przedzielającą ją na dwie części, na której żołnierze brytyjscy wymusili zawieszenie broni. W innych rejonach wyspy walki trwały do 27 marca 1964 r., kiedy to na wyspę dotarli żołnierze UNFICYP (siły pokojowe ONZ na Cyprze). Miały one za zadanie zapewnienie przestrzegania zawieszenia broni, utrzymanie strefy buforowej, nadzór nad respektowaniem prawa i porządku na wyspie. Makarios zdawał sobie sprawę, że siły ONZ powstrzymają Turcję przed atakiem. W czerwcu 1964 r. ogłoszono pobór na Cyprze. Dowodzenie przypadło w udziale Grivasowi. Rozpoczął on ofensywę na ważne punkty przerzutu broni dla Turków – miasteczka Mansura i Kokkina. W ramach odwetu tureckie lotnictwo rozpoczęło naloty bombowe na Cypr. Grivas zmuszony był wstrzymać ofensywę. W ciągu kolejnych trzech lat nad pokojem panowała ONZ. W kwietniu 1967 r. władza w Grecji przeszła w ręce junty wojskowej, wrogo nastawionej wobec Makariosa. 15 listopada 1967 r. Grivas zaatakował tureckie Agios Teodoros i Kofinu, aby przeciwdziałać dalszemu tworzeniu się enklaw, w których gromadzono broń. Turcja w odwecie rozpoczęła mobilizację i przygotowania do lądowania na Cyprze. Makarios, aby załagodzić konflikt, wymógł na juncie odwołanie Grivasa, zakończenie ofensywy i wycofanie wojsk. Dzięki temu oraz mediacji USA, udało się konflikt chwilowo zażegnać. W kolejnych latach Makarios ponownie próbował zmienić konstytucję, aby ograniczyć prawa Turków. Przeciwko niemu działał rząd ateński, z którym popadł w konflikt, próbując na własną rękę nawiązać współpracę ze Związkiem Radzieckim, aby zrezygnować z przyłączenia Cypru do Grecji na rzecz niepodległości. Doszło do powstania EOKA B na czele z Grivasem, która była negatywnie ustosunkowana do prezydenta. Swoje poparcie dla tej organizacji okazały Stany Zjednoczone, mając nadzieję na złagodzenie konfliktu w wyniku ostatecznego podziału Cypru. W odpowiedzi Makarios utworzył w 1974 r. podległą sobie Jednostkę Rezerwy Taktycznej. W jej skład wchodzili komuniści i socjaliści, zaopatrzeni w broń radziecką. 2 lipca 1974 r. Makarios zażądał, aby oficerowie z Gwardii Narodowej opuścili wyspę. W odpowiedzi 15 lipca przeprowadzono zamach stanu, na skutek którego arcybiskup Makarios uciekł z wyspy. Nowym prezydentem został Nikos Sampson, weteran z EOKA, dowódca sił atakujących enklawy tureckie. Ludność Cypru stanowili wówczas w 77% Grecy, a w 18% Turcy. Turcja obawiała się przyłączenia Cypru do Grecji i postanowiła wykorzystać sytuację, rozpoczynając 20 lipca 1974 r. inwazję na Cypr. Piechota utworzyła przyczółek w rejonie Kyrenii, a spadochroniarze zajęli turecką część Nikozji. Walczyli siłą 40 tys. żołnierzy, 300 dział i czołgów przeciwko 18 tys. żołnierzy Gwardii Narodowej, 950 regularnym żołnierzom greckim i kilkuset bojownikom z EOKA-B. Dokonano wielu krwawych zbrodni, których ofiarami stali się cywile. Strach przed okrucieństwem najeźdźców wypędził z domów 180 tys. Greków. 21 lipca lotnictwo tureckie popełniło pomyłkę, która zadecydowała o losach wojny. Przez przypadek samoloty zaatakowały własną flotę, zatapiając niszczyciel „Kocatepe” i uszkadzając dwa pozostałe. Przyczyną pomyłki był fakt, że Grecy posiadali okręty tego samego typu. Cypryjscy Grecy nie mogli oczekiwać pomocy ze strony Aten, gdyż wszelkie działania przeciw Turcji miały spotkać się z odpowiedzią USA. 22 lipca o godz. 16 w wyniku wyczerpania Turcy zgodzili się na zawieszenie broni. 23 lipca Nikos Sampson podał się do dymisji i opuścił wyspę. Jego miejsce zajął umiarkowany Glafkos Kliridis. W tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych miała miejsce afera Watergate. W związku z odwróceniem uwagi USA od problemu Cypru, Turcja zażądała podziału. Po odmowie wznowiła 14 sierpnia ataki i w 48 godzin zajęła 1/3 wyspy. 16 sierpnia podpisano zawieszenie broni, wyznaczając granicę na linii „Attyli”. Grecja, aby okazać swoje niezadowolenie z polityki USA, wystąpiła z NATO. Na terenach zajętych przez Turków powstało nieuznawane przez nikogo prócz Turcji państwo – Turecka Republika Cypru Północnego. W grudniu 1974 powrócił Makarios i ponownie objął urząd prezydencki przy poparciu rządu ateńskiego. Rozpoczęto grecko-tureckie negocjacje trwające 3 lata i nieprzynoszące żadnych rezultatów. Turcja opowiadała się za powstaniem dwóch niezależnych państw, z których każde miałoby własne siły zbrojne, budżet i komunikację. Problemem był los 200 tys. uchodźców greckich w tureckiej części wyspy. Rokowania pokojowe osłabły, gdy Turcy zaczęli przeprowadzać czystki etniczne, wysiedlając Greków z wiosek i miast cypryjskich. W wyniku śmierci Makariosa (3 sierpnia 1977), prezydentem został Spiros Kiprianu. W listopadzie 1980 r. doszło do rozmów grecko-tureckich przy asyście ONZ. Głównym problemem byli uchodźcy, a także reformy konstytucji, mające na celu poprawienie warunków Turków. Żądali oni równego statusu, jednakowej reprezentacji w rządzie, a także rotacyjnej zmiany prezydenta. Rok później przyjęto ten postulat oraz ustalono, że 30% wyspy będzie pod kontrolą turecką. W maju 1983 roku ONZ nakazało opuszczenie wyspy przez wojska tureckie. W wyniku tego i za zgodą Ankary, Rauf Denktaş ogłosił niepodległość Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Aby zaznaczyć swą niezależność, zmieniono walutę, wydano miejscowe paszporty oraz zasiedlano wyspę ludnością turecką w liczbie 45 tys., aby zmniejszyć dysproporcje demograficzne. Sytuacja nie uległa poprawie nawet w 1988 roku, gdy prezydentem został skłonny do kompromisu z Turkami Georges Vassiliou. W 1992 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ wydała rezolucję potępiającą Turków cypryjskich, nakazując redukcję 40 tys. armii tureckiej, zmniejszenie wydatków na cele obronne strony greckiej, oddanie pod kontrolę ONZ Famagusty oraz przeprowadzenie spisu ludności. W 1993 r. władzę objął Klerides, który całą swą politykę oparł na idei połączenia wyspy. Miała powstać federacja dwóch republik, lecz strona turecka odrzuciła te postulaty. Głośne zdarzenie miało miejsce w 1996 roku. Gdy greccy demonstranci usuwali zasieki na granicy w Dherlinie, zostali zaatakowani przez Turków z organizacji nacjonalistycznej „Szare Wilki”. Kilka dni później zastrzelono nieuzbrojonego Greka, który na znak protestu zdejmował turecką flagę na maszcie granicznym. Ponadto Cypr kupił w 1996 roku od Rosji czołgi T-80, wozy bojowe (BWP-3) i pociski dalekiego zasięgu S-300. Turcy zagrozili, że zbombardują wyrzutnie, jeżeli te zostaną zainstalowane. Ale jednocześnie wywiad turecki szukał sposobu, żeby je przechwycić. Odkąd w 1996 r. w Turcji do władzy doszli islamiści z Necmettinem Erbakanem na czele, konflikt grecko-turecki się zaostrzył. Wydawało się, że porozumienie jest niemożliwe. Turcja najwyraźniej dążyła do przyłączenia Cypru Północnego. Jednak w 1993 r. doszło do formalnego przymierza Cypru z Grecją. Tzw. Wspólna Doktryna Obronna mówi, że Grecja przyjdzie Cyprowi z pomocą, gdyby Turcja użyła siły lub próbowała zaanektować północną część wyspy. Jednak 2 lata później, w roku 1995, doszło do kolejnego zaognienia konfliktu. W Pafos wybudowano bazę lotniczą i morską dla lądujących na wyspie wojsk greckich i przeprowadzono pierwsze manewry „Nikoforos” (Zwycięzca). Turcja w odwecie chciała zastraszyć Greków cypryjskich i od 1997 r. samoloty tureckie regularnie przelatują nad Nikozją na niskiej wysokości. Cypr ostatecznie zrezygnował z rozmieszczenia pocisków na wyspie i oddał je Grecji (na Kretę), a następnie w 1998 r. rozpoczął negocjacje w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej i wobec tego problem Cypru Północnego stał się bardzo poważny. Szansę na zakończenie konfliktu dawało rozszerzenie Unii. Bruksela chciała przyjąć wyspę zjednoczoną. W związku z tym w kwietniu 2004 r. odbyło się referendum. Turcja – odrzucając fundament swej polityki zagranicznej i sprzeciwiając się przywódcy Turków cypryjskich, Raufowi Denktaşowi, namawiała do głosowania za zjednoczeniem. Jednak referendum zakończyło się fiaskiem. 65% Turków głosowało za przyjęciem planu, ale „nie” powiedziało 75% Greków. Oto główne propozycje tzw. planu Annana, odrzucane przez Greków: Turecka część wyspy miałaby przekazać greckiej tylko 7% terytorium i to tereny bardzo zdewastowane, a po tureckiej stronie Grecy odzyskać mieliby tylko 1/3 utraconych powierzchni każdej z ojcowizn, Grecy nie mieliby prawa budownictwa tzw. głównych domów (jedynie domy weekendowe), ani zamieszkiwania poza weekendem i świętami w swych własnych (nawet starych) domach po tureckiej stronie wyspy. Greckie armia i policja miałyby zostać natychmiast rozwiązane, lecz turecka armia pozostać miałaby na wyspie jeszcze przez nie mniej niż 15 lat (i bez realnych gwarancji jej wyjścia). Ten punkt rodził wielkie obawy Greków o możliwość zagrożenia ich bezpieczeństwa osobistego. Zgłoszoną w ostatniej chwili (na godziny przed referendum) propozycję sekretarza generalnego ONZ wprowadzenia dwóch niedużych międzynarodowych oddziałów zmechanizowanych dla ochrony ludności cywilnej uznawano za zobowiązanie równie niedorzeczne, jak nieskuteczna okazała się uprzednio ochrona cywili przez siły międzynarodowe w Bośni czy Kosowie. Ponadto indywidualne odszkodowania dla rodzin, za ich ziemie tracone na rzecz Turków, wypłacane miałyby być z budżetu państwa, co w praktyce byłoby dokonywane w 90% ze środków, uprzednio zbieranych w podatkach od samych Greków, gdyż zamożniejsi płacą wyższe podatki, a najbiedniejsi są z nich niemal całkowicie zwolnieni. Stąd po greckiej stronie Cypru wiele osób mówiło raczej o dyktacie niż o planie pokojowym. Jego odrzucenie większość mediów i polityków przedstawiała jako patriotyczny obowiązek oraz wymóg rozsądku. Odrzucenie tzw. planu Annana przez Greków skutkowało faktycznym przystąpieniem do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku tylko greckiej części wyspy. Zgodnie z decyzją podjętą na szczycie w Kopenhadze w 2002 roku cały Cypr został włączony do Unii Europejskiej, jednakże na północnej części wyspy zawiesza się obowiązywanie prawa unijnego. Kalendarium około 5500 p.n.e. – w osadzie Chirokitia mieszka 1500 osób IV tysiąclecie p.n.e. – początek wyrobu przedmiotów z miedzi 2300–2200 p.n.e. – początek epoki brązu udokumentowany wykopaliskami znalezionymi w grobach w Filia-Drakos, Kyra i Chrysiliu (niedaleko Morfu). ok. 1750 p.n.e. – potężne trzęsienie ziemi niszczy cywilizację epoki brązu na wyspie 1400–1250 p.n.e. – napływ Mykeńczyków na Cypr 800 p.n.e. – liczne kolonie greckie i fenickie 568–526 p.n.e. – okres panowania egipskiego nad Cyprem 525 p.n.e. – początek perskiego panowania nad wyspą 294 p.n.e. – Cypr wchodzi w skład państwa Ptolemeuszy 59 p.n.e. – Marek Porcjusz Katon Młodszy podbija Cypr 30 p.n.e. – wyspa ostatecznie przechodzi pod władzę Rzymu 115–116 – rebelia mieszkających na wyspie Żydów 395 – w wyniku podziału Cesarstwa rzymskiego Cypr przechodzi pod panowanie Bizancjum 632 – pierwszy najazd arabski; przez następne 300 lat Arabowie i Bizantyńczycy walczą o wyspę 965 – ostateczna utrata wyspy przez Arabów 1185 – Izaak Komnenos odrywa wyspę od Bizancjum 1191 – podbicie wyspy przez Ryszarda Lwie Serce, który sprzedaje ją templariuszom, a ci z kolei w następnym roku odsprzedają ją Gwidonowi z Lusignan, ostatniemu królowi Jerozolimy 1192 – powstanie Królestwa Cypru 1489 – Cypr staje się posiadłością wenecką 1570 – podbój wyspy przez Turków; w ciągu kilkudziesięciu lat na wyspę przybywa ponad 50 tysięcy tureckich osadników 1821 – surowe represje skierowane przeciwko greckiej ludności 1878 – Cypr przechodzi pod brytyjską administrację 1914 – aneksja Cypru przez Wielką Brytanię 1955 – powstanie EOKA (Cypryjskiej Organizacji Wyzwolenia Narodowego) 1957 – biskup Makarios III żąda niepodległości 1960 – Cypr uzyskuje niepodległość; gwarancje dla tureckiej mniejszości XII 1963 – początek krwawych starć między cypryjskimi Grekami i cypryjskimi Turkami 1964 – przybycie oddziałów ONZ (UNFICYP) 1974 – inspirowany przez Ateny zamach stanu skierowany przeciwko prezydentowi Cypru Makariosowi III; turecka interwencja zbrojna; podział wyspy 1977 – śmierć ojca cypryjskiej niepodległości biskupa Makariosa III 1983 – turecka część wyspy deklaruje niepodległość, jako Turecka Republika Północnego Cypru (uznawana tylko przez Turcję i kilka organizacji) 1999 – początek negocjacji pod egidą ONZ, mających doprowadzić do ponownego zjednoczenia wyspy; luty 2003 – prezydentem Cypru został Tassos Papadopoulos, przeciwnik kompromisu z cypryjskimi Turkami 2004 kwiecień – grecka część wyspy odrzuciła w referendum plan zjednoczenia (Plan Annana) na warunkach stawianych przez ONZ z turecką częścią, Turcy cypryjscy głosowali za przyjęciem planu (greko-cypryjczycy chcą zjednoczenia, ale na innych warunkach) 1 maja – Cypr stał się członkiem UE 2008 – 1 stycznia Cypr wszedł do strefy euro Podział administracyjny Cypr jest oficjalnie podzielony administracyjnie na 6 dystryktów (Famagusta, Kirenia, Larnaka, Limassol, Nikozja, Pafos). Jednak tylko 5 z nich (w tym jeden w niewielkim fragmencie) znajduje się pod administracją Republiki Cypryjskiej. Strefy czasowe 8 września 2016 TRCP (Cypr Północny) zadecydowało o podzieleniu Cypru na dwie strefy czasowe. Północna część wyspy, zamieszkiwana przez Turków cypryjskich, od 30 października miała pozostać przy czasie letnim, a południowa przejdzie na czas zimowy. Jednak na skutek protestów mieszkańców obu stron wyspy, którzy często lub codziennie dojeżdżają do pracy na drugą stronę wyspy, że będzie to olbrzymia niedogodność i zamieszanie, władze Cypru Północnego ostatecznie zrezygnowały z tej zmiany i w obu częściach obowiązuje ten sam czas (GMT+2) – ze zmianami na czas letni (UTC+3) zgodnie z innymi państwami EU. Polityka Członek brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Republika prezydencka, funkcję głowy państwa sprawuje prezydent, który jest jednocześnie szefem rządu. Wyłaniany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Władza ustawodawcza w rękach parlamentu. Po proklamowaniu w 1979 Federalnego Państwa Tureckiej Republiki Cypryjskiej, a następnie przekształceniu go w Republikę Turecką Cypru Północnego (1983) ustanowiono w niej odrębne struktury władzy – Zgromadzenie Ustawodawcze i rząd, które jednak nie zyskały uznania ONZ i wspólnoty międzynarodowej. Demografia Rdzenni mieszkańcy Cypru to głównie Grecy (77% ogółu ludności w 2001 roku), na drugim miejscu są Turcy – 18%. Ludność grecka wyznaje chrześcijaństwo w obrządku prawosławnym, a turecka – islam. Na Cyprze z liczbą ludności 840 407 (bez Cypru Północnego) mieszka 667 398 Cypryjczyków, co stanowi 79,4% wszystkich mieszkańców. Mieszka tu także 170 383 imigrantów z innych państw co stanowi 20,3% populacji. Do największych grup imigrantów należą: Bułgarzy (ok. 70 000 osób), Grecy (29 321 osób), Brytyjczycy (24 046 osób), Rumuni (23 706 osób). Na Cyprze mieszka 2859 Polaków. Przyrost naturalny w Republice Cypryjskiej zmniejszył się z 9,1‰ (w 1995 roku) do poziomu 4,9‰ (w 2006 roku), w Republice Tureckiej Cypru Północnego wynosi około 10‰ i od 1995 roku nie ulegał większym zmianom. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 76 osób na km², większość ludności zamieszkuje wybrzeża i nizinę Mesaoria. W miastach Republiki Cypryjskiej mieszka 67,4% ludności. Główne miasta to: Nikozja, Limassol, Larnaka, Famagusta. Średnia długość życia wynosi 75 lat dla mężczyzn i 80 lat dla kobiet. Brak jest ścisłych danych liczbowych o kolonizacji tureckiej w północnej części wyspy. Raport Rady Europy z 2003 roku przytacza szacunki Republiki Cypryjskiej, zgodnie z którymi w 2001 r. na obszarze Cypru Północnego mieszkało 87 600 Turków cypryjskich oraz 115 tys. tureckich osadników. Podaje on także dane przytaczane przez stronę turecką i północnocypryjską – według Turcji miałoby to być 31 tys. osadników, natomiast zdaniem Turków cypryjskich – między 50 tys. a 100 tys. osadników. Dodatkowo należy tu doliczyć ok. 30 tys. żołnierzy armii tureckiej stacjonujących w bazach na terenie Cypru Północnego. Ponadto władze Republiki Cypryjskiej szacują, że w latach 1974–2000 Cypr Północny opuściło 55 tys. Turków cypryjskich. Władze Cypru Północnego prezentując wyniki spisu powszechnego z 2006 roku, nie wyróżniają osobno osadników tureckich, ani nie uwzględniają stosowanego w Republice Cypryjskiej kryterium prawa krwi, czyli więzów rodzinnych z osobami cypryjskiego pochodzenia, z okresu sprzed 1960 roku. Zgodnie z tymi danymi 120 007 mieszkańców Cypru Północnego (tj. 67,41% mieszkańców) posiadało obydwoje rodziców urodzonych na Cyprze oraz 12 628 (7,09%) jednego rodzica urodzonego na Cyprze, natomiast 42 572 mieszkańców Cypru Północnego (23,91%) posiada obydwoje rodziców urodzonych w Turcji. Ponadto według danych tego spisu 133 937 mieszkańców Cypru Północnego (50,5%) miało wyłącznie obywatelstwo Cypru Północnego, 42 795 mieszkańców (16,1%) miało, poza obywatelstwem Cypru Północnego, również inne obywatelstwo, w tym 33 870 (12,8%) tureckie, natomiast 77 731 mieszkańców (29,3%) miało wyłącznie tureckie obywatelstwo. W ocenie władz Republiki Cypru w dalszym ciągu trwa osiedlanie ludności tureckiej w północnej części wyspy – ma ją już zamieszkiwać od 150 tys. do 160 tys. tureckich osadników. Przy czym, według tych samych źródeł, całkowicie zahamowana miałaby być emigracja Turków cypryjskich – podawana obecna liczba 55 tys. emigrantów jest taka sama jak podawana przez władze Cypru Północnego na 2000 r. Niemniej zgodnie z danymi przedstawionymi pod koniec 2011 r. przez ministra spraw zagranicznych Republiki Cypryjskiej osadników tych jest od 200 tys. do 300 tys. Republika Cypryjska wskazuje ponadto, że jednym z celów tej kolonizacji jest osiągnięcie bezwzględnej dominacji demograficznej osadników tureckich, także liczonej w skali całej wyspy. Religia Struktura religijna kraju w 2010 roku według Operation World: Chrześcijaństwo: 72,42% w tym: prawosławie – 66,31% pozostali – 3,82% (w tym niezrzeszeni chrześcijanie i inne wyznania protestanckie) katolicyzm – 1,59% anglikanizm – 0,33% zielonoświątkowcy – 0,2% Świadkowie Jehowy – 0,17% islam – 23,67% ateizm – 3,6% hinduizm – 0,15% buddyzm – 0,07% judaizm – 0,02% Kultura i obyczaje Na Cyprze znajdują się trzy obiekty wpisane na listę UNESCO, są to: 1980 – Zabytki archeologiczne w regionie Pafos 1985 – Zdobione kościoły regionu Trodos (wpis rozszerzony w 2001) 1998 – Stanowisko neolityczne Chirokitia Na Cyprze generalnie panują raczej nieformalne relacje międzyludzkie. Cypryjczycy chętnie i często dotykają się nawzajem, a przestrzeń osobista nie jest rygorystycznie oznaczona. Życie toczy się głównie w obrębie niewielkich społeczności, których członkowie często kontaktują się między sobą, nie istnieje potrzeba formalnej etykiety. Mieszkańcy większych zachodnich krajów, którzy odwiedzają Cypr, mają często wrażenie, że w tym kraju „każdy zna każdego”. Choć Cypr nie jest krajem tak konserwatywnym, jak wiele państw arabskich czy północnoafrykańskich, to w świątyniach, meczetach czy kościołach prawosławnych obowiązują odpowiednie normy ubioru. Może się zdarzyć, że nieodpowiednio ubrana osoba nie zostanie wpuszczona do środka. W wielu świątyniach można pożyczyć spodnie lub chusty, które należy założyć podczas zwiedzania. Gospodarka Republika Cypryjska wraz ze Słowenią była jednym z najbogatszych kandydatów wstępujących do UE w 2004 roku. PKB w 2001 roku wyniósł 11,9 mld euro (15,6 tys. euro na mieszkańca). Wzrost gospodarczy w 2003 r. wyniósł 2,0%. Bezrobocie w 2003 r. wynosiło 3,5%. Pod koniec lat 90. XX w. Republika Cypryjska stała się jednym z najwygodniejszych „rajów podatkowych” dla europejskiego biznesu, który został tu zwabiony niskim podatkiem od zagranicznych spółek (tzw. offshore), wynoszącym wówczas zaledwie 4,25%. W przededniu wstąpienia Cypru do UE było tu zarejestrowanych ok. 16 tys. firm offshore, z czego 1/3 należała do Rosjan. Interesy zawiązały tu prawie wszystkie spółki kontrolowane przez najbogatszych ludzi z Rosji i innych państw Europy Środkowej i Wschodniej, co skutkowało przepływem przez wyspę miliardów dolarów tamtejszych mafii. Dopiero przed samym wejściem do Unii Europejskiej Cypr zlikwidował preferencyjny podatek offshore, zastępując go standardowym podatkiem CIT (wynoszącym jednak tylko 10%), wprowadził też szereg przepisów przeciwdziałających „praniu brudnych pieniędzy”. Departament Stanu USA skreślił w tym czasie Cypr z listy krajów „podwyższonego ryzyka”. Głównymi uczestnikami obrotu finansowego na wyspie są biznesmeni rosyjscy. W 2002 r. tylko z Rosji trafiło na Cypr 3,5 mld USD. W kierunku odwrotnym strumień ten jest jeszcze większy: w 2002 r. z Cypru napłynęło do Rosji inwestycji za 5,5 mld USD, a w 2003 r. – za ok. 10 mld USD. Cypr stał się w 2003 r. drugim (tuż po Niemczech, a przed USA) inwestorem zagranicznym w Rosji. Na wyspie zamieszkało lub pracuje blisko 50 tys. Rosjan, a ok. 100 tys. rosyjskich turystów przyjeżdża tu rocznie na wakacje. Wychodzą tu 3 rosyjskojęzyczne gazety, działa Cyprus Russian Business Association. W sklepach i lokalach gastronomicznych (o szyldach pisanych cyrylicą) dostępne są tradycyjne rosyjskie produkty i potrawy. Pewne ograniczenia w rozwoju turystyki z Rosji wystąpiły po przystąpieniu Republiki Cypryjskiej do UE i wprowadzeniu wiz dla Rosjan. Bezrobocie na Cyprze w grudniu 2017 roku wynosiło 11,3%. Turystyka W 2016 roku kraj ten odwiedziło 3,187 mln turystów, generując dla niego przychody na poziomie 2,363 mld euro (11,9% więcej niż w roku poprzednim). Większość turystów odwiedzających Cypr pochodzi z Wielkiej Brytanii, Rosji i Grecji. Transport Transport na wyspie jest dobrze rozwinięty, większość dróg ma asfaltową nawierzchnię. Na Cyprze obowiązuje ruch lewostronny. Łączna długość dróg wynosi prawie 15 tys. km. Duże porty morskie znajdują się w Larnace, Limassolu i Famaguście. Cypr ma dobre połączenia z większymi miastami Europy, międzynarodowe lotniska znajdują się w Larnace oraz w Pafos. Na wyspie nie ma linii kolejowych. Z Turcji z portu Tasucu pływają promy do portu Girne (Kirenia) na północnym wybrzeżu Cypru. Zobacz też Turecka Republika Północnego Cypru Przypisy Linki zewnętrzne CIA World Factbook Cypryjska agencja prasowa Państwa członkowskie Unii Europejskiej Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Azji
841	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cypr%20%28wyspa%29	Cypr (wyspa)	Cypr (ang. Cyprus, gr. Κύπρος, tur. Kıbrıs) – azjatycka wyspa we wschodniej części Morza Śródziemnego, często traktowana jako część Bliskiego Wschodu. Czasami bywa jednak zaliczana do Europy, gdyż historycznie, kulturowo i politycznie stanowi jej część. Jest trzecią pod względem wielkości wyspą na Morzu Śródziemnym po Sycylii i Sardynii. Geografia Cypr jest położony około 65 km na południe od Turcji, 100 km na zachód od Syrii i 770 km na południowy wschód od kontynentalnej Grecji. Wyspa rozciąga się na długości 225 km, od przylądka Arnauti na zachodzie do przylądka Apostolos Andreas na północnym wschodzie, a jej rozciągłość w osi północ-południe wynosi 100 km. Długość linii brzegowej wynosi około 640 km. W północnej części wyspy znajdują się równoleżnikowo ułożone Góry Kyreńskie, zaś na południu i południowym zachodzie położone są góry Trodos, których najwyższym szczytem jest Olimbos (1951 m), będący także najwyższą górą wyspy. Między pasmami gór rozciąga się równina Mesaoria. Największą rzeką wyspy jest wypływający z gór Trodos Pedieos, który uchodzi do Zatoki Famagusta. Warunki klimatyczne są typowe dla obszaru Morza Śródziemnego: latem jest gorąco i słonecznie, zimą deszczowo. Rzeźba terenu jest urozmaicona, gleby urodzajne. Warunki zewnętrzne sprzyjają uprawie oliwek, tytoniu i winogron, z których produkuje się wina. Cypryjczycy jednak największe zyski czerpią z turystyki. Większość wyspy wchodzi w skład Republiki Cypryjskiej, jednakże na północy kraju jest Republika Cypru Północnego uznawana tylko przez Turcję. Na południu wyspy znajduje się niewielkie terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii: Akrotiri i Dhekelia. Historia W czasie macedońskiej wojny domowej doszło tam do bitwy (306 r. p.n.e.). W starciu tym Demetriusz I Poliorketes, na czele 150 okrętów, w tym eskadry ateńskiej, powstrzymał flotę Ptolemeusza, składającą się ze 140 okrętów wojennych i 200 transportowych wiozących 10 000 piechoty. Ptolemeusz uciekł z 8 okrętami. Po bitwie poddały się jego państwa na Cyprze (za Małą Encyklopedią Wojskową). Większość mieszkańców Cypru stanowią Grecy. Turcy stanowią około 1/5 ludności. Od schyłku epoki kolonialnej Grecy walczyli o, popierane przez Grecję, zjednoczenie Cypru z Grecją (tzw. Enosis), co wywołało konflikty z ludnością turecką, która w odpowiedzi proponowała przyłączenie Cypru do Turcji lub pozostawienie go kolonią brytyjską, później zaś podział Cypru na dwie części inkorporowane następnie do Turcji i Grecji (tzw. Taksim). W 1925 roku wyspa uzyskała status brytyjskiej kolonii. Pod koniec lat 50. XX wieku gdy kolejne starania przyłączenia wyspy do Grecji nie uzyskały poparcia na forum międzynarodowym, Grecy cypryjscy opowiedzieli się za niepodległością wyspy. W wyniku porozumienia Wielkiej Brytanii, Grecji, Turcji i Cypryjczyków w 1960 roku Cypr został uznany przez ONZ za niezależną republikę. Konstytucja gwarantowała niezależność wyspy i zabraniała Grekom włączenia jej do Grecji. Kilka lat później warunek ten został złamany i parlament przegłosował ustawę, w wyniku której wybuchła wojna domowa pomiędzy cypryjskimi Grekami a Turkami. W konflikt włączyła się Turcja, która w 1974 roku dokonała inwazji na wyspę, a w 1983 roku ogłosiła utworzenie Tureckiej Republiki Cypru Północnego. Nie została ona uznana przez żadne inne państwo, ale istnieje do dziś, dzieląc Cypr na dwie części. Zabytki Cypr obfituje w zabytki, znajdujące się zarówno w strefie greckiej, jak i tureckiej. Na tureckiej północy warto zwiedzić m.in. ruiny Salaminy pod miastem Famagusta, samą Famagustę z ufortyfikowanym zamkiem i licznymi zabytkami architektonicznymi, górskie zamki św. Hilariona, Kantara oraz Buffavento niedaleko Kirenii i wiele innych. W części greckiej turyści chętnie odwiedzają Larnakę, powstałą w XIII wieku p.n.e., ruiny starożytnych miast Pafos, Kurion, Amathus i wiele innych miejsc. Przypisy Dawne terytoria zależne Wielkiej Brytanii Prowincje rzymskie Wyspy Morza Śródziemnego Wyspy przedzielone granicami państwowymi
842	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cenzura	Cenzura	Cenzura (łac. censere ’osądzać’) – kontrola publicznego przekazywania informacji, ograniczająca wolność publicznego wyrażania myśli i przekonań. Polega na weryfikacji audycji radiowych, telewizyjnych, widowisk, Internetu itp. przez organy państwowe z punktu widzenia ich zgodności z prawem, polityką państwową, obronnością. Znana też jest definicja cenzury jako świadomego wprowadzania w błąd poprzez selektywny dobór zazwyczaj masowo rozpowszechnianych informacji. Jedna z pierwszych wzmianek o potrzebie cenzury mitów i poezji przeciw demoralizacji dzieci pochodzi z ok. 360 roku p.n.e., a znajduje się w Państwie Platona. Definicja cenzury Cenzura jest ogółem działalności mającym na celu odniesienie jakichś korzyści przez cenzurującego. Rozpowszechnianie informacji niepełnych (prawda selektywna) oraz błędnych (kłamstwo) powoduje pożądaną manipulację światopoglądu lub poziomu świadomości. Prowadzi to do ograniczenia prawa do wypowiedzi jednej osoby bądź instytucji przez inną, również przez państwo podstawowych praw człowieka – prawa do wolności słowa i wolności prasy. Cenzura instytucjonalna jest zazwyczaj jedynym namacalnym elementem działalności cenzury. Powoduje ona jednak powstanie innych poziomów działalności składających się na efekt ogólny. W najprostszym przykładzie mogą to być następujące dodatkowe poziomy: Rodzaje cenzury Z punktu widzenia sposobów działalności cenzorskiej można wyróżnić następujące rodzaje cenzury: instytucjonalna – w danym kraju istnieje specjalna instytucja, która zajmuje się kontrolą i dopuszczaniem (lub nie) do przekazu wszelkich publikacji, filmów itp. Zazwyczaj cenzura instytucjonalna działa w sposób prewencyjny. prewencyjna – polegająca na kontrolowaniu wszelkich przekazów zanim zostaną one opublikowane i zakazie publikowania czegokolwiek bez zgody odpowiedniej instytucji cenzurującej. prawna – w danym kraju istnieje prawo zakazujące publikowania określonych treści pod groźbą rozmaitych kar, które są egzekwowane na normalnej drodze prawnej, czyli przez zwykłe organy ścigania i sądy. represyjna – polegająca na ściganiu, karaniu i ew. wycofywaniu z obiegu materiałów objętych cenzurą, jednak bez cenzurowania ich przed publikacją. wewnętrzna (odredakcyjna) – odbywająca się nie na mocy prawa, lecz wewnątrz wydawnictw czy stacji telewizyjnych i polegająca na kontrolowaniu publikacji przez właścicieli mediów. polityczna – polega na ograniczaniu wolności słowa w kwestiach politycznych, szczególnie krytyki władz. religijna – polega na wprowadzeniu ograniczeń w kwestii publikacji krytykujących pewną religię – zarówno jej dogmaty, jak i bardziej przyziemne sprawy typu postępowanie kleru czy sprawy finansowe. Cenzura korespondencji Cenzurą korespondencji (albo cenzurą pocztową) nazywa się kontrolowanie treści korespondencji prywatnej, stosowane w niektórych sytuacjach (np. korespondencja listów osób osadzonych w aresztach i więzieniach, cenzura poczty polowej żołnierzy podczas wojny w ramach tzw. cenzury wojennej); szczególnym przypadkiem tego rodzaju było cenzurowanie wszelkiej korespondencji (listów, kart pocztowych i telegramów) obywateli PRL, które stosowano jawnie od chwili wprowadzenia stanu wojennego w Polsce w 1981. Cenzura tego rodzaju polega na usuwaniu z tekstu korespondencji fragmentów, które zdaniem cenzurującego mogłyby ujawnić informacje zagrażające bezpieczeństwu. Jakkolwiek w przypadku cenzurowania korespondencji żołnierzy podczas wojny stosowanie tej zasady można uznać za racjonalne, to powszechne stosowanie cenzury korespondencji wszystkich obywateli, jak to miało miejsce w Polsce w latach 1981–1983, miało bardziej na celu utrzymywanie ich w strachu przed wszechobecnością państwa; temu samemu celowi podporządkowane było jawne podsłuchiwanie w tym czasie rozmów telefonicznych (w pierwszej fazie stanu wojennego wszystkie telefony w Polsce zostały wyłączone, a po kilku tygodniach, po ich włączeniu wszystkie rozmowy były podsłuchiwane, przy czym w niektórych miastach przypominał o tym odtwarzany podczas rozmowy komunikat „rozmowa kontrolowana”). Współcześnie w Polsce stosowana jest cenzura korespondencji aresztowanych i osadzonych, przy czym zdarza się czasem jej nadużywanie w stosunku do korespondencji z ich obrońcami; takie przypadki są sprzeczne z prawem. Powstanie nowożytnej cenzury Wkrótce po usprawnieniu prasy drukarskiej Gutenberga władcy wprowadzili obowiązek posiadania zezwoleń na druk celem ograniczenia wpływu słowa drukowanego (Bartholomé de Las Casas). Demokracja a cenzura W krajach demokratycznych najczęściej nie ma cenzury prewencyjnej i instytucjonalnej. W większości z nich jednak występują różne formy cenzury represyjnej, głównie jako pozostałości po czasach niedemokratycznych. Są one jednak rzadko stosowane w praktyce. W niektórych państwach, takich jak np. Stany Zjednoczone, cenzura jest całkowicie zabroniona przez pierwszą poprawkę do Konstytucji. W Polsce cenzura prewencyjna jest sprzeczna z Konstytucją. W praktyce Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie wskazywał na cenzurotwórczą rolę art. 212 w polskim kodeksie karnym, o którego usunięcie od lat apelują organizacje pozarządowe. Cenzurowanie sztuki W malarstwie oraz rzeźbie cenzura najczęściej miała podłoże obyczajowe i polegała na zamalowywaniu (zasłanianiu) nagości. Z polecenia papieża Pawła IV zamalowano intymne fragmenty postaci z Sądu Ostatecznego Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej. W filmie wycinano sceny, które mogły budzić protesty obyczajowe, najczęściej o charakterze erotycznym. Zdarzała się również cenzura z przyczyn politycznych, głównie w państwach komunistycznych. Z przyczyn obyczajowych w okrojonej wersji upowszechniano Powiększenie Antonioniego. Ze względu na wątek postaci LGBT w filmie Naprzód dystrybutorzy usunęli aluzje do orientacji seksualnej postaci w Polsce i Rosji, a w niektórych krajach film został całkowicie zakazany. Ze względu na obecność scen gejowskich w filmie Bohemian Rhapsody, władze cenzorskie Malezji nakazały wycięcie ich. W muzyce przedmiotem cenzury były głównie libretta operowe, ewentualnie tytuły. 1 marca 1794 w Warszawie wystawiono Cud mniemany, czyli Krakowiaków i Górali z muzyką Jana Stefaniego do libretta Wojciecha Bogusławskiego. Czytelna aluzja do politycznego rozłamu w polskim społeczeństwie i Targowicy oraz jednoznaczne wezwanie do zachowania jedności narodowej, jakie stanowiło główny wątek spektaklu, spowodowały, że carska cenzura zdjęła spektakl z repertuaru po trzech przedstawieniach. Po premierze Wolnego strzelca Carla Marii von Webera w czerwcu 1821 w Berlinie w listopadzie operę tę wystawiono w Wiedniu, lecz bez strzelania (na austriackich scenach zakazanego od 1807) i bez „niechrześcijańskiej”, acz kluczowej dla akcji postaci złego ducha Samiela. Wielokrotnie w konflikty z cenzurą wchodził Giuseppe Verdi. Rigoletto, oparte na dramacie Victora Hugo Król się bawi, w bardzo niekorzystnym świetle przedstawiało dwór królewski, więc uznano je za niebezpieczne politycznie i moralnie. Premierę uratowała pomoc dyrektora weneckiej policji, który był takim miłośnikiem muzyki Verdiego, że doradzał kompozytorowi co i jak zmienić, żeby uzyskać zgodę cenzury. Z podobnymi problemami, i w konsekwencji z koniecznością daleko posuniętych zmian, spotkał się Verdi podczas pracy nad Balem maskowym. Operę komiczną Cyberiada z muzyką Krzysztofa Meyera do libretta według opowiadań Stanisława Lema w 1971 roku zaczęła realizować Telewizja Polska. Po zrealizowaniu pierwszego aktu cenzura dostrzegła aluzje polityczne zawarte w treści i spowodowała zawieszenie dalszej produkcji. Cenzuruje się też komiksy: w latach 1950. w Stanach Zjednoczonych utworzono w tym celu specjalny Kodeks Komiksowy. Cenzura w poszczególnych państwach Chiny Korea Północna Polska Cenzura w Internecie Zobacz też autocenzura blackout medialny cenzura w Internecie debit imprimatur index librorum prohibitorum Kodeks Haysa Pre-Code Hollywood nihil obstat poprawność polityczna Przypisy Linki zewnętrzne Kościół w Polsce: Cenzura, Joanna Żak-Bucholc
845	https://pl.wikipedia.org/wiki/Clement%20Attlee	Clement Attlee	Clement Richard Attlee (ur. 3 stycznia 1883 w Londynie, zm. 8 października 1967 tamże) – brytyjski polityk, premier Wielkiej Brytanii w latach 1945–1951. Od 1922 był deputowanym Partii Pracy, a od 1935 aż do 1955, kiedy przeszedł na polityczną emeryturę, jej przywódcą. W latach 1940–1945 był członkiem gabinetu wojennego Winstona Churchilla. Reprezentował Wielką Brytanię na Konferencji Wielkiej Trójki w Poczdamie w 1945. Za jego rządów rozpoczęła się nacjonalizacja niektórych gałęzi przemysłu oraz Banku Anglii i wprowadzono powszechną opiekę medyczną. Uważa się go za jednego ze współtwórców NATO. Churchill w ten sposób wyraził się o Clemencie Attlee: a modest little man with a lot to be modest about (skromny człowieczek, z wieloma rzeczami, co do których musi zachować skromność). Życiorys Młodość i początki kariery politycznej Urodził się jako siódmy z ośmiorga dzieci Henry’ego Attlee, prawnika, i Ellen Watson. Wykształcenie odebrał w Northaw School w Haileybury oraz w University College na Uniwersytecie Oksfordzkim, gdzie w 1904 r. ukończył historię nowożytną. Następnie studiował prawo i w 1906 r. rozpoczął praktykę w korporacji. W latach 1907–1910 pracował jako manager w Haileybury House. W 1908 r. wstąpił do Niezależnej Partii Pracy. W 1913 r. został wykładowcą w London School of Economics. Podczas I wojny światowej służył w pułku South Lancashire. Walczył na półwyspie Gallipoli oraz w Mezopotamii. Został ranny podczas bitwy pod El Hanna. Po rekonwalescencji w Anglii został w 1918 r. wysłany do Francji, gdzie spędził ostatnie miesiące wojny. Wojnę zakończył w stopniu majora. Po wojnie powrócił do pracy w London School of Economics, gdzie wykładał do 1923 r. 10 stycznia 1922 r. w Christ Church w Hampstead poślubił Violet Millar (20 listopada 1895 – 7 czerwca 1964), córkę Henry’ego Edwarda Millara. Clement i Violet mieli razem syna i trzy córki: Janet Helen Attlee (ur. 1923) Felicity Ann Attlee (1925–2007) Martin Richard Attlee (10 sierpnia 1927 – 27 lipca 1991), 2. hrabia Attlee Alison Elizabeth Attlee (1930–2016) W 1919 r. Attlee został burmistrzem okręgu miejskiego Stepney. W 1922 r. został wybrany do Izby Gmin jako reprezentant okręgu Limehouse. Od razu został parlamentarnym prywatnym sekretarzem lidera Partii Pracy, Ramsaya MacDonalda. Kiedy Partia Pracy objęła na krótko rządy w 1924 r. Attlee został podsekretarzem stanu w ministerstwie wojny. W 1926 r. poparł strajk generalny. W 1927 r. został członkiem międzypartyjnej komisji Simona, który badała możliwość nadania autonomii Indiom. Do rządu Attlee powrócił w 1930 r., kiedy to został Kanclerzem Księstwa Lancaster w drugim gabinecie MacDonalda. W 1931 r. został poczmistrzem generalnym. Kiedy MacDonald zawarł koalicję z Partią Konserwatywną i Partią Liberalną, Attlee znalazł się wśród tych deputowanych, którzy sprzeciwili się tej koalicji, opuścili rząd i przeszli do opozycji. Lider opozycji i wicepremier Ponieważ w wyborach 1931 r. większość partyjnych liderów poniosła porażki w swoich okręgach, na czele opozycyjnej Partii Pracy stanęli nowi ludzie. Liderem został George Lansbury, a Attlee objął stanowisko wiceprzewodniczącego. Podobnie jak większość ówczesnych laburzystów Attlee sprzeciwiał się dozbrojeniu armii, jednak po dojściu Hitlera do władzy w 1933 r. stał się krytykiem rządowej polityki appeasementu. W 1935 r. ze stanowiska lidera partii zrezygnował pacyfista Lansbury. Parlamentarna Partia Pracy wybrała Attleego jako tymczasowego lidera. Właściwe wybory odbyły się po wyborach parlamentarnych 1935 r. Attlee pokonał w nich Herberta Morrisona i Arthura Greenwooda i został nowym liderem Partii Pracy oraz liderem Opozycji. W 1937 r. odwiedził w Hiszpanii brytyjski batalion walczący w Brygadach Międzynarodowych. Attlee pozostał w opozycji po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. Kiedy jednak premierem w 1940 r. został Winston Churchill, Attlee i Partia Pracy weszli w skład rządu wojennego. Attlee otrzymał stanowisko lorda tajnej pieczęci. W gabinecie wojennym piastował również funkcje wicepremiera (w latach 1942–1945), ministra ds. dominiów (w latach 1942–1943) i Lorda Przewodniczącego Rady (w latach 1943–1945). Po zakończeniu wojny Partia Pracy wystąpiła z rządu wojennego. W kampanii wyborczej konserwatyści skupili się na ukazywaniu zagrożenia dla pokoju ze strony ZSRR, co sprawiło, że wyborcy uznali, że konserwatyści nie interesują się problemami wewnętrznymi kraju. Partia Pracy poszła do wyborów pod hasłami odbudowy gospodarki poprzez nacjonalizację przemysłu o największym znaczeniu dla państwa oraz rozbudowę systemu ubezpieczeń społecznych. Wybory w lipcu 1945 r. zakończyły się lawinowym zwycięstwem laburzystów. 27 lipca Attlee zastąpił Churchilla na stanowisku premiera. Na czele rządu Jego Królewskiej Mości Od razu po wygraniu wyborów Partia Pracy zaczęła wcielać swoje hasła w życie. W 1946 r. uchwalono National Health Service Act, który wszedł w życie w 1948 r. i który tworzył publiczną służbę zdrowia. Rozpoczęła się również nacjonalizacja takich gałęzi przemysłu jak przemysł węglowy, stalowy, transport, gazownictwo oraz telekomunikacja. Znacjonalizowano również Bank Anglii. Utworzono także system parków narodowych. Rząd laburzystowski musiał także stawić czoła narastającym trudnościom ekonomicznym. Nacjonalizacja i rozbudowa systemu ubezpieczeń społecznych były znacznym obciążeniem dla budżetu państwa, nadszarpniętego wydatkami wojennymi, zniszczeniem przemysłu oraz spadkiem wartości eksportu (który w 1946 r. spadł do 1/3 wartości w 1938 r.). Z tego względu ważnym czynnikiem dla odbudowy kraju stanowiła pomoc amerykańska w ramach planu Marshalla. W polityce zagranicznej gabinet skoncentrował się na czterech sprawach – powojennym urządzeniu Europy, zimnej wojnie, tworzeniem ONZ oraz dekolonizacją. Attlee tuż po objęciu urzędu premiera zastąpił Churchilla na konferencji Wielkiej Trójki w Poczdamie. W 1946 r. rząd brytyjski zawarł traktat handlowy ze Związkiem Radzieckim. Podporządkowanie przez ZSRR Europy Wschodniej sprawiło, że Attlee i jego minister spraw zagranicznych Ernest Bevin rozpoczęli działania na rzecz sojuszu państw zachodnich, który powstał ostatecznie w 1949 r. (NATO). Za czasów Attleego rozpoczął się proces rozpadu Imperium Brytyjskiego. W 1947 r. niepodległość odzyskała „perła Korony Brytyjskiej” – Indie, które zostały podzielone na część hinduską i muzułmańską (Pakistan). Przyznano również niepodległość Cejlonowi i Birmie. Wiele z nowo utworzonych państw utrzymało silne więzi z dawną metropolią, zostając członkami Wspólnoty Narodów. Wielka Brytania wycofała się również z mandatu palestyńskiego, gdzie rychło wybuchł konflikt izraelsko-arabski. Uniezależnienie się Egiptu zapoczątkowało wieloletni spór na temat statusu kanału sueskiego. Wybory parlamentarne 1950 r. (Attlee startował w nich z okręgu Walthamstow West) ponownie wygrała Partia Pracy, jednak jej przewaga nad Partią Konserwatywną zmniejszyła się. Przyczyną tego były niepowodzenia gospodarcze oraz w polityce socjalnej, a także odejście z rządu części liderów. W 1950 r. Wielka Brytania zaangażowała się w wojnę koreańską. W 1951 r. kanclerz skarbu Hugh Gaitskell zaproponował budżet oszczędności na pokrycie wydatków wojennych. Budżet ten wywołał spór w łonie Partii Pracy. W proteście przeciwko jego przyjęciu zrezygnowało dwóch ministrów (Aneurin Bevan i Harold Wilson). Kryzys zmusił premiera do zarządzenia przedterminowych wyborów, które odbyły się w październiku 1951 r. Mimo iż większość głosów w skali kraju oddana została na laburzystów, dzięki ordynacji większościowej większość w Izbie Gmin uzyskali konserwatyści. Winston Churchill powrócił na stanowisko premiera. Ostatnie lata Attlee pozostał liderem Opozycji do grudnia 1955 r., kiedy to zrezygnował z miejsca w Izbie Gmin. 16 grudnia otrzymał parowskie tytuły hrabiego Attlee i wicehrabiego Prestwood i zasiadł w Izbie Lordów. Zmarł w 1967 r. na zapalenie płuc. Po jego śmierci tytuł hrabiowski odziedziczył jego syn, Martin. Prochy byłego premiera pochowano w nawie opactwa westministerskiego. Gabinety Clementa Attleego Pierwszy gabinet, lipiec 1945 – luty 1950 premier, minister obrony: Clement Richard Attlee lord kanclerz: William Jowitt, 1. wicehrabia Jowitt lord przewodniczący Rady: Herbert Morrison lord tajnej pieczęci: Arthur Greenwood kanclerz skarbu: Hugh Dalton minister spraw zagranicznych: Ernest Bevin minister spraw wewnętrznych: James Chuter Ede minister kolonii: George Hall minister ds. dominiów: Christopher Addison, 1. wicehrabia Addison minister ds. Indii i Birmy: Frederick Pethick-Lawrence, 1. baron Pethick-Lawrence pierwszy lord Admiralicji: Albert Alexander minister wojny: Jack Lawson minister lotnictwa: William Benn, 1. wicehrabia Stansgate minister edukacji: Ellen Wilkinson minister ds. Szkocji: Joseph Westwood minister rolnictwa i rybołówstwa: Tom Williams minister pracy i służby narodowej: George Isaacs minister zdrowia: Aneurin Bevan przewodniczący Zarządu Handlu: Stafford Cripps minister paliwa i mocy: Manny Shinwell Zmiany lipiec 1946 r. – Arthur Greenwood obejmuje stanowisko Paymaster-General, pozostając jednocześnie na swoim dotychczasowym stanowisku październik 1946 r. – Jack Lawson i lord Stansgate przestają być członkami gabinetu, Albert Alexander obejmuje stanowisko ministra bez teki, jego następcy na stanowisku pierwszego lorda Admiralicji nie wchodzą w skład gabinetu, Arthur Creech Jones zastępuje George’a Halla na stanowisku ministra kolonii grudzień 1946 r. – Albert Alexander zastępuje Attleego na stanowisku ministra obrony luty 1947 r. – George Tomlinson zastępuje Ellen Wilikinson na stanowisku ministra edukacji marzec 1947 r. – Arthur Greenwood przestaje być Paymaster-General, pozostaje Lordem Tajnej Pieczęci, jego następcy na stanowisku Paymastet-General nie wchodzą w skład gabinetu kwiecień 1947 r. – Greenwood zostaje ministrem bez teki, lord Inman zastępuje Greenwooda na stanowisku lorda tajnej pieczęci, lord Listowel zastępuje lorda Pethick-Lawrence’a na stanowisku ministra ds. Indii i Birmy lipiec 1947 r. – ministerstwo ds. dominiów zostaje przekształcone w ministerstwo ds. Wspólnoty Narodów, lord Addison pozostaje na jego czele sierpień 1947 r. – ministerstwo ds. Indii i Birmy zostaje przekształcone w ministerstwo ds. Birmy, lord Listowel pozostaje na jego czele wrzesień 1947 r. – Stafford Cripps obejmuje stanowisko ministra ds. ekonomicznych, Harold Wilson zastępuje Crippsa na stanowisku przewodniczącego Zarządu Handlu, Arthur Greenwood odchodzi z gabinetu październik 1947 r. – lord Addison zastępuje lorda Inmana na stanowisku lorda tajnej pieczęci, Philip Noel-Baker zastępuje Addisona na stanowisku ministra ds. Wspólnoty Narodów, Arthur Woodburn zastępuje Josepha Westwooda na stanowisku ministra ds. Szkocji, Manny Shinwell opuszcza gabinet listopad 1947 r. – Stafford Cripps zastępuje Hugh Daltona na stanowisku kanclerza skarbu styczeń 1948 r. – urząd ministra ds. Birmy zostaje zlikwidowany maj 1948 r. – Hugh Dalton powraca do gabinetu jako Kanclerz Księstwa Lancaster, lord Pakenham zostaje członkiem gabinetu jako minister lotnictwa cywilnego lipiec 1948 r. – lord Addison zostaje Paymaster-General kwiecień 1949 r. – lord Addison przestaje być Paymaster-General, pozostając na swoich pozostałych stanowiskach Drugi gabinet, luty 1950 – październik 1951 premier: Clement Richard Attlee lord kanclerz: William Jowitt, 1. wicehrabia Jowitt lord przewodniczący Rady: Herbert Morrison lord tajnej pieczęci: Christopher Addison, 1. wicehrabia Addison kanclerz skarbu: Stafford Cripps minister spraw zagranicznych: Ernest Bevin minister spraw wewnętrznych: James Chuter Ede minister kolonii: Jim Griffiths minister ds. Wspólnoty Narodów: Patrick Gordon Walker przewodniczący Zarządu Handlu: Harold Wilson Kanclerz Księstwa Lancaster: Albert Alexander, 1. wicehrabia Alexander of Hillsborough minister edukacji: George Tomlinson minister ds. Szkocji: Hector McNeil minister rolnictwa i rybołówstwa: Tom Williams minister pracy i służby narodowej: George Isaacs minister zdrowia: Aneurin Bevan minister obrony: Manny Shinwell minister budownictwa i samorządu lokalnego: Hugh Dalton Zmiany październik 1950 r. – Hugh Gaitskell zastępuje Stafforda Crippsa na stanowisku kanclerza skarbu styczeń 1951 r. – Aneurin Bevan zastępuje George’a Isaacsa na stanowisku ministra pracy i służby narodowej, następcy Bevina na stanowisku ministra zdrowia nie wchodzą w skład gabinetu marzec 1951 r. – Herbert Morrison zastępuje Ernesta Bevina na stanowisku ministra spraw zagranicznych, lord Addison zastępuje Morrisona na stanowisku Lorda Przewodniczącego Rady, Bevin zastępuje Addisona na stanowisku lorda tajnej pieczęci, kwiecień 1951 r. – Richard Stokes zastępuje Bevina na stanowisku lorda tajnej pieczęci, Alfred Robens zastępuje Aneurina Bevana na stanowisku ministra pracy i służby narodowej, Hartley Shawcross zastępuje Harolda Wilsona na stanowisku przewodniczącego Zarządu Handlu Bibliografia Biblioteka Gazety Wyborczej – Historia Powszechna, tom 19 (od II wojny światowej do wojny o niepodległość Wietnamu), s. 407–409, 429–430, . Francis Beckett, Clem Attlee, 1997 Trevor Burridge, Clement Attlee: A Political Biography, 1985 Kenneth Harris, Attlee, 1982 Roy Jenkins, Mr Attlee, 1948 Linki zewnętrzne Clement Attlee na stronach 10 Downing Street Premierzy Wielkiej Brytanii Poczmistrze generalni Wielkiej Brytanii Brytyjscy ministrowie obrony Odznaczeni Orderem Podwiązki Odznaczeni Orderem Towarzyszy Honoru Odznaczeni Orderem Zasługi (Wielka Brytania) Arystokracja brytyjska Brytyjscy parlamentarzyści 1922–1923 Brytyjscy parlamentarzyści 1923–1924 Brytyjscy parlamentarzyści 1924–1929 Brytyjscy parlamentarzyści 1929–1931 Brytyjscy parlamentarzyści 1931–1935 Brytyjscy parlamentarzyści 1935–1945 Brytyjscy parlamentarzyści 1945–1950 Brytyjscy parlamentarzyści 1950–1951 Brytyjscy parlamentarzyści 1951–1955 Brytyjscy parlamentarzyści 1955–1959 Absolwenci Uniwersytetu Oksfordzkiego Uczestnicy I wojny światowej (Imperium brytyjskie) Wicepremierzy Wielkiej Brytanii Fabianie Ludzie urodzeni w Londynie Odznaczeni Medalem Wyzwolenia (Dania) Brytyjscy samorządowcy Politycy Partii Pracy (Wielka Brytania) Urodzeni w 1883 Zmarli w 1967
847	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cyrkiel%20%28ujednoznacznienie%29	Cyrkiel (ujednoznacznienie)	cyrkiel – przyrząd kreślarski Cyrkiel – gwiazdozbiór nieba południowego cyrkiel (korporacyjny) cyrkiel (cerkiel) – przylegający do polany lub hali obszar lasu nienależący do właścicieli tej polany czy hali
848	https://pl.wikipedia.org/wiki/Centaury%20%28mitologia%29	Centaury (mitologia)	Centaury i centaurydy (także centaurowie; z gr. Kéntauroi, łac. Centauri) – w mitologii greckiej pół ludzie, pół konie. Były to mityczne istoty o mieszanej budowie. Górna część ich ciała (tułów, głowa, ręce) była podobna do ciała człowieka, natomiast dolna miała kształt konia. Uchodziły za potomstwo Kentaurosa i klaczy magnezyjskich lub Iksjona i widziadła (chmury) Nefele, której Zeus nadał postać Hery. Tworzyły prymitywne plemię. Zamieszkiwały góry i lasy Tesalii oraz Arkadię. Obyczaje miały dzikie, to jest żywiły się surowym mięsem upolowanych zwierząt, kilkakrotnie usiłowały porwać lub zgwałcić kobiety, łatwo się upijały. Przebywając na dworze króla Lapitów Pejritoosa, jako jego weselni goście z powodu nadmiaru wypitego przez nich wina wszczęli bójkę. Walkę z nimi podjęli znani mityczni herosi: Herakles, Nestor i Tezeusz. Walka centaurów z Lapitami znana była jako centauromachia. Wizerunki centaurów można odnaleźć na metopach Partenonu, w Tezejonie oraz w malarstwie ściennym w Pompejach. Współcześnie centaury występują w dziełach z gatunku fantasy, np. w cyklach Opowieści z Narnii, Harry Potter, Baśniobór czy Percy Jackson i bogowie olimpijscy. Słynne centaury Z mitologii Chiron Eurytion – centaur arkadyjski Eurytion – centaur tesalski Folos Nessos Z literatury Firenzo Zobacz też gwiazdozbiór Centaura ichtiocentaury onocentaury Ossa Kinarowie Przypisy Bibliografia !
849	https://pl.wikipedia.org/wiki/Chiricahua	Chiricahua	Apacze Chiricahua – plemię Indian Ameryki Północnej należące, obok Apaczów Mescalero, do zachodniego odłamu Apaczów. Biorące swoją nazwę od pasma górskiego – o tej samej nazwie – w południowo-wschodniej Arizonie. Samo słowo „Apacze” pochodzi z języka Indian Zuni, gdzie Apachu jest określeniem wroga. Sami Apacze nazywali siebie Ndee lub Dine'é czyli „lud”. Lud koczowniczy, łowiecko-zbieraczy. Mówią językiem apaczańskim należącym do rodziny atabaskańskiej. Od początku XV wieku zamieszkiwali południowo-zachodnią część Stanów Zjednoczonych (południowo-zachodnie obszary Nowego Meksyku i południowo-wschodniej Arizony) zmuszeni do opuszczenia swych pierwotnych siedzib w Kanadzie. Historia Plemiona z rodziny atabaskańskiej pojawiły się w Ameryce dość późno, bo ok. roku 1000 przed Chrystusem. Około roku 1300 naszej ery pewna ich część oderwała się od wspólnoty plemiennej i odeszła na południe, by – w ciągu około stu lat – dotrzeć na obszary południowego zachodu USA. Tam – w górach graniczących z plemionami z grupy Pueblo – tworząc zawiązki dwóch plemion: Apaczów i Nawahów. Proces kształtowania się plemion został zakończony w XVII wieku, kiedy na tych terenach pojawili się Hiszpanie oraz wojownicze plemię Komanczów. Wraz z przyjęciem konia Apacze zaczęli coraz śmielej napadać na osiedla Indian Pueblo, jak i na posterunki hiszpańskie, co wiązało się z tym, że Hiszpanie pojmanych Apaczów sprzedawali do niewoli w Meksyku. Starcia stały się tak częste i krwawe, że w roku 1821 rząd meksykański wyznaczył cenę za skalpy Apaczów, co jeszcze bardziej zaogniło sytuację. W czasie wojny między Stanami Zjednoczonymi a Meksykiem w roku 1848 Apacze czynnie wspierali Amerykanów uważając ich za naturalnego sojusznika w walce z Hiszpanami. Po zakończeniu zmagań dowiedzieli się z przerażeniem, że ich ziemie zostały włączone do USA, a oni mają zostać spacyfikowani. Ściśnięci pomiędzy Meksyk, Komanczów i coraz liczniejszych farmerów, poszukiwaczy złota i innych „złodziei ziemi”, Apacze nie widzieli innego wyjścia, jak bronić swego stanu posiadania. Wśród Chiricahua'ów byli tacy, którzy chcieli żyć w pokoju i uprawiać działki przydzielone im przez rząd federalny, ale druga strona nie zamierzała dochowywać umów zawartych z „czerwonoskórymi”. Pierwszy rajd białych na ich tereny pchnął Apaczów do wojny. Plemię wydało sławnych wodzów, jak Mangas Coloradas, jego zięć Cochise i Geronimo. Prowadzili oni wojnę partyzancką wzdłuż szlaku zwanego Butterfield Trail aż do roku 1886. Szczep Chiricahua został ukarany surowo – najpierw wszystkich Indian (nawet tych, którzy w zupełnym spokoju mieszkali w okolicach San Carlos) osadzono w więzieniach na Florydzie i w Alabamie, a ich resztki (25% wymarło w ciągu kilku lat) zmuszono do osiedlenia w rezerwacie Fort Sill na Terytorium Indiańskim. W XX w. plemię stopniowo rosło liczebnie, ale i rozpraszało się, zatracając dawną kulturę i język (pierwotną liczbę Chiricahua szacuje się na ok. 2500 osób). Struktura plemienna Chiricahua'owie nie znali instytucji wodza całego plemienia, bowiem dzielili się na klany związane pokrewieństwem i liczące od 35 do 200 osób. Przywódcami tych niewielkich szczepów byli ludzie wyróżniający się głosem w radzie, bohaterstwem lub znajomością ceremoniału (wszyscy znani wodzowie Apaczów byli takimi właśnie przywódcami niewielkich szczepów), ale żywotne decyzje zawsze podejmowała rada. Jednym z głównych zadań wodza było wyciszanie napięć wewnątrzplemiennych. Rodzinne struktury doprowadziły do wykształcenia się trzech szczepów Chiricahua'ów: wschodniego, zwanego Cihene (Malowani na Czerwono), ale występującego również jako Mimbreños, Coppermine, Warm Springs lub Mogollon; środkowego Chokonen; i południowego (mieszkającego po meksykańskiej stronie granicy) nazywanego Nednai (Wrogowie), Pinery lub Bronco. Pomiędzy szczepami dochodziło sporadycznie do mieszanych małżeństw. Obyczaje Podstawę rodziny stanowiła kobieta. Poza kwestiami politycznymi ustrój był matriarchalny. Apacze cenili sobie uczciwość i dbali o swoich starców. Podział ról według płci był jednoznacznie ustalony, ale nie przestrzegany z żelazną konsekwencją. Generalnie zadaniem kobiet było znajdowanie, przygotowanie i magazynowanie pożywienia, budowanie domostw, dostarczanie wody i opału, wychowanie dzieci, wyprawianie, preparowanie i malowanie skór upolowanych zwierząt, jak również wyplatanie koszy. Mężczyźni polowali i prowadzili wojny, produkowali broń, zajmowali się hodowlą koni. Poza wszystkim innym zajmowali się budowaniem instrumentów muzycznych na bazie wysuszonych tykw i końskich kopyt; tzw. gęśle Apaczów – instrument podpatrzony u Hiszpanów – posiadały struny ze ścięgien. Plemię produkowało na własny użytek naczynia, sztućce i wszelkiego rodzaju pojemniki. Większość była robiona z tykw lub wyplatana, przy czym pojemniki na wodę uszczelniano gliną lub asfaltem mineralnym. Podobno wzmacniane ścięgnami zwierzęcymi łuki Chiricahua'ów uchodziły wśród ludów Wielkich Równin za jedne z najlepszych. Zarówno chłopcy jak i dziewczęta uczyli się strzelać z łuku, wyrzucać pociski z proc i po mistrzowsku jeździć konno. Młody człowiek przed ślubem musiał doskonale poznać rodzinę swej przyszłej żony. Po ślubie (prostym, bez żadnych obrządków rytualnych) obowiązywało go bardzo ściśle przestrzegane tabu – nie miał prawa zwracać się bezpośrednio do własnej teściowej. Rozwody uzyskiwane były stosunkowo łatwo. Wszystkie plemiona Apaczów, w tym również Chiricahua'owie, czuli ogromny respekt przed zjawiskami, które uważali za nadprzyrodzone; bali się duchów. Zmarłemu malowano twarz na czerwono i chowano tego samego dnia. Przedmioty codziennego użytku niszczono, palono, a wyróżnianego konia zabijano. Sposoby życia Chiricahua'owie mieszkali w kopulastych szałasach z chrustu, które w razie złej pogody pokrywali skórami. Drzwi tych domostw zawsze wychodziły na wschód. Wschodnie szczepy czasami korzystały z tipi. Pożywieniem było głównie mięso i to, co kobiety zdołały zebrać w okolicy. Wojownicy (nawet przed XVI wiekiem) polowali na bizony amerykańskie, a nadto na jelenie, antylopy widłorogie, owce, króliki. Nie polowali na niedźwiedzie, indyki, nie łowili ryb. Kobiety zbierały agawę (szczególnie ważny składnik ubogiej diety), miąższ niektórych kaktusów oraz owoce, jagody, orzechy, dziką cebulę i ziemniaki. Orzechy i nasiona traw często przemielały na mąkę. Produkty rolne – np. kukurydzę – kupowano lub zdobywano u Indian Pueblo. Niektóre szczepy same uprawiały kukurydzę, ale wyłącznie po to, by robić z niej tiswin – słabe piwo. Partnerami handlowymi Chiricahua'ów byli przede wszystkim Indianie Pueblo i mieszkańcy hiszpańskich wiosek, czasami także Indianie prerii (do XVI wieku). Jak inni Apacze, Chiricahua nosili miękką odzież ze skór i mokasyny. Kiedy odkryli bawełnę (a następnie wełnę) kobiety zaczęły nosić długie spódnice i bluzki zakrywające pasek spódnicy i przytroczony doń nóż. Mężczyźni również zaczęli nosić długie koszule calico wyrzucane na perkalowe spodnie i przepasywane pasami z amunicją. Na głowach nosili zwykłe przepaski z materiału. Dziewczęta, wzorem niektórych Indianek Pueblo czesały swe włosy w misterne „baranie rogi” nad uszami; kobiety starsze czesały się jak Indianki prerii – z przedziałkiem pośrodku głowy i dwoma warkoczami. Chiricahua dzisiaj Potomkowie plemienia w większości zamieszkują rezerwat Mescalero Indian Reservation (pow. 460 tysięcy akrów), który muszą dzielić z dwoma innymi plemionami Apaczów – Mescalero i Lipan. Około stu Chiricahua'ów wciąż mieszka w Fort Sill w Oklahomie. Rosnąca ilość mieszanych małżeństw powoduje wtapianie się w znacznie liczniejsze i doskonale zorganizowane plemię Mescalerów, na czele którego (od lat 1950.) stał Wendall Chino: postawił na rozwój gospodarczy rezerwatu budując ośrodki narciarskie i wypoczynkowe. Najbardziej kontrowersyjną jego decyzją była zgoda na składowanie odpadów radioaktywnych (1991 r.). Obecnie prezydentem organizacji pn. Mescalero Apache Tribe jest jego syn, Mark Chino. Nowa konstytucja rezerwatu nie wymienia oddzielnie plemienia Apaczów Chiricahua. Liczebność w roku 2000: Według danych U.S. Census Bureau, podczas spisu powszechnego w 2000 roku 1134 obywateli USA zadeklarowało, że jest pochodzenia wyłącznie Chiricahua a 2189 oświadczyło, że ma pochodzenie wyłącznie lub między innymi Chiricahua. Przypisy Bibliografia Bruce Grant, Concise Encyclopedia of the American Indian, Nowy Jork 2000, Linki zewnętrzne Plemiona Indian Ameryki Północnej Kultury ze standardowej próby etnograficznej Arizona Nowy Meksyk Rdzenne ludy Stanów Zjednoczonych
850	https://pl.wikipedia.org/wiki/Che%C5%82msko%20%C5%9Al%C4%85skie	Chełmsko Śląskie	Chełmsko Śląskie (przed 1945 niem. Schömberg) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie kamiennogórskim, w gminie Lubawka. Wieś leży u zbiegu Zadrny i potoku Meta na wysokości 500 - 550 m n.p.m., w południowym krańcu Kotliny Krzeszowskiej, pomiędzy Górami Kruczymi a Zaworami. Dawniej miasto; uzyskało lokację miejską w 1289 roku, zdegradowane w 1945 roku. Według Narodowego Spisu Powszechnego wieś liczyła 2175 mieszkańców (marzec 2011). Historia Prawdopodobnie na terenie Chełmska Śląskiego istniała w średniowieczu osada, z której pozostały ślady w postaci grodziska. Gród był wzmiankowany w 1207 roku. Niektóre źródła podają datę lokacji przez Czechów w roku 1214, prawdopodobnie przez kasztelana z Upy – Laurentego, ale pierwsza pewna wzmianka o mieście pochodzi z 1289 r. Miasteczko pełniło rolę lokalnego ośrodka administracyjno-usługowego w tej części księstwa świdnickiego. Chełmsko Śląskie było prywatną własnością Jeriko de Ysinburga i jego siostrzeńca Presecha de Gutinsteyna. W 1343 r. miasto zostało sprzedane opatowi cystersów Mikołajowi II z pobliskiego Krzeszowa i Konradowi von Czirn. Konrad wraz z żoną władali majątkiem dożywotnio, a po ich śmierci Chełmsko Śląskie stało się własnością klasztoru aż do kasaty zakonu w 1810 r. W 1352 roku wspomina się o istnieniu w mieście prawa do wyższego i niższego sądownictwa. Miasto posiadało również prawa górnicze, ale nic nie wiadomo o ich wykorzystaniu. Miasto, od roku 1392 przynależące do korony czeskiej, szybko się rozwijało pod zarządem cystersów. W 1426 r. zostało zniszczone w czasie wojen husyckich. Od XVI w. rozwija się ponownie jako ośrodek sukiennictwa i płóciennictwa oraz handlu ich wyrobami. Na krótko rozwój został przerwany w roku 1567 przez pożar. W XVII w. doszło do starć na tle religijnymi między protestantami a katolikami. 29 grudnia 1620 u wjazdu do Chełmska chłopi zastrzelili opata M. Clavego. W ramach represji miasto straciło prawa miejskie. Ogromny pożar w 1629 r. zniszczył prawie połowę domostw (około 60 na blisko 120). W 2. połowie XVII w. miasto ożywiło się dzięki tkactwu chałupniczemu, którego produkty były sprzedawane w całej Europie, a nawet w Ameryce. W tym okresie powstały mieszczańskie kamienice w rynku oraz zespoły drewnianych domów („Dwunastu Apostołów” i „Siedmiu Braci”) przy drogach wyjazdowych. W 1793 r. doszło do buntu tkaczy sprowokowanych przez kupców kamiennogórskich. Na wieść o zamieszkach w Chełmsku doszło do starć w Lubawce, Kamiennej Górze, a nawet w dość odległym Bolkowie. Bunt rozprzestrzenił się na obszar całych Sudetów Środkowych i Pogórza. Dopiero po interwencji władz został przywrócony spokój. Rozwój tkactwa mechanicznego doprowadził do upadku tradycyjnych rzemieślników. Około połowy XIX w. miasto podupada i daje się zauważyć odpływ ludności. Sytuację pogarszają kolejne pożary w 1829 i 1848 r. Po nieurodzajnych latach dochodzi do zamieszek na tle głodowym. Władze chcąc poprawić sytuację tkaczy rozpoczynają budowę dróg, dając zatrudnienie głodującym tkaczom (tzw. „drogi głodu”). Pewne ożywienie nastąpiło pod koniec XIX w., kiedy to powstały pierwsze tkalnie mechaniczne. W roku 1887 uruchomiono szkołę tkacką. W 1896 r. doprowadzono z Kamiennej Góry prywatną linię kolejową, którą to w roku 1899 przedłużono do Okrzeszyna. Budowa kolei wpłynęła aktywizująco na rozwój przemysłu i miasteczka, w tym czasie mieszkańcy mogli już korzystać z elektryczności i wodociągów. W XIX w. i w 1. połowie XX w. zaczęła się rozwijać turystyka. Od lat 80. XIX wieku Chełmsko Śląskie stało się popularnym letniskiem, działało kilka gospód i hotelików, a miasteczko cieszyło się sławą pięknie położonej, malowniczej miejscowości. Ruch turystyczny był dość znaczny, gdyż Chełmsko Śląskie leżało na uczęszczanej trasie pomiędzy Kamienną Górą, Krzeszowem i czeskim Adršpachem. Podczas II wojny światowej istniał tu od 1940 r. obóz pracy, filia obozu Gross-Rosen. Na cmentarzu znajduje się zbiorowa mogiła 77 więźniów. Po II wojnie światowej miasto znalazło się w Polsce, a jego niemieccy mieszkańcy zostali zmuszeni do wyjazdu. W 1947 r. przyjęło nazwę Chełmsko Śląskie (w latach 1945–1947 Szymrych). Od tego czasu miejscowość przeżywa głęboki kryzys – zniszczeniu uległo kilka zabytkowych kamienic. W roku 1957 Chełmsko Śląskie otrzymało prawa osiedla, którym pozostało do 1972. W okresie PRL powstały dwa zakłady, dające zatrudnienie miejscowej ludności. Po 1989 r. miejscowe stowarzyszenia (Stowarzyszenie „Tkacze Śląscy” i Fundacja Bramy Lubawskiej) starają się ożywić podupadającą miejscowość. W latach 1945–1954 siedziba gminy Chełmsko Śląskie. W latach 1954–1956 wieś należała i była siedzibą władz gromady Chełmsko Śląskie, przekształconej 1 stycznia 1957 w osiedle. W latach 1962-1972 miejscowość była siedzibą gromady Chełmsko Śląskie, ale nie należała do niej. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa jeleniogórskiego. Do 21 grudnia 2007 roku funkcjonowało przejście graniczne Chełmsko Śląskie-Libná, które na mocy Układu z Schengen zostało zlikwidowane. Religia Kościół rzymskokatolicki — parafia Świętej Rodziny Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna – placówka misyjna w Chełmsku Śląskim Zabytki Chełmsko Śląskie w pełni zachowało swój pierwotny układ urbanistyczny z rynkiem i dominującą nad miastem bryłą kościoła. Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są obiekty: miasto kościół parafialny pw. Świętej Rodziny, barokowy, z lat 1670–1691 plebania kościoła pw. Świętej Rodziny, ul. Powstańców Śląskich 2, z lat 1727–1728 cmentarz rzymskokatolicki parafialny, z połowy XIX w. dom z XVII w., ul. Kamiennogórska 1 dom, ul. Kamiennogórska 7, z XVIII, przebudowany w XIX w. W oficynie oryginalne barokowe drzwi z 1 poł. XVIII wieku. dom z połowy XVIII w., ul. Kamiennogórska 11 dom, z XVIII w.; z zespołu drewnianych domów tkaczy „Siedmiu Braci”, wybudowanych dla bawarskich tkaczy drogiego adamaszku pozostał tylko jeden, można go oglądać przy ul. Kamiennogórskiej 21 dawna szkoła parafialna z 1575 r. (dawna plebania), ul. Kościelna 5, przebudowana w XVII w. barokowe i klasycystyczne kamienice północnej i zachodniej pierzei rynku: pięć domów podcieniowych, Rynek 5, 6, 7, 8, 9, z XVIII-XIX w. dziewięć domów, Rynek 10, 11, 12, 13, 14, 21, 22, 29, 30, z XVI w. dom, Rynek 15, z XVIII w., przebudowany w XIX w. dom, Rynek 20, z XVII w., przebudowany w XX w. ruina domu z XVII wieku, Rynek 27-28 zespół drewnianych domów tkaczy, tzw. „12 Apostołów” z 1707 r., ul. Sądecka 13-23 rzeźba gotycka z około 1500 roku w narożniku kamienicy Rynek 4 budynek ratusza kościół poewangelicki kaplica św. Anny na Rogu Przypisy Linki zewnętrzne Portal chelmsko.pl Chełmsko Śląskie – Schömberg (do 1946: Szymrych, Chełmce, Chełmno Śl.) na portalu polska-org.pl Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona Chełmsko Śląskie Dawne miasta w województwie dolnośląskim Kotlina Kamiennogórska Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku
851	https://pl.wikipedia.org/wiki/Charles%20Francis%20Richter	Charles Francis Richter	Charles Francis Richter (ur. 26 kwietnia 1900 w Hamilton, Ohio, zm. 20 kwietnia 1985 w Pasadenie, Kalifornia) – amerykański geofizyk, profesor Kalifornijskiego Instytutu Technologicznego w Pasadenie. Życiorys Zajmował się głównie problematyką trzęsień ziemi i rozchodzenia się fal sejsmicznych. Stworzył, nazwaną jego nazwiskiem, skalę pomiaru wielkości trzęsienia ziemi (skala Richtera). Wraz z Beno Gutenbergiem sformułował prawo Gutenberga-Richtera, określające zależność między liczbą trzęsień ziemi na danym terenie a ich magnitudą. Zajmował się również fizyką wnętrza Ziemi. Przypisy Amerykańscy geofizycy Amerykańscy geolodzy Urodzeni w 1900 Wykładowcy California Institute of Technology Zmarli w 1985 Ludzie urodzeni w Hamilton (Ohio)
853	https://pl.wikipedia.org/wiki/Czas	Czas	Czas – wielkość fizyczna określająca kolejność zdarzeń oraz odstępy między zdarzeniami zachodzącymi w tym samym miejscu. Pojęcie to jest również przedmiotem rozważań filozoficznych; może być rozumiana jako: chwila, punkt na osi czasu, odcinek czasu, trwanie, zbiór wszystkich punktów i okresów czasowych, czwarta współrzędna czasoprzestrzeni w teorii względności. Koncepcje czasu W fizyce W fizyce klasycznej jest samodzielną wielkością niezależną od innych wielkości biegnącą w takim samym rytmie w całym Wszechświecie. W mechanice relatywistycznej czas stanowi czwartą współrzędną czasoprzestrzeni, jego upływ zaś zależy od obserwatora i jest różny dla różnych obserwatorów. Według Newtona istnieje tylko jeden, uniwersalny i wszechobejmujący czas – płynie on w jednostajnym tempie i nic nie wywiera na niego wpływu. Jest więc absolutny i obiektywnie jednakowy w całym wszechświecie. Leibniz sprzeciwiał się teorii Newtona utrzymując, że czas jest porządkiem następstwa zdarzeń zachodzących w świecie – bez świata (zdarzeń) nie może być mowy o żadnym czasie. Także George Berkeley oponował, iż bez umysłu, który by postrzegał ruch, sama idea czasu staje się zwykłą iluzją. Szczególna teoria względności Einsteina wprowadziła do fizyki nowe pojęcie czasu. Okazało się, że upływ czasu zależny jest od prędkości układu odniesienia, w którym się go mierzy. Jeżeli znajdujemy się na powierzchni Ziemi i mija nas przyjaciel w statku kosmicznym poruszającym się z prędkością porównywalną do prędkości światła w próżni, wydaje nam się, że jego zegar chodzi wolniej od naszego (dylatacja czasu). W życiu codziennym różnice te są niemierzalne, jednak w przypadku układów poruszających z prędkościami zbliżonymi do prędkości światła w próżni różnica pomiaru jest już bardzo duża. Ogólna teoria względności Einsteina uwzględnia związek czasu z polem grawitacyjnym. Czas nie płynie już odrębnie, lecz jest związany jako czwarty wymiar w pojęciu czasoprzestrzeni. Zgodnie z podstawowym założeniem ogólnej teorii względności, grawitacja powoduje zakrzywienie czasoprzestrzeni. Zegary umieszczone w silniejszym polu grawitacyjnym chodzą wolniej, dlatego zegar leżący na powierzchni Ziemi chodzi wolniej, niż zegar umieszczony np. na szczycie wieży. Na co dzień różnice te są zaniedbywalnie małe, gdy jednak potrzeba bardzo dokładnego wyznaczania czasu, a z niego położenia, odchylenia te należy brać pod uwagę. Uwzględniono je na przykład w systemie GPS. W filozofii Jednym z tematów dyskusji filozofów i naukowców był m.in. spór o absolutny bądź względny charakter czasu. Wedle pitagorejczyka Parona czas jest czymś nieuporządkowanym, gdyż powoduje on utratę pamięci, zapominanie. W tym sensie czas jest bardziej przyczyną ginięcia, niż powstawania (Arystoteles, Fizyka 222b). Dla samego filozofa czas był jedynie ilością ruchu, odliczaniem poszczególnych momentów ‘teraz’ ze względu na ‘wcześniej’ i ‘później’. Platon wierzył w czas cykliczny, będący stworzonym przez demiurga „ruchomym obrazem wieczności, poruszającym się według liczby”. Za to Arystoteles utożsamiał czas z ruchem – przejściem od możności do aktu. Św. Augustyn rozważa w XI księdze Confessiones różne aspekty czasu. Wypowiada pogląd, że jest on bezcenny, nierozłączny ze zmianą (ruchem), stanowi pewien wymiar świata materialnego i wiąże się z przemijalnością. Teraźniejszość (to, co istnieje materialnie) jest dla niego czasem zauważanym (choć nieuchwytnym), przeszłość (to, co istniało) – pamiętanym, a przyszłość (to, co będzie istniało) – oczekiwanym; waha się jednak, czy te dwie ostatnie odmiany gdziekolwiek jeszcze (już) istnieją. Z całą pewnością stwierdza zaś, że czas stworzył Bóg, który znajduje się poza nim. Zdaniem Kanta (estetyka transcendentalna) czas i przestrzeń są apriorycznymi formami naszej zmysłowości. Mają one swoje źródło w podmiocie i stosują się do wszystkich zjawisk (tzn. zmysły dostarczają wrażeń już ukształtowanych czasoprzestrzennie). Czas (i przestrzeń) ukazują się nam w doświadczeniu jako realne, jednak podczas transcendentalnej analizy okazują się „być” idealne – stają się niczym, gdy chcemy je rozważać niezależnie od doświadczenia. Z kolei Bergson dokonuje istotnego rozróżnienia pomiędzy matematycznym, dyskretnym czasem (nauka) rozbitym na chwile i pojmowanym w sposób przestrzenny, a czasem „rzeczywistym”, czystym dzianiem się, ciągłością, która dana nam jest w introspekcyjnym doświadczeniu. W koncepcji Husserla strumień czasu oglądany w swym czystym przepływie staje się tożsamy z samą świadomością (transcendentalną i absolutną). Ostateczne źródło czasu stanowi tym samym świadomość, która uobecnia się sobie samej – będąc źródłem czasu jest źródłem wszelkiego istnienia nadając mu sens. „Ja jestem” = istnieje strumień świadomości, w nim Ja objawia się sobie samemu za pośrednictwem i pod postacią czasu. Jak pisał Heidegger w swoim Sein und Zeit, czas nie „jest” obecny ani w podmiocie, ani też w przedmiocie; nie jest wewnątrz bytu, ani na jego zewnątrz i „jest” on „wcześniej” od wszelkiej subiektywności oraz obiektywności, ponieważ stanowi warunek możliwości nawet dla owego „wcześniej”. Jak więc czas w ogóle „jest”? Jednostki czasu Jednostka podstawowa czasu w SI i CGS sekunda (s) Podwielokrotności sekundy Wywodzące się z systemu sześćdziesiątkowego minuta = 60 sekund kwadrans = 15 minut = 900 sekund godzina = 60 minut = 3600 sekund Jednostki te są w powszechnym użyciu. Są jednym z niewielu reliktów sześćdziesiątkowego systemu liczbowego wywodzącego się z kultury sumeryjskiej. Astronomiczne doba (dzień) = 24 godziny = 86 400 sekund tydzień = 7 dni = 604 800 sekund miesiąc = 28, 29, 30 lub 31 dni = 2 419 200 (dla 28 dni) / 2 505 600 (dla 29 dni) / 2 592 000 (dla 30 dni) / 2 678 400 (dla 31 dni) sekund kwartał = 3 miesiące = 7 776 000 (dla 90 dni – I kwartał roku nieprzestępnego) / 7 862 400 (dla 91 dni – I kwartał roku przestępnego i II kwartał) / 7 948 800 (dla 92 dni – III i IV kwartał) sekund rok = 12 miesięcy = 365 lub 366 dni = 31 536 000 (dla 365 dni) / 31 622 400 (dla 366 dni) sekund dekada = 10 dni w odniesieniu do miesiąca albo 10 lat w odniesieniu do wieku (864 000 sekund dla 10 dni, 315 512 800 sekund dla 10 lat z dwoma latami przestępnymi, 315 599 200 sekund z trzema latami przestępnymi) wiek = 100 lat tysiąclecie (milenium) = 1000 lat Historyczne era kalendarzowa, np. w kręgu kultury chrześcijańskiej dzieli historię ludzkości na okresy przed naszą erą i okres naszej ery – cezurą jest tu umowny moment narodzin Chrystusa Nieformalnie używa się terminu „era” również w kontekście innych wydarzeń powodujących gwałtowny zwrot w historii ludzkości, np. era nowożytna, era atomu, era komputerów, era Internetu. Geochronologiczne chron wiek epoka okres eon Kosmologiczne kosmologiczna dekada W układzie naturalnym czas Plancka Zobacz też strzałka czasu wieczność zegar kalendarz podróż w czasie eternalizm prezentyzm DCF77 – radiowy wzorzec czasu Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Polskojęzyczne „Strzałka czasu” (rozdział 9. książki „Czas. Niedokończona rewolucja Einsteina” Paula Daviesa) Shoemaker, S., Czy czas wymaga zmiany? [dostęp 2019-07-31] godzina.info – informacja o aktualnym czasie Nagrania na YouTube [dostęp 2023-12-16]: Czas, kanał Astronarium, 16 lutego 2016. Karolina Głowacka i Jerzy Lewandowski, Czas – czy musi płynąć w jednym kierunku?, kanał „Radio Naukowe”, 13 grudnia 2023. Anglojęzyczne dokładny czas – w porównaniu do czasu na twoim komputerze (ang.) Time , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-13].
855	https://pl.wikipedia.org/wiki/Czas%20uniwersalny	Czas uniwersalny	Czas uniwersalny (średni czas słoneczny Greenwich, ang. universal time, UT; Greenwich Mean Time, GMT, także zachodnioeuropejski) – czas słoneczny średni na południku zerowym, za który przyjęto południk przechodzący przez obserwatorium astronomiczne w miejscowości Greenwich (obecnie jest to dzielnica Londynu) w Wielkiej Brytanii. Jest czasem strefowym pierwszej strefy czasowej, od którego liczy się czas pozostałych stref. Pojęcie universal time odnosi się też czasami do uniwersalnego czasu koordynowanego. Czas uniwersalny został zaproponowany przez kanadyjskiego wynalazcę Sandforda Fleminga. W 1878 spóźnił się na pociąg i wtedy przyszedł mu do głowy pomysł czasu uniwersalnego i stref czasowych. Zreferował go na konferencji Kanadyjskiego Królewskiego Instytutu. Pomysł przyjęto z zainteresowaniem. Od tego czasu Fleming z wielką energią zabrał się do wprowadzenia idei w życie. W 1884 system ten został zaakceptowany na całym świecie. W strefie UTC+0 znajdują się: Irlandia, Wielka Brytania, Portugalia, część Hiszpanii (Wyspy Kanaryjskie, Plazas de soberanía), Maroko, Sahara Zachodnia, Mauretania, Mali, Senegal, Gambia, Gwinea Bissau, Gwinea, Sierra Leone, Liberia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Burkina Faso, Ghana, Togo oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęca. Niektóre europejskie kraje próbowały przejść do czasu środkowoeuropejskiego: Wielka Brytania i Irlandia (w czasie II wojny światowej i w latach 1968–1971) oraz Portugalia (w latach 1966–1976 i 1992–1996), ale wróciły do czasu uniwersalnego. Przypisy Czas
856	https://pl.wikipedia.org/wiki/Czas%20urz%C4%99dowy	Czas urzędowy	Czas urzędowy - umowny czas obowiązujący na danym obszarze, najczęściej państwa lub mniejszej jednostki podziału terytorialnego. Opis Czas urzędowy najczęściej ustalany jest w taki sposób, by cała jednostka administracyjna znajdowała się w jednej strefie. W państwach o dużej rozciągłości równoleżnikowej na różnych obszarach może obowiązywać inny czas urzędowy. W większości państw czas urzędowy odpowiada czasowi strefowemu odpowiedniej strefy czasowej. Często dąży się do ujednolicenia czasu wśród państw silnie powiązanych gospodarczo i komunikacyjnie (na przykład czas CET/CEST obowiązujący w większości państw Unii Europejskiej). W niektórych państwach czas urzędowy różni się od strefowego o 30 minut (np. Iran, Afganistan, Indie, Bangladesz, Mjanma czy Australia Południowa) lub 15 minut (Nepal). W niektórych państwach wprowadza się urzędowo czas letni przesunięty o godzinę w stosunku do czasu strefowego, co ma w zamierzeniu powodować oszczędność energii elektrycznej. Czas urzędowy w Polsce Zgodnie z art. 1 pkt. 1 Ustawy z dnia 10 grudnia 2003 r. o czasie urzędowym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej czasem urzędowym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej jest czas środkowoeuropejski albo czas środkowoeuropejski letni w okresie od jego wprowadzenia do odwołania. Prezes Rady Ministrów wprowadza i odwołuje czas letni środkowoeuropejski, w drodze rozporządzenia, ustalając na okres co najmniej jednego roku kalendarzowego dokładne daty, od których następuje wprowadzenie lub odwołanie czasu letniego, uwzględniając istniejące standardy międzynarodowe w tym zakresie. W latach 2017–2021 obowiązuje w Polsce Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 listopada 2016 r. w sprawie wprowadzenia i odwołania czasu letniego środkowoeuropejskiego w latach 2017–2021. 12 września 2017 r. grupa posłów Polskiego Stronnictwa Ludowego złożyła w Sejmie projekt ustawy o zmianie ustawy o czasie urzędowym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej wprowadzającej w Polsce czas strefy UTC+02:00, nazwany w projekcie czasem środkowoeuropejskim letnim, jako całoroczny czas urzędowy. Przypisy
857	https://pl.wikipedia.org/wiki/Czas%20%C5%9Brodkowoeuropejski	Czas środkowoeuropejski	Czas środkowoeuropejski (, CET) – strefa czasowa odpowiadająca czasowi słonecznemu południka 15°E, który różni się o 1 godzinę od uniwersalnego czasu koordynowanego (UTC+1:00). Czas środkowoeuropejski jest najszerzej stosowanym w krajach Unii Europejskiej, między innymi w środkowej i zachodniej Europie. Historia Przed wiekiem XIX w krajach Europy w powszechnym użyciu był czas słoneczny ważniejszych ośrodków miejskich. Potrzeba standaryzacji czasu pojawiła się wraz z rozwojem kolei, która wymagała stworzenia rozkładów jazdy i obliczania czasu podróży. W 1886 roku austriacki astronom i geodeta Robert Schram opublikował artykuł, w którym proponował wprowadzenie jednolitego systemu pomiaru czasu w kolejach austriackich, na wzór amerykański (Stany Zjednoczone wprowadziły standardowy czas kolejowy trzy lata wcześniej). Podstawą miał być czas słoneczny południka 15°E, co oznaczało różnicę dokładnie godziny względem czasu Greenwich. Idea ta została początkowo zignorowana, ale dwa lata później dyrekcje kolei austriackich i węgierskich przyjęły ją i przedłożyły projekt rządowi. Propozycja została zaaprobowana, z zastrzeżeniem, że nowy standard powinien zostać przyjęty także w innych krajach: Cesarstwie Niemieckim, Szwajcarii, Włoszech i Serbii. Parlament Rzeszy Niemieckiej w 1889 roku odrzucił pomysł wprowadzenia wspólnego czasu na użytek cywilny, ale Związek Kolei Niemieckich przyjął propozycję. W 1891 roku propozycja powróciła do Reichstagu, gdzie argumenty za ujednoliceniem czasu (takie jak możliwość sprawnej mobilizacji żołnierzy w Cesarstwie) przedstawił emerytowany feldmarszałek Helmut von Moltke. 1 czerwca 1891 roku koleje pruskie przyjęły czas środkowoeuropejski (różniący się od czasu berlińskiego o około 6 minut) na użytek wewnętrzny, nadal publikując rozkłady jazdy oparte o czas słoneczny. W dalszej kolejności koleje austro-węgierskie przyjęły ten czas zarówno na użytek wewnętrzny, jak i zewnętrzny. W 1892 roku kraje południowoniemieckie (Królestwo Bawarii, Królestwo Wirtembergii i Wielkie Księstwo Badenii) wprowadziły czas środkowoeuropejski na kolei, w ruchu pocztowym i usługach telegraficznych. Rok później (1 kwietnia 1893) w całym Cesarstwie czas środkowoeuropejski stał się jedynym czasem urzędowym, a podobny ruch planowały Austro-Węgry. W ciągu kolejnych 15 miesięcy Włochy, Szwajcaria i Dania przyjęły ten czas. W 1911 roku Francja przyjęła czas Greenwich, a Tunezja, będąca jej protektoratem, czas środkowoeuropejski. W czasie I wojny światowej Niemcy i Austro-Węgry narzuciły swój czas na okupowanych terytoriach. Od 30 kwietnia 1916 roku Niemcy wprowadziły w letnim półroczu Sommerzeit, czas letni (GMT+2), ze względu na przewidywane korzyści ekonomiczne w okresie działań wojennych. Podobnie postąpiły inne państwa europejskie; po zakończeniu wojny wycofano się z używania czasu letniego (pozostał on w użyciu tylko w Wielkiej Brytanii i Rosji Radzieckiej). Francja i kraje Beneluksu przyjęły na stałe czas środkowoeuropejski. Do stosowania czasu środkowoeuropejskiego letniego powrócono podczas II wojny światowej, w 1940 roku Niemcy hitlerowskie wprowadziły go na terenie Rzeszy i krajów okupowanych. W tym samym roku Wielka Brytania przyjęła jako urzędowy czas środkowoeuropejski, wraz z czasem letnim (tj. „podwójny” czas letni). Po zakończeniu wojny Francja, Belgia, Holandia i Hiszpania przeszły na czas środkowoeuropejski. Wielka Brytania i Irlandia używały czasu środkowoeuropejskiego (cały rok) w latach 1968–1971, jednak rozwiązanie okazało się niepopularne; stwierdzono w tym czasie wzrost liczby wypadków drogowych, w tym z udziałem uczniów zdążających do szkół. Stosowanie czasu letniego było kontrowersyjne, różne kraje przyjmowały różne rozwiązania i zmieniały je. Po kryzysie naftowym w 1973 roku większość krajów rozwiniętych gospodarczo przyjęła praktykę zmiany czasu, a od 1996 roku jest ona uregulowana prawem Unii Europejskiej. Obszar obowiązywania Obecnie następujące państwa i terytoria używają czasu środkowoeuropejskiego: Spośród wymienionych tylko afrykańskie państwa: Algieria i Tunezja nie zmieniają aktualnie czasu na letni w letnim półroczu. Czas UTC+1 na innych obszarach jest znany pod innymi nazwami. Przez cały rok taki czas urzędowy jest stosowany w krajach Afryki Środkowej, gdzie jest znany jako czas zachodnioafrykański. Jako czas zachodnioeuropejski letni obowiązuje on w pozostałych krajach Europy Zachodniej w letnim półroczu. W Polsce Polska odzyskała niepodległość w listopadzie 1918 roku, wcześniej na jej terenach obowiązywały czasy urzędowe państw zaborczych. Czas letni nie obowiązywał w okresie międzywojennym, jedynie w 1919 roku Naczelna Rada Ludowa wprowadziła go na obszarze Wielkopolski. Ustawą z 1922 roku formalnie wprowadzono w całym kraju czas środkowoeuropejski, ze wskazaniem, aby 31 maja tego roku cofnąć zegary z godziny 24 na 23. To faktycznie oznaczało przejście z czasu wschodnioeuropejskiego (znaczna część terytorium państwa – Kresy Wschodnie – znajdowała się w strefie odpowiadającej temu czasowi) na środkowoeuropejski. Po II wojnie światowej stosowanie na obszarze Polski na przemian czasu letniego i czasu standardowego (zimowego) wprowadzono w 1946 roku; uchwałą Rady Ministrów z 21 września 1949 uchylono tę decyzję i wprowadzono stosowanie czasu środkowoeuropejskiego bez zmian w ciągu roku. Czas letni obowiązywał ponownie w latach 1957–1964 i od 1977 roku. Obecnie czas środkowoeuropejski obowiązuje w Polsce, tak jak w całej Unii Europejskiej, od ostatniej niedzieli października do ostatniej niedzieli marca, a w pozostałym okresie roku obowiązuje czas środkowoeuropejski letni, UTC+2, jest nazywany także czasem wschodnioeuropejskim. Planowane zmiany W Anglii, Walii i Irlandii Północnej rozważano ponowne przejście na czas środkowoeuropejski, ale ostatecznie zarzucono tę koncepcję. Hiszpania, najdalej na zachód wysunięty kraj strefy czasu środkowoeuropejskiego, rozważa powrót do strefy czasowej bardziej zgodnej z czasem słonecznym (tj. czasu zachodnioeuropejskiego). Przypisy Bibliografia Strefy czasowe
858	https://pl.wikipedia.org/wiki/Czerwiec	Czerwiec	Nazwa Nazwa miesiąca (według Brücknera) pochodzi od słowa czerw. Inne źródła wywodzą nazwę miesiąca i nazwę koloru czerwonego od owada czerwca polskiego, z którego wyrabiano czerwony barwnik (koszenilę) do tkanin i zbierano w czerwcu na korzeniach rośliny czerwiec trwały. Nazwa występuje też w innych językach północnej Słowiańszczyzny (czes. červen, ukr. червень / czerweń, błr. чэрвень / czerwień). Inne nazwy używane dawniej to: ugornik bądź zok. Łacińska nazwa Iunius (zobacz: kalendarz rzymski) została zapożyczona przez większość języków europejskich. Religia W Kościele katolickim miesiąc czerwiec poświęcony jest krzewieniu kultu i nabożeństwu ku czci Najświętszego Serca Pana Jezusa. Wówczas to w kościołach odprawiane są nabożeństwa z wystawieniem Najświętszego Sakramentu i śpiewem Litanii do Serca Jezusowego. Pogoda Pod koniec miesiąca następuje na półkuli północnej przesilenie letnie, a na południowej przesilenie zimowe. Pod względem meteorologicznym uznawany w Polsce za miesiąc letni. Zobacz też powstanie czerwcowe 1953, czerwiec 1956 (poznański czerwiec), czerwcowy protest robotniczy 1976 przysłowia o czerwcu świąteczne dni ruchome kalendarz słowiański Przypisy
859	https://pl.wikipedia.org/wiki/Cygwin	Cygwin	Cygwin – kolekcja narzędzi wolnego i otwartego oprogramowania, które udostępniają programom działającym pod systemem Windows funkcjonalność przypominającą system Linux, a także biblioteka dla systemu Windows standardu POSIX. Aplikacje używają głównie interfejsu tekstowego, ale dostępny jest również podsystem grafiki X.Org oraz graficzne środowiska GNOME i KDE. Projekt posiada wygodny w użyciu program instalacyjny. Cygwin jest rozwijany głównie przez oddział Cygnus Solutions firmy Red Hat i dostępny na licencji GPL. Można również zakupić licencje do użycia w systemach przeznaczonych do dystrybucji pod innymi licencjami (na przykład wyłącznie w postaci skompilowanej). Cygwin nie zastępuje w pełni np. Linuksa: nie wszystkie linuksowe aplikacje można kompilować i uruchamiać w środowisku Cygwin, ponadto efektywność ich działania spada w porównaniu do efektywności wykonania zapewnianej przez środowisko natywne. Można go traktować jako emulator, który pozwala na wykorzystywanie wielu aplikacji z rodziny POSIX na platformie Microsoft Windows – w tym także oprogramowania FLOSS. Kompilacja Najważniejszym elementem w Cygwinie jest kompilator GCC, który został specjalnie dostosowany do kompilowania aplikacji cygwinowych. Do aplikacji kompilowanych pod Cygwinem dodaje się bibliotekę dynamiczną cygwin1.dll, która dostarcza funkcji odpowiadających funkcjom systemów Unix (np. open). Funkcje te używają cygwinowych, a nie windowsowych ścieżek do pliku. Pod Cygwinem można również kompilować programy dla Windows z użyciem MinGW, bez biblioteki cygwin1.dll. Jedną z niedogodności w Cygwinie są rozszerzenia plików w Microsoft Windows – każdy plik wykonywalny musi mieć końcówkę .exe. W Cygwinie wiele aplikacji dodaje to rozszerzenie domyślnie, ale nie zawsze jest to możliwe, np. nie wykona tego polecenie rm. Przykładowo, jeśli jakiś skrypt spodziewa się, że po kompilacji (np. poleceniem gcc *.o –o program) powstanie plik o nazwie „program”, to specjalnie dla Cygwina należy go poprawić, bo w rzeczywistości powstanie plik „program.exe”. System plików Jednym z najważniejszych elementów Cygwina jest wirtualny system plików bazujący na systemie plików Microsoft Windows. Najważniejszym elementem łączącym oba te systemy jest komenda mount, która jest podobna do komendy mount z systemów Unix i ma podobne działanie: mapuje nazwę katalogu na urządzenie, z tym, że w przypadku Cygwina tym „urządzeniem” jest katalog windowsowego systemu plików. Po zainstalowaniu Cygwina w katalogu C:\cygwin automatycznym punktem podłączenia katalogu / (czyli root directory) Cygwina jest C:\cygwin, /etc odpowiada windowsowemu C:\cygwin\etc itd. Napędy windowsowe są z kolei dostępne pod specjalnym punktem montowania /cygdrive, a więc odpowiednikiem ścieżki C:\tmp\x w Cygwinie jest (przy domyślnych ustawieniach) /cygdrive/c/tmp/x. Wszystkie te punkty montowania można zmienić za pomocą komendy mount. Do konwersji ścieżek służy polecenie cygpath. Z każdą wersją Cygwin posiada coraz więcej zarówno elementów charakterystycznych dla systemów POSIX, jak i różnych narzędzi typowo windowsowych (jak windres czy regtool). Istnieje np. system plików /dev, choć oczywiście tylko wirtualnie: tego katalogu nie można nawet czytać, ale odwołanie np. do /dev/null, czy /dev/aux jest poprawne. Istnieje też system plików /proc oraz wprowadzony tylko dla Windows /proc/registry. Istnieją również dowiązania symboliczne, implementowane na bazie plików .lnk. Przy odpowiednich ustawieniach (tryb tylko do odczytu i ścieżka docelowa w opisie) pod Cygwinem rozszerzenie .lnk nie jest pokazywane. Cygwin dziedziczy też pewne ograniczenia windowsowego systemu plików: istnieją różne zastrzeżone nazwy, które nie mogą być nazwami plików, np. nul, aux, prn itd. Prawa dostępu Prawa dostępu do plików, użytkowników i grupy Cygwin obsługuje w zależności od systemu plików, na którym pracuje. Jeśli systemem plików jest FAT, to prawa z tego systemu są odzwierciedlane w prawach POSIX-owych częściowo, np. bit tylko do odczytu jest odzwierciedlony w prawie do zapisu dla użytkownika. W przypadku FAT także użytkownik i grupa są stałe. Prawo do wykonywania zaś jest określane przez rozszerzenie pliku, lub przez jego pierwszy wiersz, jeśli rozpoczyna się ciągiem #!. W przypadku rodziny Windows NT i systemu NTFS pokazywany jest rzeczywisty użytkownik i jego grupa. Pliki /etc/passwd i /etc/group muszą zostać po instalacji wygenerowane na podstawie danych pobranych z systemu (służą do tego polecenia mkpasswd i mkgroup). Pliki wykonywalne zaś są rozpoznawane zarówno po rozszerzeniu lub zawartości, jak i po prawie do wykonywania w NTFS. Środowisko X X-serwer Cygwina, XWin umożliwia zarówno uruchamianie zdalnych aplikacji, jak i uruchamianie lokalnie Cygwinowych aplikacji X-owych. Posiada również całkiem sprawnie działające biblioteki, choć jak dotąd nie wszystkie biblioteki korzystające z X-ów działają w pełni stabilnie, np. Qt, a tym samym KDE (programiści z Trolltech przyznają, że nie testowali Qt na Cygwinie, w ostatnim czasie jednak program instalacyjny Cygwina dostarcza pakiet z Qt). Rozwijaniem środowiska X pod Cygwinem zajmuje się podprojekt Cygwin/X. Obecnie używaną implementacją protokołu X jest kod X.Org. Historia Cygwin został zapoczątkowany w 1995 r. przez Steve'a Chamberlaina, inżyniera Cygnus Solutions, który zauważył, że zarówno Windows NT jak i 95 jako swój domyślny format plików wykonywalnych używają COFF, a narzędzia GNU obsługiwały już wtedy COFF i platformę x86. Pozwalało to teoretycznie na łatwą modyfikację GCC i uzyskanie w ten sposób cross-kompilatora tworzącego pliki wykonywalne dla środowiska Microsoft Windows. Potwierdziło się to w praktyce, szybko powstała więc wersja prototypowa. Kolejnym etapem była próba przeniesienia na platformę Windows samego kompilatora, lecz wymagało to przygotowania emulacji także dla skryptu konfiguracji GNU, a więc działającej powłoki w rodzaju bash, która z kolei wymagała obsługi funkcji fork i standardowego wejścia/wyjścia. Ponieważ Windows zawiera takie mechanizmy, więc biblioteka Cygwina musiała tylko dokonywać translacji wywołań i zarządzać pewnymi danymi, takimi jak deskryptory plików. W 1996 r. do projektu dołączyli inni programiści, ponieważ stało się jasne, że Cygwin może stać się wygodnym sposobem zapewnienia narzędzi do urządzeń wbudowanych dla systemów z rodziny MS Windows (poprzednio w tym celu używano DJGPP). Szczególnie atrakcyjna była możliwość złożonej kompilacji skrośnej, na przykład budowania cross-kompilatora Windows-na-MIPS na silnych stacjach roboczych Suna, zamiast na ówczesnych wolniejszych PC. W okolicach roku 1998 firma Cygnus Solutions rozpoczęła także samodzielną dystrybucję Cygwina. Zobacz też MinGW Interix Przypisy Linki zewnętrzne Strona domowa Cygwina Emulacja Oprogramowanie na licencji GNU GPL Wolne oprogramowanie napisane w C

Subsets and Splits

No community queries yet

The top public SQL queries from the community will appear here once available.